پس از رحلت آیت الله العظمی حائری (10 بهمن 1315 ه. ش.) مدت هشت سال سرپرستی حوزه علمیه قم را آیات عظام: سید محمد حجت، سید صدرالدین صدر و سید محمدتقی خوانساری بر عهده گرفتند. در این فاصله و بخصوص پس از سقوط رضاخان، شرایط برای تحقق مرجعیت عظمی فراهم گردید. آیت الله العظمی بروجردی شخصیت علمی برجسته ای بود که می توانست جانشین مناسبی برای مرحوم حائری و حفظ کیان حوزه باشد. این پیشنهاد از سوی شاگردان آیت الله حائری و از جمله امام خمینی (ره) به سرعت تعقیب شد. شخص امام (ره) در دعوت از آیت الله بروجردی برای هجرت به قم و پذیرش مسئولیت خطیر زعامت حوزه مجدانه تلاش کردند. در زمان هجرت آیت الله بروجردی به قم، امام خمینی (ره) که خود از مجتهدین و مدرسین بنام حوزه قم بودند، برای تحکیم موقعیت زعامت و مرجعیت آیت الله بروجردی کوشش فراوان به کار بردند، به طوری که برای همین منظور نیز در جلسات درس اصول مرحوم آیت الله بروجردی شرکت می کردند.

 

 

آیت اللّه العظمی بروجردی در دهم فروردین 1340 رحلت کرد. خدمات ارزنده و شخصیت علمی ایشان بار دیگر مرجعیت را به عنوان مهمترین پناهگاه مذهبی مردم در صحنه حیات اجتماعی ایران مطرح ساخت و این موقعیت فی نفسه مانعی عمده بر سر راه هدف های رژیم شاه بود. فقدان ایشان ضایعه ای جبران ناپذیر به حساب می آمد. در اسفند همین سال نیز روحانی مبارز آیت الله کاشانی که روزگاری نامش لرزه بر اندام شاه می انداخت، دار فانی را وداع گفت. امام خمینی(ره) بعد از رحلت آیت اللّه بروجردی علی‌رغم استقبال حوزه علمیه و مردم، همچون ادوار گذشته زندگی خویش کوچکترین قدمی برای مرجعیت خود برنداشتند و حتی در مقابل پیشنهادات و اقدامات دوستان خویش در این مسیر سرسختانه مقاومت می کردند و این در حالی بود که تحریر فتاوای امام خمینی بر تمام ابواب کتاب عروة الوثقی پنج سال قبل از رحلت آیت اللّه بروجردی پایان یافته بود و در همین سالها نیز حاشیه امام خمینی (ره) بر کتاب وسیلة النجاة به عنوان رسالۀ عملیه ـ نگارش یافته بود. پس از رحلت آیت الله بروجردی و تجزیه مرجعیت عظمی، رژیم شاه کوشید تا امر مرجعیت را به خارج از ایران منتقل نماید ولی شخصیت علمی، نگاه زهدگرایانه و تلاشهای امام (ره) برای افشاگری خیانت ها و جنایت های شاه موجب شد مرجعیت امام در میان روحانیت و مردم گسترش یابد.

 

 

شاه در مورد آمادگی جامعه ایران برای انجام اصلاحات امریکا به مقامات واشنگتن اطمینان داده بود و نام اصلاحات را انقلاب سفید نهاده بود. مخالفت علما برای وی بسیار گران می آمد. تبلیغات وسیعی علیه روحانیت و امام خمینی (ره) آغاز شد. شاه تصمیم به سرکوبی قیام داشت. روز دوم فروردین 1342 که مصادف با شهادت حضرت امام جعفر صادق(ع) بود مأمورین مسلح رژیم با لباس مبدل اجتماع طلاب علوم دینی در مدرسه فیضیه را بر هم زدند و متعاقب آن نیروهای پلیس با سلاح گرم، وحشیانه به مدرسه فیضیه یورش بردند و به کشتار و جرح طلاب پرداختند. همزمان مدرسه دینی طالبیه تبریز نیز مورد هجوم مأمورین دولتی قرار گرفت. در پی این حوادث، منزل امام خمینی (ره) در قم هر روز شاهد حضور گروه های زیادی از نیروهای انقلابی و مردم خشمگینی بود که برای ابراز همدردی و حمایت علما و دیدن آثار جنایت رژیم به قم می آمدند. حضرت امام خمینی (ره) در روز 13 فروردین 1342 اعلامیه معروف خود را تحت عنوان «شاه دوستی یعنی غارتگری» منتشر ساختند. در این اعلامیه که یکی از تندترین بیانیه های سیاسی امام خمینی (ره) است، رژیم شاه به محاکمه کشیده شده و در پایان آن تأکید شده بود که در این شرایط تقیه حرام است و اظهار حقایق واجب (ولو بلغ ما بلغ).

 

 

امام خمینی (ره) در پیامی به مناسبت چهلم فاجعه فیضیه بر همراهی علما و ملت ایران در رویارویی سران ممالک اسلامی و دول عربی با اسرائیل غاصب تأکید ورزیدند و پیمانهای شاه و اسرائیل را محکوم کردند و در سخنرانی خود در اجتماع مردم، با اشاره به همین قضیه از شاه به عنوان«مردک»! یاد کردند و با شجاعت از شخص شاه به عنوان عامل اصلی جنایات و هم پیمان با اسرائیل یاد کردند و مردم را به قیام فرا خواندند. همچنین ایشان شدیداً از سکوت علمای قم و نجف و دیگر بلاد اسلامی در مقابل جنایات تازه رژیم انتقاد کردند. تا اینکه ماه محرّم 1342 که مصادف با خرداد بود فرا رسید. امام خمینی (ره) فرصت را برای دعوت مردم به قیام علیه رژیم مستبد شاه غنیمت شمردند. روز عاشورا جمعیت صدهزار نفری در تهران با داشتن عکس هایی از امام (ره) به تظاهرات پرداختند و در مقابل کاخ مرمر محل استقرار شاه- برای اوّلین بار در پایتخت شعار «مرگ بر دیکتاتور» سر دادند. روزهای بعد نیز در دانشگاه و بازار و مقابل سفارت انگلیس تظاهرات گسترده ای در حمایت از قیام امام (ره) برپا بود.

 

 

 

 

 

در دیدار وزرای خارجه ایران و عراق در نـیـویـورک تصـمـیـم به اخراج امام خمینـی (ره) از عراق گرفته شـد. روز دوم مـهـر 1357 مـنزل حضرت امـام در نجف بـوسیله قـوای بعثـی محاصره شد که انعکاس ایـن خبـر با خشـم گستـرده مسلمانان در ایران، عراق و دیگـر کشـور‌ها مـواجه شـد. روز 12 مهر، امام خمینی (ره) نجف را به قصد مرز کـویت ترک کردند. دولت کویـت با اشاره رژیـم ایـران از ورود حضرت امـام بـه ایـن کـشـور جلوگـیـری کـرد. قـبـلا صحـبـت از هجـرت امام بـه لبـنـان و یا سـوریه بـود امـا ایشان پـس از مشـورت با فـرزنـدشان (حجت‌الاسلام حاج سیـد احمـد خمینـی) تصمیـم بـه هجـرت به پاریـس گرفتند. در روز 14 مهـر ایشان وارد پاریس شدند؛ و دو روز بعد در منزل یکی از ایرانـیـان در نوفـل لـوشـاتــو (حـومـه پاریـس) مستقـر شـدنـد. مامـوریـن کاخ الیزه نظر رئیـس جـمهـور فـرانسه را مبنـی بـر اجتناب از هرگـونه فـعـالـیـت سـیاسـی بـه حضرت امام ابلاغ کـردنـد. ایـشـان نیز در واکـنـشــی تنـد تصـریح کـرده بـود که ایـنگونـه محدودیت‌ها خلاف ادعای دموکراسی است و اگر ناگزیر شـوند تا از ایـن فرودگـاه بـه آن فـرودگـاه و از ایـن کـشـور بـه آن کـشـور بـروند، بـاز دست از هـدفهایـشان نخـواهـد کشیـد.

 

 

اوایل بهمـن 57 خبر تصمیم حضرت امام در بازگشت بـه کـشور منتشر شد. هر کس که می‌شنید اشک شوق فرو می‌ریخت. مردم 14 سال انتظار کشیده بـودنـد. اما در عیـن حال مردم و دوستان امام خمینی (ره) نگـران جان ایشان بـودند چرا که هنوز دولت دست نشانده شاه سر پا و حکومت نظامی بر قرار بود اما حضرت امام تصمیـم خویـش را گرفته و طی پیامـهـایی به مردم ایران گـفـته بـودند که می‌خـواهند در ایـن روز‌های سرنـوشـت سـاز و خطیر در کنار مردم باشند. دولت بخـتـیار با هماهنگی ژنرال هایزر فـرودگـاههای کشـور را به روی پـروازهـای خـارجی بست اما پـس از چنـد روز تـاب مقـاومـت نـیـاورد و ناگزیـر از پذیرفتـن خـواست ملت شـد. سرانجام امام خمینـی (ره) بامداد 12 بهمـن 1357 پـس از 14 سال دوری از وطـن وارد کشـور شـدند. استقبال بـی سـابـقـه مـردم ایـران چنـان عـظـیـم و غـیـر قـابل انکـار بــود که خبرگزاریهای غربـی نیز ناگزیر از اعـتـراف شـده و مستـقـبـلیـن را 4 تا 6 میلیون نفر برآورد کردند.

امام خمینی (ره) در 15 بهمن 57 دولت موقت انقلاب را تعیین کردند و مهدی بازرگان که چهره ای متدین و با سابقه مبارزاتی و دارای تجربه در نهضت ملی شدن صنعت نفت را داشت و از سوی شورای انقلاب برای نخست وزیری معرفی و پیشنهاد شده بود، با حکم حضرت امام به این سمت منصوب شد. امام خمینی (ره) در متن حکم به انتصاب وی تصریح کرده بود که او را بدون در نظر گرفتن روابط حزبی مأمور تشکیل کابینه برای تهیه مقدمات رفراندوم و برگزاری انتخابات کرده است. حضرت امام از مردم ایران درخواست کردند تا نظر خود را در مورد این انتخاب اعلام کنند و سراسر کشور با برگزاری راهپیمایی های گسترده به حمایت از تصمیم امام پرداختند.

 

 

روز 19 بهمن 1357 پرسنل نیروی هوایی در محل اقامت امام خمینی (ره) (مدرسه علوی تهران) با ایشان بیعت کردند. ارتش شاه در آستانه سقوط کامل قرار گرفته بود، پیش از این بسیاری از سربازان و درجه داران مؤمن ارتش با فتوای حضرت امام پادگان ها را ترک کرده و به صفوف ملت پیوسته بودند. روز 20 بهمن همافران در مهمترین پایگاه هوایی تهران دست به قیام زدند. گارد شاهنشاهی برای سرکوب آنان گسیل شد. مردم به حمایت از نیروهای انقلابی وارد صحنه شدند. روز 21 بهمن پایگاه های پلیس و مراکز دولتی یکی پس از دیگری به دست مردم سقوط کردند. فرماندار نظامی تهران طی اطلاعیه ای ساعات منع عبور و مرور را به ساعت چهار بعد از ظهر افزایش داد. همزمان با آن بختیار جلسه اضطراری شورای امنیت را تشکیل داد و فرمان اجرای کودتای طراحی شده از سوی هایزر را صادر کرد. از سوی دیگر امام خمینی (ره) طی پیامی از مردم تهران خواست تا برای جلوگیری از توطئه در شرف وقوع، به خیابانها بریزند و حکومت نظامی را عملاً لغو کنند. سیل جمعیت زن و مرد و کودک و بزرگ به خیابانها ریخته و مشغول سنگربندی شدند. اولین تانک ها و تیپ های زرهی کودتاچیان به محض حرکت از پایگاه هایشان به وسیله مردم از کار افتادند. کودتا در همان آغاز با شکست مواجه شد. بدین ترتیب آخرین مقاومت های رژیم شاه در هم شکسته شد و صبحدم 22 بهمن خورشید پیروزی نهضت امام خمینی و انقلاب اسلامی و پایانی بر دوران دیرپای سلطنت شاهان ستمگر در ایران طلوع کرد.