او که در جوانی به تحصیل دینی اشتغال داشت جزئی از نیروهای انقلابی بود که در جریان نهضت مشروطیت موفق به فتح تهران شدند. سپس او به گیلان بازگشت.

میرزا کوچک خان جنگلی روحانی مبارزی که برای استقلال کشور و نجات آن از شر بیگانگان نهضت بزرگی در شمال ایران ایجاد کرد و تاپای جان مقابل استکبار ایستاد و با طرد روسیه تزار و انگلیس، نخستین جمهوری مردمی را در ایران پایه گذاری کرد.

اهمیت قیام میرزا تا به آنجا است که رهبر معظم انقلاب اسلامی، منشا حرکت میرزاکوچک خان را صد در صد ایرانی_ اسلامی دانستند و فرمودند: میرزا ضمن مقابله با اجنبی در حفظ استقلال کشور کوشا بود و با تحرکات استبداد داخلی هم مبارزه می‌کرد.

میرزا یک واحد مینیاتوری از جمهوری اسلامی را در رشت به وجود آورد

مقام معظم رهبری در پیامی به کنگره میرزاکوچک خان جنگلی فرمودند: میرزا کوچک جنگلی، یک واحد مینیاتوری از نظام اسلامی را در رشت و همان محدوده خاص خود به وجود آورده است.

ایشان فرمودند: قضیه مرحوم میرزا کوچک جنگلی یک قضیه ویژه است، اگرچه در آن دوره خاص یعنی درباره فاصله بین مشروطیت و سرکار آمدن رضا خان، حوادث گوناگونی در کشور به وجود آمده است و همزمان با نهضت جنگل چند کار بزرگ دیگر در گوشه و کنار کشور مثل جریان شیخ محمد خیابانی در تبریز یا کلنل محمدتقی خان پسیان در مشهد هم اتفاق افتاده، این‌ها تقریبا همه همزمان هستند، لکن قضیه جنگل یک قضیه ویژه‌ای است و قضایای تبریز و حضور مرحوم شیخ محمد خیابانی را خوب می‌دانیم، هم در تاریخ نوشته شده و هم قضایای خصوصی و اطلاعات زیادی داریم، آن صبغه مردمی و نجابتی که در کار مرحوم میرزاکوچک خان جنگلی است در هیچ کدام از این دو کار یا دو سه کار دیگر که همزمان در آن دوره اتفاق افتاده در سرتاسر ایران نظیر ندارد.

منشا حرکت میرزاکوچک خان یک منشا صددرصد دینی و اعتقادی است

مقام معظم رهبری  فرمودند: منشا حرکت میرزاکوچک خان یک منشا صددرصد دینی و اعتقادی است و رفتار او هم یک رفتار دینی و اعتقادی است، یعنی انسان مشاهده می‌کند با اینکه در درون تشکیلات خودشان مخالفینی داشت و برخی اقشار گوناگون ممتاز هم با او مخالفت می‌کردند، مرحوم میرزاکوچک در برخورد با این‌ها کاملا حدود شرعی را رعایت می‌کرد و کسانی بودند مثلا مخالفت اعتقادی با ایشان داشتند، آن افراطی‌ها می‌گفتند: آقا این‌ها را ببرید سرکوب کنید، میرزاکوچک نمی‌گذاشته جلوی این‌ها را می‌گرفته و مانع می‌شده از این که این کار را بکنند، یعنی رفتار هم، یک رفتاری دینی است و حرکت، حرکت صد در صد اسلامی و ایرانی است.

میرزا کوچک خان یکی از عناصر اصلی نهضت مشروطه

شایسته ، محقق و پژوهشگر گیلانی در گفتگو با خبرنگار  گروه استان‌های باشگاه خبرنگاران جوان از رشت،گفت: قبل از بررسی نهضت جنگل و مبارزات میرزا کوچک، باید نهضت مشروطه گیلان را مورد بررسی قرار دهیم.

او با اشاره به اینکه میرزا کوچک شخصیتی بود که در نهضت مشروطه نقش اساسی داشت و جزء ۱۳ نفر عناصر اصلی این نهضت بود، افزود:میرزا چنان در نهضت مشروطه نقش آفرین بود که کنسولگری روسیه تزاری در رشت از دولت مرکزی ایران خواسته بود، میرزا را از گیلان تبعید کنند.

میرزا کوچک با کمک رجال نوپای مشروطه نهضت جنگل را پایه گذاری کرد

دکتر شایسته محقق و پژوهشگر گیلانی با اشاره به اینکه میرزا یکی از رجال سیاسی علیه استکبار و ظلم در تاریخ پر افتخار کشور است، گفت: مبارزات این سردار بزرگ برای عدالت خواهی آنقدر ارزنده بود که آوازه آن در جهان شنیده می‌شود به طوری که ادوارد برآند رایزن فرهنگی کنسولگری انگلیس در تبریز، در خاطرات و یادداشت‌های خود نوشته ایرانیان نهضت مشروطه را به راه انداختند و روسیه و انگلیس مانع نهضت مشروطه ایران شدند و میرزا کوچک خان توانست با کمک رجال نوپای مشروطه نهضت جنگل را در گیلان پایه گذاری کند.

او افزود:نهضت جنگل نسبت به نهضت و جنبش‌های شیخ محمد خیابانی، رئیس علی دلواری و قیام کلنر محمد تقی برتری دارد، زیرا اهداف نهضت جنگل سلبی و ایجابی بوده است.

اهداف نهضت جنگل

دکتر شایسته محقق و پژوهشگر گیلانی گفت: طرد بیگانگان (روسیه تزار و انگلیس)، استعمارستیزی و عدالت خواهی از مهمترین اهداف نهضت جنگل بوده است و میرزا می‌خواست یک حکومت ملی مبتنی بر مجلس و ملت (حکومت بر پایه مردم) تشکیل شود.

او افزود: در اهداف ایجابی میرزا دنبال آن بود که جنگ جهانی تمام شود و در ایران یک حکومت ملی ایجاد شود.

شایسته گفت: اصلاحات اراضی کشاورزی، از بین بردن بحث ارباب رعیتی، راه اندازی کارخانجات و سهیم شدن کارگران در سود سهام از مهمترین اهداف ایجابی جنبش جنگل بوده است.

نهضت جنگل اهداف به زمین گذاشته نهضت مشروطه را دنبال کرد

شایسته،  محقق و پژوهشگر گیلانی گفت: طرح جمهوری در نهضت مشروطه مطرح شد، اما در نهضت جنگل نخستین جمهوری در ایران تعریف شد و میرزا کوچک خان توانست برای اولین بار جمهوری بر پایه مردمی را در کشور تشکیل دهد.

میرزا باید بیش از این به مردم معرفی شود

شایسته گفت: همه کسانی که در مورد نهضت جنگل نوشتند چه خارجی‌ها و چه ایرانی‌ها چه دوست داران میرزا و چه منتقدان میرزا همه در کتاب‌ها و خاطرات خود نوشتند میرزا یک شخصیت مبارز منحصر به فرد و استکبار ستیز است.

او افزود: در کتاب خاطرات یحیی دولت آبادی و عبدالله مستوفی که در زمان رضاخان جزو صاحب مجلسان دربار بودند، در مورد شخصیت منحصر به فرد میرزا سخن می‌گویند و در نوشته‌های خود به صراحت آورده‌اند که میرزا کوچک خان جنگلی یک شخصیت مبارز منحصر به فرد و استکبار ستیز است.

این محقق و پژوهشگر گیلانی با بیان اینکه میرزا کوچک خان تلاش‌های ارزنده‌ای در راستای برقراری عدالت و مبارزه با استکبار داشته است، افزود: متاسفانه آنچنان که شایسته این سردار بزرگ است به مردم به ویژه نسل جوان شناسانده نشده است و متاسفانه فقط ۱۱ آذر ماه همزمان با سالروز شهادت این سردار استکبار ستیز یک فیلم قدیمی از میرزا کوچک خان پخش می‌شود.

تبدیل کردن خانه میرزا به بنیاد پژوهشی

شایسته گفت: یکی از راه‌های معرفی میرزا کوچک، تبدیل کردن خانه او به بنیاد پژوهشی است.

این محقق و پژوهشگر گیلانی افزود: تبدیل کردن خانه میرزا به بنیاد پژوهشی و حضور پژوهشگران، محققان و صاحب نظران می‌تواند پلی میان بنیاد پژوهشگران و عامه مردم در راستای ترویج اهداف میرزا و تبیین هرچه بیشتر شخصیت این سردار باشد.

تشکیل جنبش جنگل در یک موقعیت بحرانی

سلطانیان، محقق و پژوهشگر گیلان در گفت و گو با خبرنگار  گروه استان‌های باشگاه خبرنگاران جوان از رشت، گفت: جنبش جنگل در یک موقعیت بحرانی همزمان با جنگ جهانی اول تشکیل شد.

او افزود:با وجود اینکه ایران هنگام جنگ جهانی اول اعلام بی طرفی کرده بود، اما کشور‌های متخاصم درگیر جنگ بدون توجه به این بی طرفی شروع به تاخت و تاز در خاک ایران کردند و به دلیل راس کار بودن دولت‌های ناتوان در کشور، ایران در نا امنی فرورفته بود و میرزا که به تهران رفته بود با چند نفر از آزادیخواهان مشاوره می‌کند و به این نتیجه می‌رسد تا یک هسته جنبش تشکیل و از فشار‌های کشور‌های متخاصم کاسته شود.

عوامل شکست جنبش ۷ ساله جنگل

او با بیان اینکه مبارزه با استبداد، طرد بیگانگان، احیای استقلال کشور و احیای اهداف مشروطه از مهمترین اهداف نهضت جنگل بوده، گفت: از عوامل شکست جنبش ۷ ساله میزا کوچک خان جنگلی می توان به جنگ‌های پی در پی با انگلیس، نداشتن سلاح‌های خاص، مانع شدن از عبور سربازان انگلیسی از خاک ایران اشاره کرد.

همراهی دولت وثوق الدوله باقوای متحد انگلیسی، جدایی رهبران بزرگ و همراه میرزا از جمله حاج احمد کسمایی که یکی از رهبران بزرگ جنبش جنگل بود و با تسلیم شدنش موجب شد نیرو‌های زیادی از میرزا جدا شود و همچنین تسلیم شدن دکتر حشمت در برابر نیرو‌های دولتی که جزو رهبران قدرتمند جنبش جنگل بود همگی از عوامل شکست جنبش جنگل به شمار می‌رود.

میرزا دنبال حفظ قومیت و ملیت بود

صدف جنگلی یکی از اقوام میرزا کوچک خان جنگلی در گفتگو با خبرنگار  گروه استان‌های باشگاه خبرنگاران جوان از رشت،گفت: میرزا دنبال حفظ قومیت و ملیت بود و در زمان خود عنوان بزرگترین مبارز ایران را از آن خود کرده بود.

او با بیان اینکه میرزا از برادران پدر پدر بزرگم بود، افزود: پدرم از پدر بزرگش شنیده بود که میرزا با اینکه مبارزی شجاع بود و لقب جنگلی را داشت، اما زمانی که از جنگ بر می‌گشت با همه به ویژه کودکان بسیار رئوف و مهربان بود.

عرضه اسناد جنبش جنگل در خانه میرزا کوچک خان

سیامک ایزدی، کارشناس راهنمای گردشگران در خانه میرزا در گفت و گو با خبرنگار  گروه استان‌های باشگاه خبرنگاران جوان از رشت، گفت: مدت ۲ سال است زیر نظر سازمان فرهنگی، ورزشی و اجتماعی شهرداری رشت و با توجه به مناسبت‌های مختلف اسناد تاریخی از میرزا و نهضت ۷ ساله جنگل از جمله روزنامه‌ها، دست نوشته‌ها، سلاح‌های مبارزه، عکس یاران و لوازم جنگی و اسناد تاریخی به نمایش عموم در می‌آید.

میرزا سردار بزرگ زمان امروز غریب است

سجاد عزیز پور، یکی از هنرمندان گیلانی که سال‌ها است با گریم میرزا نقش آفرینی می‌کند، در گفت و گو با خبرنگار  گروه استان‌های باشگاه خبرنگاران جوان از رشت،گفت: استقلال مملکت به معنای کلمه و عدم دخالت اجنبی‌ها که شامل همه دولت‌ها بود از مهمترین اهداف میرزا بود و این سردار که آزادانه و مردانه در مدت ۷ سال با استکبار مبارزه و عنوان سردار زمان را کسب کرد، متاسفانه امروز کمی غریب است و باید بیشتر از این برای معرفی این سردار آزادیخواه تلاش کرد.

او افزود: امروز نیازمندیم که فرهیختگان، مشاهیر، شهدا و بزرگان کشور خودمان که برای حفظ استقلال و مبارزه با استکبار از جان خود گذشتند را بیشتر معرفی کنیم و با اقتدار به نام والای آنان بنازیم.

سجاد عزیز پور گفت: اگر امروز از کودکان و جوانان ما بپرسند و سوال شود قهرمان قصه شما کیست از بتمن، مرد عنکبوتی و بن تن حرف می‌زنند حتی برخی از مردان و زنان ما از جومونگ از افسانه‌ای بی پایه و بی اساس حرف می‌زنند که اینجا جا دارد، هنرمندان محققان و پژوهشگران کشور قهرمانان بزرگ تاریخ پر فراز و نشیب کشورمان را که مملو از بزرگ مردانی است که برای استقلال سرزمین عزیزمان از جان خود گذشتند به نحو شایسته به مردم به ویژه نسل جوان معرفی کنند.

پیروی از آرمان‌های عدالت خواهی و استکبار ستیزی میرزا

میرزا در مدت ۷ سال در برابر ظلم دولت مردان زمان، سلطه گری انگلیس و روسیه تزاری ایستاد و سرانجام در سال ۱۳۰۰ هجری شمسی به شهادت رسید.

اگرچه میرزا کوچک خان شهید شد، اما جوانان دنباله روی آرمان‌های این سردار بزرگ کشور هستند.

در مقابل استکبار تا آخر می‌ایستیم.

هرگز به بیگانگان اجازه دخالت نمی‌دهیم.

ما فرزندان دیار میرزا تا آخرین نفس پای انقلاب هستیم.

کتاب "میرزا کوچک خان و استعمار ستیزی " به قلم دکتر محمد امیر شیخ نوری محقق گروه تاریخ و تمدن پژوهشکده فرهنگ و مطالعات اجتماعی پژوهشگاه، مجاهدت‌های مردی مبارز که خیال آزادی وطن از ظلم و جور داخلی و رهایی از غارت و چپاول استعمار خارجی را در سر داشت با اتکا به اسناد و شواهد تاریخی و منابع تحقیقاتی، گوشه‌هایی از تاریخ معاصر ایران را به تصویر می‌کشد.

این کتاب از چهار بخش به شرح زیر تشکیل شده است:
در بخش اول با عنوان ایران در جنگ جهانی اول، هم از اوضاع کلی ایران و هم از گیلان در جنبش مشروطه و جنگ جهانی اول و در نهایت، از انقلاب اکتبر ۱۹۱۷ روسیه بحث شده است. در این بخش توضیح داده شده است که قدرت‌های استعماری، با وجود اعلام بی طرفی ایران، آن را به اشغال خود درمی آوردند و مملکت را به تاراج می‌بردند. چنان‌که سوخت جنگ جهانی اول با ابعاد مختلف آن، از نفت ایران تأمین شد، بدون پرداخت یک ریال.

بخش دوم در ارتباط با نهضت جنگل است که به چه نحوی تشکیل شد و خاستگاه اجتماعی و انگیزه‌های رهبران چه بوده است. این نهضت، یک نهضت ایرانی ـ اسلامی بود و تمام مراحل آن شرح داده شده است. در پایان این بخش، به جنگ جهانی اول و میرزا کوچک خان پرداخته و به بلشویک‌ها و انگلیس هم اشاره‌ای شده است.

بخش سوم درباره شوروی و نهضت جنگل است، در ابتدای این فصل، روابط بازرگانی ایران و روسیه توضیح داده شده است. در زمانی که کلاً منطقه شمال ایران پر از کالا‌های روسی بود و از طرف دیگر، روس‌ها تشویق به خرید زمین‌های گیلان و مازندران از طرف دولت خود می‌شدند؛ زیرا روسیه قصد داشت منطقه شمال ایران را به صورت کلنی خود دربیاورد، سپس از تجاور بلشویک‌ها به خاک ایران بحث شده و در عمل، بلشویک‌ها ثابت کردند هیچ فرقی با تزار‌ها و انگلیسی‌ها ندارند.

در بخش چهارم، یعنی آخرین بخش، به سیاست‌های انگلیس پرداخته شده است که به کودتای ۳ اسفند ۱۲۹۹ و روی کار آوردن رضاخان منجر شد. او با پشتیبانی انگلیس و روسیه موفق شد قیام کوچک خان را نابود کند و یک منطقه امن برای انگلیس فراهم آورد تا انگلستان بتواند با خیال راحت به غارت نفت ایران ادامه دهد.

میرزا کوچک خان رهبری کاریزماتیک بود

عباس پناهی، عضو هیات علمی گروه تاریخ دانشگاه گیلان در گفت و گو  با خبرنگار  گروه استان‌های باشگاه خبرنگاران جوان از رشت،گفت: کاریزما در اصطلاح به خصوصیت کسی گفته می‌شود که به شخصه یا به عقیده دیگران، دارای قدرت رهبری فوق‌العاده است، این اصطلاح اغلب در علوم سیاسی و جامعه‌شناسی به کار برده می‌شود تا زیرمجموعه‌ای از رهبرانی را که با استفاده از نیروی توانایی شخصی خود می‌توانند تأثیراتی عمیق و استثنایی در پیروان خود داشته باشند، توصیف کنند.

او، معتقد است از زاویه و نگاه رهبری در جنبش جنگل می‌توان میرزا کوچک خان را رهبری کاریزماتیک، اما بدون تجربه دیپلماسی یاد کرد که در تلاطم جریان‌های سیاسی توانست جنبشی را به مدت هفت سال رهبری کند.

زیر پا گذاشتن قوانین بین المللی از سوی انگلیس و روس‌ها

عباس پناهی، عضو هیات علمی گروه تاریخ دانشگاه گیلان گفت: هنگامی که نخستین جنگ جهانی، دنیا را به خاک و خون کشیده بود، ایران نیز از عوارض آن بی نصیب نماند، در آن برهه روس‌ها وارد خاک کشور شدند و از هیچ جنایتی در حق مردم دریغ نکردند، ارتش انگلیس از یک طرف و نیرو‌های عثمانی از طرفی دیگر با زیر پا گذاشتن قوانین بین المللی به پیشروی در خاک ایران پرداختند، در این میان دولت ایران به دلیل ضعف و نداشتن نیرو‌های کارآمد قادر به جلوگیری از این رخداد‌ها نبود، ارتش روسیه در گیلان و آذربایجان به چپاول دست زد و قدرت نظامی کشور نیز زیر نظر افسران روس بود و در یک کلام، کشور در آن زمان اوضاعی مغشوش و درهم ریخته داشت و هیأت حاکم به سبب ضعف خود، مردم را به حال خود رها کرده بودند.

او افزود: در چنین شرایطی میرزا کوچک خان مقدمات نهضت جنگل را فراهم دید تا این کشتی توفان زده را به ساحل نجات برساند و به همین منظور به رشت رفت و مبارزه را نوعی وظیفه تشخیص داد، او با همراهی دیگر آزادی خواهان، مجمع روحانیان را تشکیل داد. میرزا و هم فکرانش پس از فراهم شدن زمینه مبارزه علنی با عوامل استعمار و استبداد با صدور بیانیه‌ای در ۱۶ خرداد ۱۲۹۹ خورشیدی در رشت حکومت جمهوری اعلام کردند.

عضو هیات علمی گروه تاریخ دانشگاه گیلان گفت: در همین زمان کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ خورشیدی به وقوع پیوست و رضاخان به عنوان نخست وزیر به قدرت رسید، از این رو با دستور احمدشاه قاجار، نیرو‌های دولتی به فرماندهی وی برای سرکوب نیرو‌های جنگل به رشت اعزام شدند و به دلیل همکاری نیرو‌های دولتی روسیه با قوای نظامی رضاخان و خیانت بعضی از یاران میرزا، نهضت جنگل شکست خورد.

نهضت جنگل به چه دلیل شکل گرفت؟

عباس پناهی، عضو هیات علمی گروه تاریخ دانشگاه گیلان گفت: شکل گیری جنبش جنگل ریشه در ناکامی آرمان‌های رهبران و مجاهدان مشروطه داشت ، پس از وقوع رویداد‌هایی که به واقعه پارک اتابک و حوادث پس از آن منجر شد، هنگامی که میرزا کوچک خان به دلیل تبعید در تهران به سر می‌برد، برنامه‌ای سیاسی و نظامی جهت مبارزه با فساد داخلی و مقابله با دخالت روسیه و انگلیس که پس از قرارداد ۱۹۰۷ میلادی ایران را به منطقه نفوذ تقسیم کرده بودند، طرح کرد ، جمعی از سران ملّیون معتقد به اتخاذ روش ملایم و عده بیشتری لزوم اقدامات مسلحانه را در برابر دشمن تأکید می‌کردند. نتیجه‌ای که از این مذاکره به دست آمد این بود که اگر یک کانون ثابت علیه بیدادگری‌های بیگانگان و نظام حاکمه کشور به وجود آید، می‌تواند در کاهش فشار‌ها و ظلم و ستم موثر باشد.

 وضعیت سیاسی کشور و قرارداد‌های استعماری

بر اساس منابع کتب تاریخی بدون شک اوضاع نابسامان سیاسی کشور در بحبوحه جنگ جهانی اول و اشغال کشور مهم‌ترین عامل در شکل‌گیری نهضت‌های ضداستعماری در آن برهه است که بخشی از آن ناشی از بی‌توجهی یا ناتوانی مسئولین کشور نسبت به آن بود. این موضوع در شکل‌گیری نهضت جنگل نیز به‌خوبی مشهود است. زمانی که ارتش تزاری روسیه در گیلان و سایر نقاط کشور دست به تاراج زد، «رشته کار‌ها از هم گسیخت و حقوق و نوامیس مردم بازیجه امیال سربازان روس گردید. در این شرایط کسی را قدرت، چون و چرا گفتن نماند و زمامداران کشور ایران، آن‌ها که صالح و وجیه‌المله بودند از عهده جلوگیری بر نمی‌آمدند و به مجرد پیش آمدن مشکلات، قهر نموده استعفا می‌دادند و در کاخ‌های مجللشان به انتظار و عاقبت کار، به تماشا می‌نشستند».

به‌زعم میرزا قیام در برابر بیگانگان بهترین عامل مقاومت در برابر نفوذ و سلطه بیگانگان است، از همین رو است که گفته بود «تاریخ نشان می‌دهد که چند بار سیاست دول بیگانه در کشورمان نفوذ کرد؛ اما همین که خواستند احساسات ملى و آزادمنشى ایرانى را منکوب کنند، مساعی‌شان عقیم ماند. اکنون که ملت ایران به خوبى لذت آزادى را درک کرده، دور ساختنش از این نعمت غیرقابل تصور است».

به طور کلی تنها چیزی که به آن توجه نمی‌شد حقوق مردم و وضعیت کشور بود. در چنین وضعیتی بود که میرزا با همراهی چند تن از سران ملیون ایران، اتحاد اسلام را به‌وجود آورد و به مبارزه با وضعیت سیاسی کشور و بی‌اعتنایی مسئولین نسبت به خدشه‌دار شدن استقلال کشور که تبلور آن در قراردادهایی، چون قرارداد ۱۹۱۹ نمود یافت، پرداخت. قرارداد ۱۹۱۹ که چند سال بعد از آغاز رسمی فعالیت‌های میرزا منعقد شد، مخالفت‌های جنبش جنگل و میرزا را به دنبال داشت. درواقع جنبش جنگل که بر‌پایه احساسات شدید آزادیخواهان با عنوان "پان‌اسلامیزم" بنا شده بود، به‌تدریج و با انعقاد قرارداد‌های منحوس ۱۹۰۷. م (۱۲۸۹ ش) و ۱۹۱۹. م (۱۲۹۸ ش) به‌صورت یک جنبش و حرکت میهن پرستانه شدید، بر ضد این قرارداد‌ها در آمد.

نهضت مزبور در سال‌های آخر موجودیت خود به‌شکل مخلوطی از یک جنبش سوسیالیستی، ولی غیرکمونیست با افکار و عقاید ناسیونالیستی شدید در آمده بود.۴ بر این اساس بعد از انعقاد قرارداد ۱۹۱۹، میرزا کوچک‌خان جنگلی که از مدت‌ها قبل در گیلان دربرابر بی‌کفایتی دولت‌های وقت و مداخلات روس و انگلیس در ایران دست به قیام زده بود، برضد قرارداد به تندی موضع گرفت.

بعد از آنکه وثوق‌الدوله امضای قرارداد ۱۹۱۹ را علنی و آشکار نمود، میرزا در جوابیه نامه‌ای به وثوق‌الدوله به توجیه قیام خود علیه قرارداد پرداخته و می‌نویسد: «وجدانم به من امر می‌کند که در استخلاص مولد و وطنم که گرفتار چنگال قهاریت اجنبی است، کوشش کنم…. تاریخ عالم به ما اجازه می‌دهد هر دولتی که نتواند مملکت خود را از سلطه و اقتدار دشمنان خارجی نجات دهد، وظیفه ملت است که برای استخلاص وطنش قیام کند».۶

کاکس وزیر مختار انگلیس نیز طی گزارشی به لندن به مخالفت شدید میرزا با قرارداد ۱۹۱۹ اشاره کرده و مخالفین این قرارداد را چهاردسته معرفی می‌کند که به گفته او یکی از گروه‌های مهم مخالف میرزا کوچک‌خان جنگلی است. وی میرزا را جزء مخالفان دسته اول دانسته و او را در کنار مخالفانی، چون مدرس قرار می‌دهد. به اعتقاد کاکس، مدرس و امام جمعه خوئی مخالفت شدید با قرارداد داشته و گروهی از مخالفان را نیز رهبری می‌کنند.

گفته می‌شود مدرس و میرزا کوچک‌خان در مقابله با این قرارداد توافق‌های محرمانه هم داشتند.۷ بدون شک مهم‌ترین وجه و دلیل مخالفت‌های میرزا با قرارداد به از بین رفتن استقلال سیاسی کشور مربوط بود. اهمیت استقلال سیاسی کشور و رهایی از سلطه بیگانگان را می‌توان در یکی از نامه‌های میرزا به لنین مشاهده نمود. او در بخشی از نامه با اشاره به تلاش خود در تحقق آزادی ایران، نوشته است: «ما معتقدیم که قدم اول را براى آزادى ایران برداشته‌ایم، لیکن خطر، از جانب دیگر به ما روى آورده است؛ یعنى اگر از مداخله خارجى در امور داخلى جلوگیرى نشود، معنی‌اش این است که هیچ‌وقت به مقصود نخواهیم رسید».

میرزا تسلط بیگانگان بر کشور و تعدیات آنان را عاملی در خدشه‌دار کردن احساسات ایرانیان برشمرده و آن را باعث انزجار خود و ایرانیان معرفی می‌کند.

او در بخش دیگری از نامه خود با اشاره به این موضوع نوشته است: «سرانجام دقت شما را در یک مسئله دیگر جلب و می‌گویم که ملت ایران از مأمورین دولت، تعدیات فراوان دیده و از آن‌ها بیزارند؛ ممکن است تسلط شاه محو شود، ولى غیرممکن است بتوان احساسات ایرانى را خفه کرد».

به باور میرزا، هر گاه ملت ایران در پی اعاده حقوق خود از دول بیگانه برآمده، توانسته است بر تلاش آن‌ها غلبه کند و این خود به خوبی آشکار کننده واقعیت جنبش میرزا کوچک‌خان است؛ زیرا به زعم میرزا قیام در برابر بیگانگان بهترین عامل مقاومت در برابر نفوذ و سلطه بیگانگان است، از همین رو است که گفته بود «تاریخ نشان می‌دهد که چند بار سیاست دول بیگانه در کشورمان نفوذ کرد؛ اما همین که خواستند احساسات ملى و آزادمنشى ایرانى را منکوب کنند، مساعی‌شان عقیم ماند. اکنون که ملت ایران به خوبى لذت آزادى را درک کرده، دور ساختنش از این نعمت غیرقابل تصور است».

تشکیل کمیته اتحاد اسلام از سوی میرزا کوچک خان

عباس پناهی، عضو هیات علمی گروه تاریخ دانشگاه گیلان گفت: میرزا در اردیبهشت ۱۲۹۳ خورشیدی پس از ورود به رشت به همراه تعدادی از رجال ملی و روحانی کمیته اتحاد اسلام را تشکیل داد که اعضای کمیته عبارت بودند از حاجی میرزا محمدرضا حکیمی، حاجی سید محمود روحانی، حاجی شیخ علی علم الهدی، سید عبدالوهاب صالح، میرزا محمدی انشایی، شیخ بهاءالدین املشی، میر منصور هدی، شیخ محمود کسمایی، ابوالقاسم فربد، و حسین کسمایی بود.

او افزود: سرانجام میرزا و هم فکرانش با ایجاد این پشتوانه بزرگ در رشت به جنگل تولم رفتند و قیام خود را آغاز کردند، آن‌ها در نخستین گام و در رویارویی با خوانین محلی که نخستین مانع سر راه آنان بود، توانستند یکی از خوانین به نام عبدالرزاق شفتی را به همراه بیش از ۲۰۰ تفنگچی از پا درآورند، این پیروزی با توجه به آرمان‌های بلندپروازانه جنگلی‌ها چندان مهم نبود، اما به این دلیل که نخستین نبرد آن‌ها محسوب می‌شد، از اهمیت زیادی برخوردار بود و موجب دلگرمی و تقویت اعتماد به نفس آنان شد، انتشار این اخبار در منطقه، ترس و وحشت حاکم تالش را به همراه داشت، در نتیجه حاکم مستبد آن یعنی ضرغام‌السلطنه (نصرت‌الله خان طالش) با نیروی زیادی به مقابله با جنگلی‌ها پرداخت، اما نیروی ۴۰۰ تَنی او از ۴۰ جنگلی در نبرد ماسوله شکست خوردند.

شکست خوانین محلی به وسیله جنگلی‌ها چه تاثیری در منطقه داشت؟

عباس پناهی، عضو هیات علمی گروه تاریخ دانشگاه گیلان گفت: گسترش قیام جنگل و شکست خوانین محلی، موجب محبوبیت آنان در میان مردم رشت و مناطق مجاور آن شد، زیرا مردم گیلان پس از به دست گرفتن امور گیلان به وسیله روس‌ها از دوطرف مورد غارت و توهین قرار گرفته بودند، از یک طرف فشار سیاسی و اقتصادی روس‌ها و کمپانی‌های اتباع آن و از طرف دیگر ظلم و ستمی که از طرف ایادی وابسته به آنان صورت می‌گرفت، به طوری که حاکمان محلی گیلان و حتی حکمران گیلان مستقر در رشت از کنسولگری روسیه واقع در رشت دستور می‌گرفت.

شهرت جنبش جنگل به عنوان نیروی سیاسی و نظامی

عباس پناهی، عضو هیات علمی گروه تاریخ دانشگاه گیلان گفت: روس‌ها پس از ناکامی حکام محلی در نبرد با جنگلی‌ها روبرو شدند، کوشیدند با نظامیان کارآزموده خود پیش از این که جنبش جنگل تبدیل به قیامی عمومی شود، آن‌ها را سرکوب کنند، در نتیجه روس‌ها برای تحقق این موضوع از مهر ۱۲۹۴ تا شهریور ۱۲۹۵ خورشیدی چند نبرد مستقیم با جنگلی‌ها را تدارک دیدند که در نهایت به موفقیتی دست نیافتند، زیرا روس‌ها عملاً در نبرد‌های «ماکلوان، شاندرمن و خمام» متحمل شکست سختی از نیرو‌های جنگلی شدند، سرانجام به دستور دولت مرکزی مفاخرالملک با ۷۰۰ نیرو به فرماندهی اشجع‌الدوله اسالمی به نبرد جنگلی‌ها رفت، اما این نیروی بزرگ در آبان ۱۲۹۵ خورشیدی در «کسماء» شکست خورد و مفاخرالملک نیز کشته شد.

او افزود: از این زمان جنبش جنگل به عنوان نیروی سیاسی و نظامی مهمی در گیلان شهرت یافت و تا اردیبهشت ۱۲۹۸ خورشیدی که حاج احمد کسمایی از جنبش بیرون رفت و ابراهیم حشمت نیز تسلیم شد، اوج افتخارات جنبش و کامیابی‌های آن به شمار می‌آید.

عضو هیات علمی گروه تاریخ دانشگاه گیلان گفت: جنگلی‌ها از فروردین تا بهمن ۱۲۹۶ خورشیدی که نظامیان روسی از ایران خارج شدند با خوانین محلی درگیر بودند، در این زمان، جنگلی‌ها توانستند قلمرو خود را از یک طرف به مناطق شرقی گیلان و مناطق غربی آن یعنی تالش و خلخال نیز گسترش دهند، از بهمن ۱۲۹۶ خورشیدی روس‌ها به جهت وقوع انقلاب بلشویکی تصمیم به خروج از گیلان گرفتند، اما به دلیل اینکه خروج آن‌ها موجب ایجاد هرج و مرج در گیلان می‌شد، «باراتوف» فرمانده نیرو‌های روسی برای این که نیروهایش مورد هجوم جنگلی‌ها قرار نگیرند، قرارداد منع تعرض با هیأت اتحاد اسلام منعقد کرد، این قرارداد نشان دهنده پذیرش قدرت جنگلی‌ها از طرف روس‌ها بود، به طوری که روس‌ها، جنگلی‌ها را به عنوان یک قدرت سیاسی و نظامی پذیرفته بودند.

اعزام تیمورتاش به گیلان پس از خروج نیرو‌های روسی از گیلان و عدم موفقیت انگلیسی‌ها در جلب نظر میرزا

عباس پناهی، عضو هیات علمی گروه تاریخ دانشگاه گیلان تصریح کرد: خروج نیرو‌های روسی از گیلان موجب ترس و واهمه انگلیسی‌ها شد، در نتیجه آن‌ها تلاش کردند با ارسال نمایندگانی، میرزا کوچک خان و سران جنگل را به وثوق‌الدوله و انگلیس متمایل کنند، اما عدم موفقیت انگلیسی‌ها موجب شد تا تیمورتاش (سردار معظم خراسانی) که فرد مصممی برای سرکوب جنبش جنگل بود، به گیلان اعزام شود.

در دوره او جنایت‌های زیادی علیه جنبش و مردم گیلان صورت پذیرفت، تیمورتاش با استفاده از حربه‌های سیاسی و نیرنگ توانست حاج احمد کسمایی و ابراهیم حشمت را از کنار میرزا جدا کند و با این اقدام، ضربه‌ای جبران ناپذیر بر او و جنبش وارد سازد، این اقدام تیمورتاش آغازی بر فروپاشی جنبش جنگل بود.

 کمبود منابع مالی، اختلافات درونی و حمله نظامی نیروهای دولت به رهبری سردار سپه و انگلستان منجر به سقوط این نهضت شد، کوچک خان در حال عقب‌نشینی بر اثر یخ زدگی در کوه‌های تالش درگذشت.
۱۱ آذر هر سال برگی از تقویم پر افتخار کشور، به نام مبارزی استکبار ستیز " میرزا کوچک خان جنگلی " ورق میخورد، میرزا کوچکی که حق طلبیش آن را تبدیل به سرداری بزرگ کرد و برای همیشه در تاریخ جاودان ماند.

انتهای پیام/م. ع

گزارش از مریم عباسی زاده