گستردگی جغرافیایی بازار زنجان و تنوع راسته‌ها، تعدد سراها و کاوانسراهای درون شهری در راسته‌های فرعی که هر کدام به نامی و به فعالیتی خاص اختصاص یافته و وجود مساجد فراوان گویای پویایی این مجموعه در طول زمان‌های گذشته و شرایط حاکم بوده است.

 

کتله خور، غاری زیبا و با قندیل های بی نظیر و رویایی است که چشم هر بیننده ای را خیره می کند. این غار در دل کوه ساقیزلو خودنمایی می کند، غاری که با قندیل های زیبایش و دالان های مرموز و بی انتهایش به عنوان بزرگترین غار آهکی جهان میزبان مسافران و بازیدکنندگان است.

 

طبق نظریه های علمی و نقشه های زمین شناسی غار کتله خور در دل کوه ساقیزلو در آهک های الیگومیوسن مربوط به دوران سوم زمین شناسی به وجود آمده و تقریبا حدود ۳۰ میلیون سال می تواند قدمت داشته باشد.

  

در حال حاضر این غار به سه بخش فرهنگی، تفریحی و ورزشی تقسیم شده‌است که بخش ورزشی آن تنها مورد استفاده غارنوردان و صخره‌نوردان قرار می‌گیرد حدود ۴ كیلومتر است كه البته هنوز انتهای آن كشف نشده‌است.

 

 

بخش تفریحی غار نیز كه برای بازدید عموم مورد استفاده قرار می‌گیرد حدود ۲ كیلومتر مسیر مستقیم است كه گفته می‌شود این مسیر تنها ۳/۱ كل غار است. بخش فرهنگی غار نیز در بخش جنوبی آن قرار دارد قسمت اصلی آن دالانی است طبیعی كه برای برگزاری مراسم مختلف مورداستفاده قرار می‌گیرد البته این دالان هیچگونه راه خروجی به بیرون نداشته و راه خروجی آن به صورت مصنوعی كنده شده اما خود دالان تماماً طبیعی بوده‌است.

 

غار كتله‌خور، غاری است آهكی كه در برخی نقاط آن گل‌رس و خاك های حاوی اكسیدآهن قابل مشاهده‌است. این غار از نظر سنی تقریباً هم‌سن غار علیصدر همدان است البته این دو غار از دو جهت با هم تفاوت دارند. یكی اینكه غار علیصدر همدان غاری است كاملاً آبی اما غار كتله‌خور زنجان غاری است تقریباً خشک. دوم اینكه آهك های غار كتله‌خور نسبت به آهك های غار علیصدر بسیار خالص‌تر هستند كه این خود عاملی است برای زیباترشدن غار، چراكه خالص بودن آهك ها موجب شفافیت آنها و در نتیجه عبور نور از قندیل‌ها می‌شود.

 

شواهد و بررسی‌های انجام شده مؤید این موضوع است كه این غار در نهایت به غار علیصدر در همدان متصل می‌شود. همچنین یكی دیگر از عجایب و زیبایی‌های این غار تعدد طبقات آن است كه اینگونه غارها در جهان بسیار كم‌نظیر هستند. این غار دارای ۷ طبقه است كه البته تاكنون تنها ۳ طبقه آن كشف شده‌ است.

 

بزرگ ترین غار خشکی جهان دارای بخش هایی است كه به ترتیب می‌توان میدان شیرخوابیده، میدان بیستون، میدان چهل‌ستون، سه‌راهی كوهی، میدان پنج‌شیر، تالار عروس، تونل قندیلی،‌ اتاق عقد،‌ پای فیل، شتر باجهاز، عروس و داماد، میدان شمع، دوجادوگر، نخل سوخته، میدان مریم مقدس و… را نام برد كه تمامی این بخش ها حاصل تجمع‌های مختلف آهكی است كه هركدام براساس شباهتی كه به یكی از اشیاء ‌اطراف ما داشته‌اند به این اسامی خوانده می‌شوند. از ویژگی های منحصر به فرد این غار می‌توان وجود ستون های آهكی عظیم را نام برد كه حاصل به هم پیوستن استالاكتیت‌ها و استالاگمیت‌های آهكی هستند كه باعث شده‌اند این غار خود نگهدارنده خود باشد یعنی اینكه این ستون های عظیم نقش نگهدارنده‌هایی را بازی می‌كنند كه مانع از فروریختن سقف غار می‌شود.

 

از دیگر ویژگی های بارز این غار می‌‌توان وجود قندیل های زیبا و شفاف آهكی و استالاكتیت‌های گُل‌كلمی را نام برد.این غار در مراحل اولیه تشكیل خود غاری آبی بوده است كه در اثر انحلال آبی گاهی اوقات توده‌های عظیمی از سنگ ها از توده اصلی جدا شده‌اند. تشكیل طبقات متعدد این غار باعث شده‌است كه آب به طبقات زیرین نفوذ كرده و عملاً غار تبدیل به غاری خشك شود. وجود چشمه‌های آب بسیار زلال در اطراف این غار و حفره‌های متعدد طبیعی هم از ویژگی های منحصر به فرد این غار است.

یکی از زیباترین غارهای کشف شده استان زنجان است که در ضلع غربی جاده ترانزیت زنجان – همدان و در ۳۵ کیلومتری شهرستان خدابنده مشرف به شهر زرین رود بین روستاهای داش بلاغ و آق بلاق و در طول محور غارهای علیصدر و کتله خور قرار گرفته است، این غار در اسفند سال ۱۳۸۴ بعد از زلزله منطقه فوق توسط مردم روستا شناسایی شده است.

 

 

براساس اطلاعات هیات کوه نوردی این غار دارای یک ورودی بوده که ارتفاع این ورودی ۱۸۵۰ متر از سطح دریا است اما ارتفاع درونی آن در نقاط مختلف متفاوت است برخی قسمت ها تنگ و تاریک می شود که باید به حالت سینه خیز از آن عبور کرد.  قسمت های ورودی این غار کاملاً خشک است که بعد از رسیدن به قسمت های پایین تر با چشمه هایی مواجه می شویم که این چشمه ها رابط بین طبقه فوقانی و تحتانی غار هستند.

 

آبی بسیار سرد و قابل شرب با عمق های متفاوت یک تا ۴۰ متر در آن وجود دارد، هوا در داخل غار جریان دارد و با طی مسافت طولانی تنفس مشکل نمی شود. این غار دارای چندین طبقه است که دو طبقه آن شناسایی شده و دارای تونل های فرعی و استالاکتیت ها و استالاگمیت ها و ستون های بسیار در گذرگاه های اصلی و قندیل های مخروطی آویزان از سقف ها است که بر اثر داشتن ناخالصی رنگ های متنوعی به خود گرفته اند و آنهایی که ترکیباتی به همراه نداشته اند به صورت بلورهای شیشه ای بسیار شفاف خوشه ای و درختی دیده می شوند.

 

از جمله ویژگی های بارز و اساسی این غار که با غارهای مشابه در منطقه آن را متمایز می سازد این است که غار زرین غار خشکی و آبی است و دریاچه های متعدد در دالان های آن وجود دارد.

 

دیگر اینکه قندیل های غار زرین غار زنده و در حال رشد هستند و این خود عاملی است در جهت زیباتر شدن غار چرا که خالص بودن آهک موجب شفافیت و عبور نور از قندیل میشود. طبق نظر کارشناسان سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان زنجان قدمت این غار هنوز مشخص نیست و در صورت بهره برداری از این غار می توان آن را به یکی از جاذبه های توریستی و گردشگری استان زنجان برای غارنوردان تبدیل کرد.

غار خرمنه‌سر، در روستای شاه‌نشین و در بلندای کوه خرمنه سر که ۱۶۰۰ متر ارتفاع دارد، واقع شده و به «شانشین» نیز معروف است. سنگ خارا و سنگ‌های سفید آهکی به صورت ستون‌های استالاکتیت و آویزه‌های استالاگمیت مانند چلچراغ‌های زیبایی از سقف غار آویخته و جلوه‌ای رویایی پدید آورده‌اند.

 

 

در این غار چاه‌های بسیار و دره‌های خطرناک و لغزنده‌ای وجود دارد؛ بنابراین برای بازدید از آن حتماً باید از وسایل غارنوردی و کوه‌نوردی بهره گرفت. فضاهای تالار مانند، دالان‌ها و دهلیزهای زیبا و دخمه‌هایی شبیه مغازه‌های قدیمی بازارهای شهرهای سنتی در غار خرمنه‌سر، نشانگر آن است که این مکان زیستگاه انسان‌های نخستین بوده است و به همین دلیل غار خرمنه‌سر دارای ویژگی‌های منحصر به فرد است.

 

برای رسیدن به دهانه غار (خرمنه‌سر)، ابتدا از بستر رودخانه‌ای که از کوه‌های شمالی شانشین سرچشمه می‌گیرد و از میان درختان سرسبز زیتون و انجیر باید گذشت و به سوی ارتفاعات شمالی پیش رفت تا در نزدیکی قله کوه خرمنه‌سر، دهانه مشبک و پنجره مانند وسیع غار را دید. این دهانه ربطی به غار اصلی ندارد و نباید با در اصلی غار اشتباه گرفته شود.

 

بالای در غار، حفره بزرگ و تنورمانندی که شبیه اتاق است، در میان حفره های کوچک احاطه شده است. بالا رفتن از میان سنگ‌ها نیاز به دقت و مهارت لازم دارد. درون این اتاق‌ها، آثاری از زندگی انسان شامل ظرف‌های سفالی شکسته و پیه سوزهای قدیمی شکسته دیده می‌شود.

 

در حفره‌های اطراف، خفاش‌ها و شب‌پره‌های بسیاری لانه کرده‌اند که از روشنایی بیرون گریزانند و با صدای پای هر تازه‌واردی، هراسان، در هر سو به پرواز درمی‌آیند و با ادامه راهپیمایی، یک فضای نسبتاً وسیع پدیدار می‌شود و پس از آن، برکه آب صاف و زلالی جای دارد.

 

 

در فاصله ۵۰ متری این غار، سوراخی شبیه به دهانه چاه وجود دارد که برای ورود به آن باید به حالت خزیده و درازکش حرکت کرد. به محض ورود به این حفره پررمز و راز، دنیایی دیدنی و پر از شگفتی در برابر چشمان حیرت زده دیدار کننده پدیدار می‌شود. مشکل می‌توان باور کرد که آن سوی این حفره، این همه عظمت شگفت‌آور نهفته باشد.

 

سپس پرتگاه مهیبی ظاهر می‌شود که فرود در آن، نیازمند حمایت فرد یا افراد همراه و استفاده از وسایل کوهنوردی است. در ادامه، راه طولانی و تونل مانندی خودنمایی می‌کند و پس از پیمودن آن به دهانه چاه بزرگ دیگری می‌رسیم که انتهای آن دیده نمی‌شود و پایین رفتن از آن مهارت ویژه‌ای لازم دارد.

 

بعد از خروج از این چاه، ۱۰۰ متر که پیشروی کنیم، به دخمه‌ای می‌رسیم که ظاهراً چندان جلب توجه نمی‌کند و عبور از آن، که راهی سربالا است و سطحی لغزنده دارد، با استفاده از طناب کوهنوردی و رعایت احتیاط امکان‌پذیر است؛ چنان که با اندکی بی‌احتیاطی احتمال سقوط وجود دارد.

 

لحظه‌ای بعد با مشاهده تالاری بزرگ به ابعاد ۸۰×۸۰ متر و سقفی بسیار بلند، که در زیر کوه سر به فلک کشیده است، شگفتی بیننده صد چندان می‌شود، به طوری که شخص هر چقدر هم ورزیده و قدرتمند باشد، نمی‌تواند تا ارتفاع سقف سنگ کوچکی را پرتاب کند و نور پروژکتور، هر چند که قوی باشد، باز هم نمی‌تواند سقف تالار را روشن کند.

 

تالار با شیب ملایم و سطحی مرطوب به سطح پایین و زیرزمین ادامه می‌یابد و به نظر می‌رسد که غار به انتها رسیده است؛ در حالی که چنین نیست و در کنار پایانه غار، شعبه عمیق و طولانی دیگری دهان می‌گشاید درست مثل بازار سنتی یکی از شهرهای باستانی ایران کف و سقف این دهلیز شباهت بسیاری به بنای بازارهای قدیمی دارد و در چند نقطه آن، در فاصله‌های ۲۰ تا ۳۰ متری، طاقچه‌های کوچکی با دست کنده شده است.

مردان نمکی چندین مومیایی کشف شده از معدن نمک چهرآباد استان زنجان است. معدن نمک چهرآباد با ارتفاع 1350 متر از سطح دریا در 75 کیلومتری غرب شهر زنجان و یک کیلومتری جنوب روستای حمزه‌لو قرار دارد.

 

 

تا سال 1372 بهره‌برداری نمک در معدن چهرآباد به صورت سنتی و با استفاده از ابزارهای دستی انجام می‌شد. در همین سال شرکت زنجان نصر، برنده مزایده بهره‌برداری از معدن نمک گردید و از این تاریخ به بعد بهره‌برداری از معدن با استفاده از ماشین‌آلات مکانیکی آغاز شد.

 

 در اولین سال بهره‌برداری در زمستان 1372 معدن‌کاران هنگام باطله‌برداری و استخراج نمک با بولدوزر، نیم ‌تنه انسانی را یافتند که ریش و موی بلند داشته و حلقه گوشواره‌ای از جنس طلا در گوش چپ وی بوده است.

 

با وجود کشف استثنایی مرد نمکی یک در سال 1372، متأسفانه تلاش چندانی برای تعطیل کردن استخراج مکانیکی و لغو بهره‌برداری از معدن صورت نگرفت. در پاییز 1383 معدنکاران در حین کار با بولدوزر مجدد با بقایای اسکلت انسانی مواجه شدند که به دلیل کار با بولدوزر تا حد زیادی متلاشی شده بود. 

 

با جستجوی معدنکاران در میان خاک‌های آشفته، علاوه بر جمع‌آوری قسمت‌هایی از بقایای انسانی تکه ‌تکه شده، شماری اشیا به دست آمد که توسط بهره‌بردار به اداره میراث فرهنگی و گردشگری استان منتقل شد.