حدود ۹۰۰ سال پیش، روستای سهرود شهرستان خدابنده زنجان، شاهد ولادت فرزندی بود که توانست فیلسوف نامدار ایرانی لقب گیرد حالا پس از گذشت سال‌ها، تولد این فیلسوف روز زنجان نامگذاری شده ، ولی جای تاسف است که اندیشه‌های این فیلسوف بزرگ در حال حاضر آنگونه که شایسته شیخ اشراق است مورد توجه قرار نمی‌گیرد.

 

 

شیخ اشراق ۱۰ سال در سفر بوده و ۳۸ سال هم بیشتر عمر نکرد، اما این همه تألیف بر جا مانده از وی شبیه به یک معجزه است .

شهاب‌الدین یحیی بن حبش حسنی (عبدالله) بن امیرک متکی به ابوالفتح در سهرورد متولد شد. وی را شیخ اشراق، شیخ اشراقی، شیخ نوری، شیخ مقتول و شهاب مقتول نیز می‌گفتند. اشراق در اصول فقه و احتمام حکمت و فلسفه بی همتا بود، در فقه و حدیث و علوم ادبی، برخی از علوم غریبه نیز مهارت داشت در جدل و مناظره بر هر کسی فائق و نوادر بسیار از وی حکایت شده است.

شهاب‌الدین سهروردی از دوران کودکی در جست وجوی حقیقت بود. آن روز که در سهرورد هم سن‌های خود را دید که به مکتب می‌روند، آتش حقیقت جویی در وجود او ناگهان شعله کشید آموزش‌های خود را در دور‌های قرائت و حفظ قرآن در روستای محل ولادتش سهرورد (قره قوش) آغاز کرد، در سال‌های نوجوانی و جوانی تحصیلات ابتدایی و مقدماتی خود را که شامل حکمت، منطق و اصول فقه بود را در مراغه و نزد استادش فخر رازی گذراند.

پس از آن سهرودی اصفهان را که مهمترین مرکز علمی و فکری منطقه بود برای ادامه تحصیل انتخاب کرد و نزد ظهیرالدین فارسی، علم و منطق را آموخت؛ در همین شهر بود که با افکار ابن سینا آشنا شد.

 

سهروردی سفرهایش را به آناتولی و از آنجا به حلب سوریه ادامه داد، در حلب، مَلِک ظاهر، پسر صلاح الدین ایوبی، شیفته شیخ شد و از او خواست که در آنجا اقامت گزیند. از آن رو، سهروردی درس و بحث خود را در مدرسه حلاویه آغاز کرد. در همین مدرسه بود که شاگرد وفادارش شمس الدین شهرزوری به او پیوست.

بعد از گذراندن سالیانی در راه اعتلای فرهنگ ایرانی اسلامی، در ۳۶ یا ۳۸ سالگی بر اثر سوء ظنی به قتل رسید. جنازه شیخ را در روز جمعه آخر ذی الحجه سال ۵۸۷ هـ. ق از زندان بیرون آوردند.  مزار او در شهر حلب مشهور است.

برخی بر این باورند که روش اشراقی را ابن سینا بنیان نهاده است؛ زیرا او در منطق المشرقین و سه فصل آخر اشارات و تنبیهات به این روش اشاره کرده است؛ ولی همه دوست داران فلسفه معتقدند سهروردی حکمت اشراق را به تکامل رسانده است. سهروردی نه تنها به نیروی عقل و قیاس برهانی اکتفا نمی‌کند، بلکه سیر و سلوک قلبی را نیز لازمه این راه می‌داند.

وی آموزه‌های بلند اسلامی را با اندیشه ناب فهلویون ایرانی درآمیخت و همگونی ایرانی ـ اسلامی را به نمایش گذاشت. اگر فردوسی، زبان ایرانی را در شاهنامه تجلی داد، شیخ اشراق، اندیشه ایرانی را در آثارش متبلور ساخت.

دومین ویژگی سهروردی به اذعان فلاسفه معاصر، شجاعت او در نگارش آثار به زبان فارسی است. شاید به سبب همین نگاه ویژه او به تفکر و زبان ایرانی بود که عده‌ای تنگ نظر، او را به شُعوبی گری (ملی گرایی ایرانی) متهم کردند.

وی نام فلسفه اش را اشراق و به معنای درخشندگی انتخاب کرد تفکر فلسفی که آمیزشی از آراء و نظرات افلاطون، ارسطو و نو افلاطیون است.

سهروردی نور را معنی کرده و در حقیقت وجود شناسی خود را نورالانوار نامیده است.

دکتر جاهد دانشیار گروه فلسفه دانشگاه زنجان درباره شیخ اشراق به خبرنگار گروه استان‌های باشگاه خبرنگاران جوان از زنجان، گفت:شهاب الدین یحیی بن امیرک ابو الفتح سهروردی (۵۴۹-۵۸۷) در سهرورد در نزدیکی شهر خدابنده‌ی استان زنجان به دنیا آمد.

 

وی می‌گوید: سهروردیِ فیلسوف را نباید با شیخ الاسلام شهاب الدین عمر بن محمد سهروردی (۵۳۹-۶۳۲) یکی پنداشت. شهاب الدین عمر، عارفی بزرگ و تاثیرگذار بوده و مولف کتاب عوارف المعارف است. سهروردیِ فیلسوف در حضور مجدالدین جیلی در شهر مراغه به تحصیل علوم پرداخت، سپس به اصفهان عزیمت نمود و از درس ظهیر قاری بهره برد، پس از آن به سیر و سلوک پرداخته و در نهایت به سوریه رفت و در دربار ملک ظاهر فرزند صلاح الدین ایوبی در شهر حلب اقامت گزید.

این استاد دانشگاه می‌افزاید: سهروردی در همین شهر شاهکار فلسفی خود حکمه الاشراق را به انجام رسانید. وی درمقدمه ی این کتاب متذکر می‌شود که این کتاب را برای طالبان کشف و علوم رسمی نگاشته است. او در این کتاب بسیاری از اندیشه‌های حکمای مشاء را در منطق و فلسفه مورد انتقاد قرار داده، و در پس آن اندیشه‌های اشراقی خود را طرح کرده است.

وی ادامه می‌دهد: شیخ اشراق منشأ آراء حِکمی خود را هرمس از حکمای یونانی دانسته که از نظر او همان شیث نبیّ است. سهروردی بر این باور است که حکمت هرمس پس از جریان یافتن در دو سنت بزرگ حکمت ایران باستان و حکمت یونان باستان- به او رسیده و در او متبلور شده است.

این استاد دانشگاه می‌گوید: در این دو سنت، بزرگانی چون کیومرث، فریدون، کیخسرو، بایزید بسطامی، ابوالحسن خرقانی، فیثاغورس، افلاطون، ذوالنون مصری و بوسهل تستری از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند و حکیم واقعی تلقی می‌شوند.

وی می‌افزاید: سهروردی جدای از اندیشه‌های فلسفیِ قابل توجه اش، از دو جنبه‌ی دیگر نیز در میان حکیمانِ همرتبه‌ی خود ممتاز است: کثرت توجه و استشهاد به آیات قرآن و تالیف آثار فلسفی به زبان فارسی، پاره‌ای از پژوهشگران سهروردی را نخستین فیلسوف مسلمانی دانسته اند که به فراوانی در نوشته‌های فلسفی خود به آیات قرآن استشهاد کرده است. این در حالی است که فارابی هرگز به قرآن استشهاد نکرده و ابن سینا در کتاب شفا تنها به یک آیه‌ی قرآن استشهاد کرده است.

دکتر جاهد می‌افزاید: آثار فارسی سهروردی هم از جهت کثرت و هم از جهت نثر روان قابل توجه است. پرتونامه ،هیاکل انور، الواح عمادی، لغت موران، رساله الطیر، صفیر سیمرغ، روزی با جماعت صوفیان، فی حاله الطفولیه ، آواز پر جبرئیل ، عقل سرخ ، فی حقیقه العشق از آثار فارسی وی به شمار می‌رود.

این استاد دانشگاه می‌گوید:سهروردی در مقدمه کتاب حکمه الاشراق به خوانندهِ کتاب متذکر می‌شود که نپندارد علم در انحصار گذشتگان و مشائین بوده است، از نگاه وی در‌های آسمان همیشه و برای همه‌ی مردمان گشوده است، و همه آدمیان می‌توانند به علم دست یابند، وی با این تذکر معرفت شناسانه، راه را برای اجتهاد و اندیشه‌ی مستقل خود و خواننده‌ی کتابش می‌گشاید.

وی ادامه می‌دهد: در این کتاب بسیاری از اندیشه‌های مشائیان را نقد کرده و دیدگاه‌های خود را ارایه می‌دهد. به عنوان نمونه وی تعریف حدّی، مقولات جوهری و عرضی، نظام معرفت شناسانه، نظام هستی شناسانه مشایین را مورد انتقاد قرار داده و دیدگاه‌های خاص خود را ارایه می‌کند.

این دانشیار گروه فلسفه دانشگاه زنجان با اشاره به اینکه سهروردی در معرفت شناسی، کشف را در کنار بحث قرار داده و از تکیه صرف بر بحث و استدلال دوری می‌گزیند ادامه می‌دهد: وی در نظام هستی شناسانه، نور را در قلب مفاهیم فلسفی خود قرار داده و کل هستی شناسی خود را بر آن بنا می‌کند.

این استاد دانشگاه پاره‌ای دیگر از آثار مهم سهروردی المشارع و المطارحات، التلویحات، اللمحات، المقاومات، قصه الغربه الغربیه عنوان می‌کند.

وی می‌گوید:سهروردی بر حکیمان پس از خود تاثیر بسیار نهاد، به گونه‌ای که بر آثار وی شرح‌ها و تعلیقه‌های بسیار نوشته اند و از مهمترین شرح‌ها بر کتاب دوران ساز وی حکمه الاشراق می‌توان به شرح قطب الدین شیرازی و شرح شهرزوری اشاره کرد و حکیمان مکتب شیراز و ملاصدرا آثار وی را شرح کرده و از وی تاثیر بسیار پذیرفته اند.

وی می‌گوید:سرانجام، سهروردی با دسیسه‌ی برخی عالمان قشری روزگار خود و با حکم صلاح الدین ایوبی زندانی شد و در ۳۸ سالگی وفات یافت.

این استاد دانشگاه  می افزاید:امسال نیز در دانشگاه زنجان مراسمی برای بزرگداشت این فیلسوف نامدار کشورمان با حضور اساتید کشور برگزار خواهد شد.

 رحیمی عضو هیئت علمی دانشگاه پیام نور در گفتگو با خبرنگار گروه استان‌های باشگاه خبرنگاران جوان از زنجان،، با اشاره به اینکه در حوزه اندیشه‌های سهروردی کار‌های خوبی از سوی اندیشمندان انجام شده است گفت: متاسفانه این آثار در حال حاضر در دنیای امروزه مورد توجه نیستند.

وی افزود:معماری سنتی ما برگرفته از اندیشه‌های فیلسوفان بزرگی نظیر سهروردی است در حالیکه امروزه این نوع معماری از سوی بیشتر هنرمندان و معماران ما به باد فراموشی سپرده شده است.

 

 رحیمی ادامه داد: اندیشه‌ی سهروردی بر پایه‌ی نور و ظلمت و بازگشت نهایی موجودات به نور مطلق و نور الانوار، شکل گرفته است. نظرات و اندیشه‌های سهروردی در مورد فلسفه‌ی اشراق، اعتقاد او به عالم خیال و دیدگاه او در خصوص نور ملکوتی به نوعی با معماری اسلامی (قدسی) در ارتباط بوده است و نمونه آن را می‌توان در مسجد شیخ لطف الله اصفهان مشاهده کرد.

این استاد دانشگاه بر این باور است که با بازگشت به فرهنگ و حکمت کهن خود  اندیشه‌های فیلسوفی همچون سهروردی می‌تواند امروزه  در هنر‌های نظیر معماری، نقاشی و موسیقی  به ظهور برسد.

 

 رحیمی می‌افزاید:از مهم‌ترین آثار او به زبان فارسی می‌توان به عقل سرخ، سفیر سی مرغ، پرتو نامه، رساله الطیر، هیاکل النور و بستان القلوب اشاره کرد. او به شکل خیال انگیز و هنرمندانه آراء فلسفی خود را در قالب رمز‌ها نماد‌ها و تمثیل‌های بی بدیل بیان نموده است.

این استاد دانشگاه می‌گوید: از مهم‌ترین مشخصه‌های آرای فلسفی این حکیم اشراقی همانا توجه او به عالم خیال است که باعث تمایز او از سایر حکما و فلاسفه جهان اسلام شده است. از نظر سهروردی عالم خیال جهان مستقلی است که با اتصال به این عالم شکل می‌گیرد از آنجا که وی عالم خیال را منفصل و گسترده می‌داند مباحث زیبا شناختی بسیاری در فلسفه او می توان یافت.

دکتر رحیمی ادامه می‌دهد: از مهمترین اندیشمندان معاصر که به تبیین آرای شیخ اشراق پرداخته اند استاد غلام حسین ابراهیمی دینانی است. این فیلسوف معاصر در کتاب خود به عنوان شعاع شهود و اندیشه در فلسفه سهروردی به طور کامل و جامع به تبیین اندیشه‌های فلسفی سهروردی پرداخته است.

 

بی شک شیخ اشراق در عالم فلسفه ماندگار است اما برای جبران سهم اندک ما از اندیشه های پر پرتوش نیاز به اقدامات عملی تر و جستجوی علمی بیشتری است.

 

گزارشی از زهرا نصیری

 

انتهای پیام/ن