به گزارش خبرنگار گروه استان‌های باشگاه خبرنگاران جوان از زنجان ، سرزمین پهناور ایران پیوسته خواستگاه خلق هنر‌های ناب، اصیل و معنوی در عین حال متناسب با زندگی مردم و آداب و رسوم جوامع و اقوام خود بوده است.

قلم زنی و کاربرد فلزات طبق مستندات تاریخی موجود و مسبوق به بیش از هزار سال قبل از میلاد است.

خدایی فرد معاون صنایع دستی اداره کل میراث فرهنگی استان زنجان در گفتگو با خبرنگار گروه استان‌های باشگاه خبرنگاران جوان از زنجان ، گفت: هنر قلم زنی عبارت است از تزئین و کندن نقوش بر روی اشیا فلزی به ویژه مس، طلا، برنج، به عبارت دیگر ایجاد خطوط و نقوش به وسیله قلم با ضربه چکش بر روی اجسام فلزی، مس به سبب نرمی و شکل پذیری که دارد، در هنر قلمزنی متداول‌تر از سایر فلزات است.

وی افزود: از سوی دیگر به اعتقاد باستان شناسان و مورخان هنر، مس، نخستین فلزی است که در هنر فلز کاری و قلم زنی مورد توجه انسان قرار گرفت.

هنر قلم زنی یکی از رشته‌های هنر‌های سنتی ایران است که می‌توان آن را در دسته بندی، در رده هنر‌های صناعی و در گروه فلزکاری قرار داد.

به گفته خدایی فرد قلم‌زنی یکی از صنایع دستی قدیمی ایران است که در گروه فلزکاری قرار می‌گیرد ، قلم‌زنی در واقع هنر تزیین و کندن نقش و نگار مختلف روی اشیای فلزی به خصوص مس، طلا، نقره و برنج به کمک قلم و ضربه‌ی چکش است.

انواع سبک‌های قلم‌زنی

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان نیز در گفتگو با خبرنگار گروه استان‌های باشگاه خبرنگاران جوان از زنجان ، گفت: سه سبک اصلی در قلم زنی ایران مطرح است که شامل سبک شیراز، تبریز و سبک اصفهان است.

وی افزود : در سبک شیراز که بیشتر بر روی نقره انجام می‌شود، پس از طراحی بر روی کار و نیم برکردن شروع برجسته سازی و کف سازی می‌شود که در این سبک بیشتر از نقوش تخت جمشیدی و گل مرغ استفاده می‌شود و در ایران این سبک را مکتب شیراز می‌نامند و منحصر به شیراز است در سبک تبریز برای حرکت قلم و انجام قلمزنی از حرکت و فشار مچ دست استفاده می‌شود و در سبک اصفهان از ضربات چکش ، به همین سبب قلم تبریز صاف و کم عمق است، ولی قلم اصفهان عمیق‌تر می‌باشد.

وی افزود : قلم زنی در اصفهان نیز در دو سبک مجزا است که به نام‌های قلم ریز و قلم زنی برجسته شهرت دارد، قلم زنی برجسته دارای برجستگی‌های عمیق‌تری می‌باشد و حالتی سه بعدی را ایجاد می‌نماید ، این‌گونه از قلم زنی در ساخت ضریح امامان شیعه استفاده می‌گردد.

برجسته‌کاری

در این نوع قلم زنی ابتدا پشت کار را قیر کرده ، سپس طرح را روی کار کاربن می‌کنند و با استفاده از قلم نیم‌بر طرح را تثبیت می‌کنند، پس از تثبیت طرح، قیر را از پشت کار خارج کرده و این بار سطح پردازش شده را قیر اندود کرده و توسط قلم‌هایی که عبارت‌اند از قوشه، کف رو، کف تخت و... ظرف را برجسته می‌کنند.

خطوط نیم بر شده در پشت کار، راهنمای عمل قلم‌زنی است و پس از اینکه عمل برجسته‌کاری صورت گرفت، مجددا قیر را به سمت اولیه برگردانده و در این مرحله روسازی و زمینه کردن کار انجام می‌شود.

نیمه برجسته‌کاری

در این قلم‌زنی به جای استفاده از قلم‌های برجسته کاری از قلم‌های معمولی استفاده می‌شود و به جای این‌که کار را از پشت برجسته کنند، از طرف مقابل آن قدر زمینه را پایین می‌برند که سطح پردازش شده نمایان شود.

ریزه قلم‌زنی

در این روش ، کار پس از قیر شدن طراحی شده و سپس نیم‌بر و روسازی و زمینه می‌شود که دارای برجستگی نیست و بیشتر از طرح‌های گل و مرغ اسلیمی استفاده می‌شود.

حکاکی

در این روش کار، به جای استفاده از چند قلم تنها از یک قلم استفاده شده و این قلم، عمل قلم‌زنی را انجام می‌دهد. در واقع در این نوع قلم‌زنی، با استفاده از قلم تیزی گوشت فلز کنده می‌شود.

مشبک‌کاری

در این روش به جای اینکه مثل ریزه قلم‌زنی زمینه بزنند یا مثل برجسته‌کاری زمینه را بخوابانند ، زمینه را از سطح فلز جدا می‌کنند. از این روش معمولا در قدیم در ساخت چراغ‌های فانوسی و محل‌هایی که قرار است از آن‌ها آب عبور کند استفاده می‌شد.

بیشتر فرآورده‌های فلزی که ظرف یک قرن اخیر در ایران ساخته شده از مس است که بسیاری از این فرآورده‌ها برای مصارف روزانه ساخته شده و بدون تزیین هستند و عنصر اصلی زیبایی آن‌ها همان شکل آن‌ها است، ولی ظروف مسی که ارزش نمایشی بیشتری داشته‌اند معمولا مورد توجه صنعتگران و هنرمندانی، چون قلم زن و کنده کار و گاه برجسته‌کار قرار گرفته‌اند.

دامنه‌ی هنر فلزکاری در ایران بسیار وسیع است ؛ از جمله می‌توان از هنر مشبک کاری نام برد که وسایلی از قبیل فانوس، آباژور‌های پرنقش و نگار مسی و برنجی، بخوردان، گلدان و پوشش بطری را شامل می‌شود. مواد اولیه‌ی اصلی مورد مصرف سازندگان فرآورده‌های مس و برنج شامل مس، برنج و آلیاژ‌های این دو است.

ابزار کار صنعتگران این رشته از دو دسته تشکیل می‌شود ؛ یک دسته ابزاری که در مرحله‌ی ساخت محصولات مورد مصرف قرار می‌گیرد مانند دستگاه خم‌کاری، فرچه، کوره برقی، سندان و چکش. دسته‌ی دیگر ابزاری هستند که در مرحله‌ی قلم‌زنی مورد استفاده قرار می گیرد مانند دستگاه قیر آب‌کنی، پرگار، انواع قلم آهنی، چکش است.

هنر قلم‌زنی حاصل یک عمر تجربه است که یک هنرمند ساعت‌ها با عشق برای تولید یک اثر صرف می‌کند بر همین اساس می‌توان گفت: آثار هنری گران نیست و به این بهانه نباید تولیدات این حوزه مورد بی‌مهری مخاطبان قرار گرفته و جایی در سبد خرید خانواده‌ها نداشته باشد.

اشتغال ماحصل هنر قلم زنی

قدم در هنرکده نفیس که گذاشتم صدای کوبیدن چکش بر ظروف مسی اولین چیزی بود که نظرم را جلب کرد، بانوان هنرمندی که در کنار یکدیگر مشغول قلم زنی بر روی ظروف مسی بودند کارگاه کوچکی که دیوار‌های آن را آثار قلم زنی زینت داده است.

دیوار‌های هنرکده هم نشان از هنر دست این بانوان داشت ، گوشه‌ای از هنرکده سینی مسی را دیدم که به کمک هنر قلم زنی و کنده کاری و ان یکاد روی آن حک شده بود.

در گوشه دیگر این هنرکده روی میز النگو‌ها و سنجاق سینه‌ها و قاشق‌های مسی را دیدم که با ظرافت و هنرمندی تمام قلم زنی شده بودند و حضور شاگردانی که بیش از ۳ سال است نزد استاد آموزش قلم زنی می‌کنند دیده می‌شود.

صدایی که یادآور دوران نه چندان دور برای استاد صاحب نام زنجانی است دورانی که قلم زنی روی مس نیز برای خود طرفدارانی داشته و اکنون بازار آن دوباره جان گرفته و ارزش این هنر بیش از پیش به چشم می‌خورد.

خانواده افشار برای ایجاد شغل آستین‌ها را بالا زده اند، پیشنهاد آغاز این کار را پدر خانواده داده، حال پس از چند سال مادر استادکار است و اهالی خانه کمک کارش هستند.

اینجا به اراده اندیشه و ذوق هنری انواع فلزات موم می‌شوند ، این خانواده در طرحی ابتکاری هنر‌های کنده کاری، قلم زنی و حجاری را با هم تلفیق کرده‌اند.

خانم خاموشیان مادر خانواده است که در گفتگو با خبرنگار گروه استان‌های باشگاه خبرنگاران جوان از زنجان ، می‌گوید: با همسرم تصمیم گرفتیم که کاری را شروع کنیم تا علاوه بر اشتغالزایی، خانوادگی کنار هم باشیم و درآمدی هم برای خود داشته باشیم.

اما پسر این خانواده نیز که خود در کارگاه مشغول به کار بود گفت: در حال حاضر جوانانی هستند که پس از فارغ التحصیلی انتظار دارند تا در ادارات و سازمان‌های دولتی جذب کار شوند، اما در برهه کنونی تنها راه حل کارآفرینی است که جوانان باید به این سمت گرایش پیدا کنند.

او که خود جوان ۲۳ ساله‌ای است و می گوید که فارغ التحصیل رشته عمران است می‌گوید: در کنار خانواده خود به این هنر صنعت روی آورده ام.

آقای افشار پدر خانواده نیز در گفتگو با خبرنگار گروه استان‌های باشگاه خبرنگاران جوان از زنجان ، می‌گوید : چند سال قبل از تلویزیون برنامه‌ای با موضوع قلم زنی پخش می‌شد که من نیز بعد از دیدن این برنامه به همسرم پیشنهاد آغاز این کار را دادم.

این هنرمند زنجانی می‌افزاید: با همسرم کلاس استادان صاحب نام زنجانی همچون استاد نقیلو رفتیم و پس از طی کردن دوره‌های مختلف کنده کاری، قلم زنی، جونده کاری و مشبک و برجسته کاری تصمیم گرفتیم هنر کده‌ای را تاسیس کنیم.

آقای افشار ادامه می‌دهد که اکنون پس از تاسیس این هنرکده با استاد کاران دیگر نیز اینجا به صورت شراکتی مشغول به فعالیت هستیم و علاوه بر آموزش این هنر به علاقه‌مندان خود نیز محصولات تولیدی را راهی بازار فروش می‌کنیم.

مادر خانواده افشار نیز می‌گوید حدود ۳۰۰ نفر به صورت مستقیم و غیر مستقیم اینجا پس از آموزش مشغول به کار شده اند و بانوان هنرمندی هستند که پس از آموزش در خانه‌های خود مشغول به این کار شده اند.

یکی از استادکاران زنجانی که در این هنر دستی برقلم دارد گفت: با کمک چکش و قلم طرح‌هایی را که روی ظروف حک می‌کنیم با تمام سر و صدا‌هایی که دارد، اما در پایان کار وقتی ماحصل تلاشمان را می‌بینیم خستگی از تنمان به در می‌شود.

دیگر هنرمند فعال در  این صنعت در گفتگو با خبرنگار گروه استان‌های باشگاه خبرنگاران جوان از زنجان ،گفت: کسی که این کار را شروع کند من اطمینان می دهم که اگر بتواند بازار هدف خود را شناسایی کند و بازاریابی خوب و موفقی داشته باشد، قطعا می‌تواند در این حوزه سربلند و نمونه ظاهر شود.

او در ادامه افزود: این رشته از صنایع دستی، هنری است اصیل و ارزشمند است و هیچ گاه از مد نمی‌افتد.

خدایی فر معاون صنایع دستی اداره کل میراث فرهنگی استان زنجان خاطر نشان کرد که این هنر جزو یکی از مشاغل خانگی نیز محسوب می‌شود و محدود به صنایع دستی کارگاهی نیست بلکه می‌توان آن را در منزل هم انجام داد.

وی در ادامه گفت : آوازه موسیقای چکش این هنرمند زنجانی این روز‌ها به گوش خیلی‌ها رسیده است.

با شنیدن صحبت‌های این خانواده هنرمند زنجانی تصمیم گرفتم به منزل یکی از هنرجویان این هنرکده بروم.

خانم فتحی هنرمندی که کارش را در جمع خانواده افشار آغاز کرده و اکنون در خانه خود مشغول به این کار شده است.

فتحی در گفتگو با خبرنگار گروه استان‌های باشگاه خبرنگاران جوان از زنجان ، گفت: برای خانم‌های خانه دار قلم زنی هم می‌تواند بهترین گزینه باشد تا با ذوق خود هر آنچه که می‌خواهند روی انواع فلزات حک کنند تا به کمک این کار، کمک حال خانواده خود نیز باشند.

حالا دیگر حاصل هنرش هم اسباب و هم زینت خانه شده است.

این هنرمند زنجانی می‌گوید: من به کمک این هنر توانسته ام تا وسایل و اسباب خانه را نیز مزین به این هنر صنعت کنم، مثل همین زیرفنجانی‌هایی که من اکنون در خانه از آن‌ها برای پذیرایی از مهمانان استفاده می‌کنم حاصل ذوق و ظرافت هنری خود من است.

هنر قلم زنی و کنده کاری در زنجان برای حدود یک هزار نفر به صورت مستقیم و غیر مستقیم شغل ایجاد کرده است و حاصل همین اشتغال صادرات انواع این محصولات به کشور‌های دیگر می‌باشد.

خدایی فر معاون صنایع دستی اداره کل میراث فرهنگی استان در پایان گفت: محصولات تولیدی در رتبه اول به کشور‌هایی مثل عراق، آذربایجان و کشور‌های جنوب خلیج فارس صادر می‌شود.

حال خانواده افشار فارغ از همه دغدغه‌های اشتغال به فکر بومی سازی این حرفه در زنجان هستند؛ و کلام آخر این که اگر هنر قلم زنی و کنده کاری زنجان همانند ملیله و چاقوی این استان بومی شود، قطعا شاهد رونق اقتصادی و اشتغالزایی قابل توجهی در این حوزه خواهیم بود.

انتهای پیام / ک

گزارش از کبری اسلامی