محرم و صفر که میرسد گویی دنیا تغییر میکند . بغض فروخفته روزگار باردیگر میشکند و زمین و زمان باز عزادار مصائب اهلبیت عصمت و طهارت (ع) میشود. مهر دلدادگی به خاندان رسول الله (ص) به خصوص حضرت سیدالشهدا (ع) باز بر کوچه و خیابانهای شهر نقش می بندد و جنب و جوشی عاشورایی شهر را به تکاپو وا میدارد . دراین میدان عشق ورزی، هرکس به نوعی وارد میشود و به سبک خاص خود عشق و ارادتش را به نبی مکرم اسلام و فرزندان معصوم و مظلومش که ستارگان آسمان هدایتند ابراز میدارد : گروهی هیاتهای عزاداری راه می اندازند و گروهی دیگر موکبهای پذیرایی . گروه سوم اماکن مقدس را سیاهپوش میکنند و گروهی بر سر در منازل و مغازه ها علم سیاه می اویزند . خانه ها میزبان ائینهای روضه خوانی میشود و صدای یاحسین ، یا محمد ، یا حسن و یا رضا از گوشه گوشه شهرها و روستاها به اسمان بلند میشود .

دراین میان گروهی هم هستند که ارادت خود به این خاندان پاک را با برپایی آئینهای تعزیه و شبیه خوانی به نمایش میگذارند. متن های قوی و مستند تهیه کرده و ماهها تمرین میکنند ، اسب و زره و شمشیر فراهم مینمایند و طبل و سنج و شیپور را به خدمت میگیرند تا گوشه ای از حماسه آفرینی شهدای دشت کربلا را به نمایش بگذارند و ذره ای از سختی ها و مرارتهای بیشماری که در سفر اسارت به خاندان عصمت و طهارت و ارد شد واگویه کنند .

به مناسبت ایام حزن آلود پایان ماه صفر، فرصتی فراهم شد تا پای صحبت یکی از پیشکسوتان تعزیه استان کرمان بنشینیم و از نمایشی سخن بگوییم که سال هاست با هنرمندی تمام، صحنه های شور و شعور کربلا را روایت می کند. امروز پای صحبت کسی نشستیم که بیش از سی سال برای توسعه تعزیه در استان کرمان قدم برداشته است تا جایی که به وی لقب «پدر تعزیه مدرن استان کرمان » راداده اند.محمّد حسین سلجوقی نژاد متولّد 1338که در تعزیه نقش معین البکایی را برعهده دارد، اجرای حدود 110 مجلس تعزیه را در کارنامه دارد . در جشنواره های مختلف حضوری پررنگ داشته است. بازنشسته سازمان انتقال خون و از اهالی زنگی آباد کرمان است. خود را 5 سال قبل از موعد مقرر بازنشسته کرده تا تمام وقت در خدمت هنر تعزیه باشد.

آقای سلجوقی نژاد با سلام و ضمن آرزوی قبولی عزاداریها، بفرمائید از چه سالی به عرصه تعزیه وارد شدید ؟

بسم الله الرحمن الرحیم . السلام علیک یا اباعبدالله . بنده از حدود سال 61 یعنی حدود 23 سالگی به سمت تعزیه کشیده شدم. قبل از آن تئاتر کار می کردم؛ ولی بعد از تصادفی که برایم پیش آمد، تئاتر را رها کرده و به تعزیه روی آوردم و تا به حال تعزیه را به صورت مستمر و شبانه روزی دنبال کرده ام و به یاری خدا تا به حال حدود37 یا 38 گروه تعزیه را از صفرراه اندازی کرده وبه تعزیه استان وارد کرده ام.

تعزیه به چه معناست ؟

تعزیه از نظر لغوی به معنی عزاداری یعنی تعزیت و برپاداشتن مجالس عزا و عزاداری است. معمولاً ما به نمایش صحنه های کربلا میگوئیم تعزیه که این صحیح نیست بلکه تعزیه مجموعه برنامه هایی است که در تعزیت و سوگواری شهدای دشت کربلا برگزار میشود که یکی از انها برنامه ای نمایشی است که اسم حقیقی ان شبیه خوانی است . یعنی شبیه خوانی در دل تعزیه قرار دارد اما یک اصطلاح رایج شده که به این شبیه خوانی تعزیه هم گفته میشود . شبیه خوانی 3 رکن اصلی دارد . رکن اول کلام منظم یا شعر . رکن دوم موسیقی و آواز و رکن سوم نمایش . باکنار هم قرار گرفتن این ارکان، شبیه خوانی جان می گیرد. هر کدام از این ارکان کم رنگ شود یا حذف شود، شبیه خوانی به سمت دیگری می رود؛ اگر، کلام منظوم، به سمت دیالوگ رود، تئاتر می شود. اگر آواز و موسیقی کم شود، عزاداری می شود. اگر نمایش نباشد، به سمت سخنرانی می رود؛ بنابراین، باید این 3 رکن با هم همراه شوند، تا شبیه به وجودآید.

با وجود گذشتن چندین سال از حضور گونه های جدید هنرهای نمایشی مثل فیلم، موسیقی، سینما و غیره هنوز شاهد استقبال کم نظیر اقشار مختلف مردم از تعزیه هستیم. علّت را در چه می دانید؟

تعزیه حالتی دارد که تمام اقشار جامعه را در عزاداری برای امام حسین علیه السلام همراهی میکند . همه افرادی که در کنار تعزیه می نشینند، از بچه و جوان گرفته تا افراد مسن، می گویند ما لذّت خودمان را بردیم. حالا کسی که می خواهد نمایش ببیند یا کسی که می خواهد موسیقی بشنود و یا کسی که می خواهد عزاداری کند یا کسی که می خواهد اشک بریزد، همه به مقصود خود رسیده اند؛ چون کار تلفیقی است.

گروه شما تا کنون موفّق به اجرای 110 مجلس تعزیه، شده است، موضوع این جلسات به چه صورت است؟

بله به لطف خدا تا الآن 110 مجلس تعزیه را تنظیم و اجرا کرده ایم. از هابیل و قابیل گرفته تا مسائل صدر اسلام ازجمله حادثه کربلا . از نمایش روز ازل (روزی که خدا دنیا را خلقت کرد) تا کارهای مبتنی بر فرهنگ غنی ایرانی . مثلا آخرین کاری که دراین بخش داشتیم آزمون سیاوش بود یا از آتش رد شدن سیاوش که این کار را ازشاهنامه گرفتیم.

مجالس تعزیه مربوط به صدر اسلام در زمینه های مختلفی است مثلا در بحث تاریخی نمایش غزوات پیغمبر (ص) یا جنگ های حضرت علی (ع) را داریم یا کارهایی که مربوط به دهه ی محرم است. مثل: شهادت حضرت علی اکبر(ع) یا شهادت امام حسین (ع) یا شهادت حرّ(ع) یا شهادت مسلم به عقیل (ع) .

اکثر کارها را برای نمایش در میان مردم ساخته ایم اما کارهایی هم هست که انگیزه ساختشان شرکت در جشنواره بود گرچه مردم هم از این دسته نمایشها خیلی خوب استقبال کرده اند

یکی از کارهای اماده شده مربوط به معجزات امام رضا (ع) است به نام نمایش ورود هرمز بازرگان که این کار را برای جشنواره بین المللی رضوی بردم . کارهایی برای این جشنواره انتخاب می شدند که بکر باشند یا تا به حال اجرا نداشتند یا اگر اجرا شدند، در 50سال گذشته بودند که از خاطرات محو شدند که این ها را مجدّداً کار و احیاکردیم و کرمان یکی از 6 گروه راه یافته به جشنواره بود یا خاتم بخشیدن مولا علی(ع) که درسر نماز انگشتر را به فقیر می بخشد .

نقشی که شما در تعزیه ایفا کرده اید، نقش معین البکایی است. کمی درباره ی این نقش توضییح بدهید.

در تعزیه به علّت مشکل جسمی ، نمی توانستم تحرّک داشته باشم و در سمت معین البکایی کار کردم . معین البکایی در تعزیه شخصیّتی است که باید تمام نقش ها را بداند و به تمام نقش ها(منفی، مثبت ، بچّه، زن و... ) و میزان کاری که به نسخه خوان هایش می دهد، تسلّط داشته باشد. دانستن ردیف های موسیقایی، شعرها ، تاریخ و مقتل برای این کار خیلی لازم است به خصوص اطلاع دقیق و مستند از حوادث کربلا تا روایت این حادثه بزرگ به سمت و سوی تحریف وبدعت کشیده نشود . تعزیه باید جوری باشد که علاوه بر پسند مردم، مستندات تاریخی را هم بیان کند. حوادث مرتبط با امام حسین(ع) را باید طبق مقاتل کار کنیم و از خط قرمزها عدول و عبور نکنیم؛ بنابراین، معین البکاء باید به تمام زوایای کار تسلّط داشته باشد.

ایا همه اجراهای شبیه خوانی شما غمگین و سوگوارانه هستند .

البته که نه. ما اجراهایی داریم که به قول خودمان شادمانه هستند. مثل داستان خواستگاری امام حسین (ع)، تولّد امام حسین (ع)، داستان خروج مختار است که چگونه قاتلان امام حسین(ع) را دستگیر می کند، داستان انها برای جشن ها مناسب است. فرض کنید زمانی که می خواهند ابن سعد را دستگیر کنند، لباس زنانه می پوشد و از کوفه خارج می شود یا زمانی که می خواهند خولی را دستگیر کنند و به خانه اش می روند از ترس، زیر سبدهای مرغی پنهان می شود. نمایش این صحنه ها مردم را شاد میکند . یا آزمون سیاوش که کاری است که با دف وضرب اجرامی شود.

کار ی که جدیداً کار می کنیم، کار امیر کبیر است؛ گرچه مستقیما متعلّق به عاشورا نیست؛ ولی به عاشورا مربوط می شود. امیر کبیر در دوره قاجار، صدر اعظم ایران بود وکارهای زیادی را برای ایران انجام داد و در حمام فین کاشان با قطع رگ دستش وی رابه قتل رساندند. آیت الله اراکی، او را در خواب می بیند که در فضای بزرگ و باغ سرسبزی حرکت می کند.از وی میپرسد: این باغ را به چه دلیل به شما دادند؟ می گوید زمانی که در حمام فین کاشان رگ دستم را زدند، عطش بر من غلبه کرد، تقاضای آب کردم وآب را به من دادند، من به یاد لب عطشان امام حسین (ع) آب را نخوردم وآب را ریختم. به این خاطر، این باغ را به من دادند.

یا نمایش دیگری داریم که داستان حدیقه یک دختر مسیحی را روایت میکند که عاشق حضرت علی اکبر(ع) می شود و با همراهانش دنبال حضرت علی اکبر(ع) می روند و وقتی که به کربلا می رسند، می بینند، جوانان بنی هاشم در حال آوردن نعش حضرت علی اکبر(ع) به خیمه هاهستند. نکته مهم این است که همه شبیه خوانی ها داستان خاص خودشان را دارند ودر عین حال گریزی هم به کربلا که تداعی کننده ی مصائب کربلا و اهل بیت (ع) است می زنند. باید بگویم همه این 110مجلس، به نحوی به صحرای کربلا گریز می زنند.

کمی از طرّاحی های در تعزیه سخن بگوییم، طرّاحی هایی که انجام می شود، به وسیله ی چه کسانی انجام می شود؟

هرچه که در تعزیه وجود دارد، به وسیله ی معین البکاء انجام می شود و معین البکاء خود نظارت دارد و انتخاب می کند و نسخه خوان کاملاً تابع دستورات معین البکاء است.

آیا لباس در تعزیه تابع مقرّرات خاصی است یا نه ؟

بله هر تعزیه، لباس خاصی را می طلبد. مثلاً در تعزیه ی آزمون سیاوش دیگر نمی توانیم کار محرّمی بپوشیم. در آن باید براساس داستان های شاهنامه عمل کرد . مردان ایرانی آن زمان به خصوص افراد جنگاور آرنج بند و زانو بند داشتند. (زانوبندهایی که سرشان تیز بود.) یا موهای بلند داشتند که در شبیه خوانی باید از کلاه گیس استفاده کنیم. رستم، کلاه خودی دارد که روی ان شاخ قرار دارد. باید ظاهر نمایش با واقعیتهای تاریخی ، تا جایی که امکان دارد تطابق داشته باشد.

در برخی تعزیه های دیگر، مثلا سقّاخانه اسمال طلا که امسال کارکردیم، از لباس محلّی مشهدی که یک عرقچین وجلیقه و پیراهن کوتاه به سبک قدیم است، استفاده کردیم؛ بنابراین، هر تعزیه لباس خاص خودش را می طلبد.

جالب است بدانید،در تعزیه رنگ، نشانگر شخصیت و درون افراد است. مثلاً: حرّ تا زمانی که توبه می کند، باید حتماً زرد بپوشد. زمانی که توبه کرد، باید سفید بپوشد. امام حسین (ع) و حضرت عباس (ع) به نشان سیادت و شجاعت، سبز می پوشند. شمر به نشان شررات قرمز می پوشد.

طرّاحی صحنه ها در تعزیه به چه صورت است؟

در کار تعزیه چون از سبک فاصله گذاری استفاده می شود، دیگر دکور ندارد و به صورت المانی است. گذاشتن تشت، نشان دهنده ی یک شط فرات است یا گذاشتن صندلی، کاخ یزید را نشان می دهد یا زمانی که یک دور، دور سکو می گردیم حکایت از طی مسیر از شام به کربلا یا به کوفه دارد؛ بنابراین، حرکت ها نیز به صورت المانی است؛ چون، دکور ندارد. ما در مقابل تماشاچی تغییری در صحنه صورت نمی دهیم، همه چیز روی سکوست و تماشاچی همه چیز را به صورت زنده می بیند؛ خیلی که بخواهیم از تجهیزات مدرن استفاده کنیم وارد مقوله نورپردازی میشویم و لحظات آخر، برای القای حس به بیننده، از نور سبز یا نور قرمز، مثلا در موقع شهادت استفاده می کنیم.

انتخاب موسیقی برچه اساس انجام می گیرد؟

باتوجّه به ردیف آوازی ، سبک شعر و حال و هوای نمایش، موسیقی انتخاب میشود. ما نوع ملودی ها را در تمرین ها انتخاب می کنیم و به طرف می گوییم باید ریتم بخوانی. ریتم به گوشه ی کار وگوشه به آواز وآواز به دستگاه برمی گردد. گوشه های مختلف را از ردیف های موسیقی ایرانی گرفتیم . ببینید آواز اصفهان که شجریان یا افتخاری می خواند، همان چیزی است که ما در تعزیه می خوانیم؛ البته، تفاوتی بین این دو وجود دارد، در آوازی که در ردیف موسیقی ایرانی، خوانده می شود، به سمت تصنیف یعنی به سمت شادی می رود ودر تعزیه به سمت حزن می آید که بتوانیم از گوشه غریبی استفاده کنیم و این تفاوت را خود معین البکاء، انتخاب می کند.

جالب است بدانید تعزیه باعث زنده ماندن موسیقی ایرانی شده است؛ در دوره ای موسیقی کلاً قدغن شد، تنها چیزی که موسیقی را نجات داد، تعزیه بود؛ حتّی، در دوره ای که تعزیه هم قدغن شد؛ گرو ها با حضور در روستاها که دور از چشم ماموران حکومتی بود و خواندن تعزیه به صورت سیّار، تعزیه وملودی و موسیقی را حفظ کردند.

نقش آفرینان تعزیه، چگونه انتخاب می شوند؟

ما یک موضوعی داریم، به نام تیپ سازی که به یکی از ارکان اصلی تعزیه یا شبیه خوانی که نمایش است، برمی گردد. براساس تیپ های افراد، انتخاب نقش ها صورت می گیرد به عنوان مثال: از یکی که صورت خشن یا صدای خشن داشته باشد برای نقش های زمخت یا نقش های منفی استفاده میشود، آن هایی که خوش چهره وصدای خوش دارند در نقش های مثبت مثل امام (ع) ، آن هایی که جوانند ، در نقش حضرت علی اکبر ( ع) ، جوانتر در نقش حضرت قاسم (ع) ، بچّه در نقش حضرت سکینه(ع) استفاده می کنیم . زن خوان هایی داریم که اصطلاحاً می گویند نقاب دار که در شمایل حضرت زینب (س) استفاده میشوند . مسن تر باشند، روایت گری امام حسین (ع) را برعهده می گیرند.

افرادی می توانند در این عرصه پا بگذارند که افرادی پاک ، دارای زندگی اجتماعی سالم و تا حدّی مورد قبول مردم باشند .

بهره گیری از اسب به چه صورت است ؟

اگرتعزیه را در فضای باز اجرا کنیم و یا کار تلفیقی از سکو و میدان و زمین خاکی باشد که اسب سر نخورد، از اسب استفاده می کنیم اما در کار روی سکو یا محیط های بسته یا روی آسفالت که اسب نمی تواند مانور بدهد، این حیوان از نمایش حذف می شود.

آیا اسب سواری در تعزیه به وسیله ی بدلکاران انجام می شود؟

نه . خود افراد اصلی نمایش سوارکار هستند . کسی که وارد تعزیه می شود، باید یک سری قواعد وآموزش ها را یاد یگیرد. موسیقی و اسب سواری را آموزش ببیند. تقریباً اکثر افراد باید آموزش اسب سواری را بلد باشند. کسانیکه نقش امام حسین (ع) حضرت عبّاس(ع) و شمر را ایفا میکنند باید سوار کار باشند. حالا کسی که زن خوان است نباید سوار کار باشد. بچّه خوان هم نیازی نیست.

در تعزیه سخن از نسخه بسیار به میان می آید، به طور کلّی نسخه چیست؟

کل داستان یک سیری را دنبال می کندکه در تئاتر به آن متن و در تعزیه به آن نسخه میگویند. نسخه های تکی را فرد می گویند؛ بنابراین، این نسخه ها به هر بازیگر داده شود، فرد می گویند.این نسخه ها فرد فرد می شوند، یکی به نقش شمر، امام حسین(ع) و غیره. در این نسخه ها کل داستان وکل شعرهایی که هستند، وجود دارد.

از زمان قاجار که تعزیه در تکیه ی دولت اجرا می شد یا زمان صفویه که اوج تعزیه ی ایران بوده است، نسخه هایی نوشته شد. زمانی کل نسخه های ایران را به موزه ی واتیکان در ایتالیا بردند و هنوز موجود است. بعد از آن که حضرت امام (ره ) فتوایی با این مضمون که تعزیه خوانی؛ اگر، مشتمل بر محرّمات و وهن مذهب نباشد، مانعی ندارد یا از ضرورت توجه به حادثه عاشورا سخن گفتند، تعزیه مجدّد اً در ایران کار خود را شروع کرد. در آن زمان، این نسخه ها از طریق سفرای ایران از موزه ی واتیکان، کپی گرفته شدند. این نسخه ها کتاب های کوچکی هستند که تعزیه های تکیه ی دولت از روی آن ها اجرا می شد و ما همان زمینه ها را کار می کنیم.

آیا در نسخ تعزیه دخل و تصرّفی صورت می گیرد؟

من از افرادی هستم که معتقدم نباید دست در نسخه ببریم؛ چون نسخه یک میراث است. اصل نسخه ها از زمان قدیم است و محفوظ مانده اند ومن معتقدم که اصلاً نباید به این ها دست برده شود؛ مگر، این که یک کلمه یا جمله ای را که ممکن است نامانوس باشد یا با فرهنگ روز همخوانی نداشته باشد اصلاح می کنیم و در زیر نوشت یا پی نوشت، اصل آن را می نویسم که آیندگان اگر به نسخه دسترسی پیدا کردند، بدانند اصل کلمه چه بوده است و الآن چرا جایگزین شده است؛ البته، افرادی هستندکه جدیداً تعزیه را با توجّه به تاریخ، می نویسند؛ ولی، در عین حال آن ها هم واقعیتهای تاریخ را رعایت می کنند. مثلا : جنگ صفین، شاید 5یا 6 مجلس، راجع به جنگ صفین، وجود دارد و هرکس از یک زاویه به کار نگاه کرده است . یکی به نام جنگ صفیّن کاری را انجام می دهد و یکی کاری را که در سریال امام علی(ع) هم نشان داد، به عنوان کریه بن ابرهه انجام می دهد. از این زاویه ها به کار نگاه کردند و شعرهای جدید سروده اند؛ ولی، مسیر و تاریخ همان تاریخ است.

دکتر عناصری در کتابی 1055نسخه یا زمینه های مختلف را که در دانشگاه هم تدریس می کرد، جمع آوری کرده است. 1055 نسخه، کم نیست . ممکن است از زمینه ی حضرت عباس 50تا زمینه باشد ممکن است، بعضی کارهای غریب فقط یکی یا دو نسخه شاعر گفته باشد. ما از همان استفاده می کنیم.

شما از پای بندی به تاریخ، در نسخه ها سخن گفتید ؛ امّا، گاه با وجود این تقیّد به تاریخ، بین آن چه در شبیه رخ می دهد، با ان چه در سخنرانیها میشنویم تضاد وجود دارد، علّت چیست؟

در شبیه خوانی باید یک سری مسائل مثلاً : تعریفات را رعایت کرد. استاد مطهری، در کتاب عاشورا ، تعریفات را بیان می کند. بله گاهی این تضاد را می بینید و یا یک سری مسائل که باعث شک مستمع می شود ونمی داند صحبت روحانیّت یا منابع تاریخی صحیح است یا عملی که ما انجام می دهیم، این دوگانگی را اگر ما در صحنه به وجود بیاوریم، وهم می شود و حرام است.

من در سمیناری که در رفسنجان برگزار شد و بحث وهم و تخیلات بود، گفتم: گاه از یک تعریفاتی استفاده می شود و به اصل شهادت کمک می کند. برای مثال: در برخی جاها از عدم حضور ام لیلا، در کربلا سخن گفته شده است و استاد مطهّری هم این مسئله را تأکید می کند؛ اما ما اعتقاد داریم اگر ما این شخصیت را به صورت خیالی در صحنه کربلا وارد و از آن درست استفاده و شخصیّت پردازی کنیم، نه تنها به کار ضربه نمی زند؛ بلکه، برای تأثیر گذاری بهتر است. موقعی که حضرت علی اکبر (ع ) برای خداحافظی به خیمه می رود، با این فرض که ام لیلا در کربلا بود؛ آیا غیر از این بود که مادر به پسرش می گوید: برو؛ ولی، آهسته برو که من قد وبالات را ببینم. همین اصل را ما به وضوح، در مسئله شهدای خودمان هم می بینیم. وقتی پسر به جبهه می رود، مادر نگران رفتن پسرش را تماشا میکند و پشت سرش آب می پاشد که زود برگردد، می گوید: من لباس عروسی برایت دوختم. ام لیلا جدای از همسر امام حسین (ع) بودن، یک مادر است و نسبت به بچّه اش، عاطفه دارد یا در مورد عروسی حضرت قاسم (ع) که سخنانی بیان می شود، اصلاً در کربلا عروسی اتّفاق نمی افتد؛ ولی، آرزوهای مادر حضرت قاسم(ع) را میتوان به تصویر کشید. برای به تصویر کشیدن این آرزو، از وجه تخیّلی کار استفاده می کنیم . آیا یک مادر نمی خواهد،پسرش بزرگ شود و ازدواج کند و بچِّه دار شود؟! در این جا آرزوها و تخیّلات مادر را به تصویر می کشیم؛ چون، بخش نمایشی تعزیه از تئاتر گرفته می شود. این ها در تعزیه است. یک رمان که نوشته می شود، تمامش تخیّل است. وقتی شما کنارهم می خوانید و صفحه ها را از اوّل تا آخرمی بینید و می گویید: چه داستان جالبی. تمامش تخیّل است. در تعزیه هم یک بخش به نام تخیّل داریم؛ ولی، توجّه به این نکته لازم است که گاه یک تغییر را داریم که اگر اجراش کنیم، به کار ضرر زدیم. به عنوان مثال: درشهادت حضرت مسلم (ع)، وی به دستور امام(ع) به کوفه می رود. در برخی نسخه هاست که مسلم می رود و برمی گردد و امام(ع) از علّت برگشتنش می پرسد . او می گوید: دیدم صیّادی، صیدی را کشت و خون آمد؛ چون، خون، میمنت ندارد، برگشتم. خوب اگر بیاییم به این زاویه کار نگاه کنیم و بگوییم درست است و انرا در تعزیه بیاوریم یعنی گفته ایم اهل بیت(ع) و یاران راستینشان به خرافات اهمّیّت می دهند، در صورتیکه اهل بیت (ع) هیچ وقت به خرافات اهمیّت نداده اند. وقتی ولایت امر زمان یعنی امام حسین ( ع) دستور می دهد، می گوید: برو و مسلم می داند کشته و شهید می شود، اینکه برگردد و بگوید آقا من صید وصیاد دیدم؛ پس، اطاعت از ولایت چه می شود؟! پس، اگر این گونه تغییرات را وارد کنیم حرام است اما ام لیلا مادر حضرت علی اکبر (ع) را با این که می گویند نبوده است، وقتی واردش کنی و در خداحافظی حضرت علی اکبر(ع) ، شریکش کنی، در اصل حادثه عاشورا تاثیری ندارد اما می بینی سوز وحزن کار را بیشتر می کند و مردم بیشتر به سختی های خاندان امام حسین پی برده و گریه می کنند. می بینید ضرر ندارد؛ بلکه، کمک کرده است .

پیش خوانی در تعزیه یعنی چه ؟

پیش خوانی یا پیش واقعه که پیش درآمدی بر کار است و تماشاچی را متوجّه میکند که امشب مثلا قرار است کار شهادت حضرت علی اکبر(ع) یا حرّ اجرا شود. این پیش خوانی از متن تعزیه گرفته شده است. مثلاً وقتی عمو جان را میخوانند، مخاطب متوجّه می شود امشب تعزیه حضرت عباس(ع) اجرا می شود یا وقتی ماه منظر را می خوانند تعزیه ی حضرت علی اکبر (ع) است و غیره. درپیش واقعه نوع تعزیه ای که می خواهد اجرا شود، نشان داده می شود.

پیش واقعه را توضیح دادید . منظور از واقعه چیست؟

به کل عاشورا واقعه می گویند. شهادت امام حسین (ع) واقعه است و بعد به آن ها که پیرامون شهادت ایشان، می چرخند گوشه می گویند. مثلاً : شهادت حضرت علی اصغر(ع) و حضرت علی اکبر(ع) یا شهادت حضرت عبّاس(ع) نسبت به شهادت امام حسین (ع) گوشه می شوند؛ ولی، وقتی به تنهایی اجرامی شود واقعه است و یک سری گوشه ها را دربرمی گیرد. مثلاً: شهادت حضرت علی اکبر(ع) نسبت به شهادت امام حسین (ع) گوشه است؛ ولی، وقتی که شهادت حضرت علی اکبر(ع) به تنهایی اجرامی شود، داستان غلام ترک یا طفلانی که شهید می شوند، گوشه هایی در شهادت حضرت علی اکبر(ع) هستند.

در ایاّم محرم، صرفاً تعزیه های مرتبط با روز عاشورا اجرا می شود؟

از 5 محرم تا پایان دهه اول تقریبا تعزیه های عاشورایی اجرا میشود. اما ممکن است در 5 روز اول محرم یا در دهه های بعدی ، داستانهای مرتبط با امام حسین(ع) ، نحوه ورودشان به کربلا یا داستان اسارت خاندان پیامبر(ص) و داستانهای دیگر روایت شود .

از تعزیه هایی که مستقیماً به عاشورا مربوط می شوند، 8 مورد را بیشتر نمی توان نام برد: شهادت حضرت مسلم (ع)، حضرت قاسم (ع)، حضرت علی اکبر(ع) ، حضرت عباّس(ع)، حضرت امام حسین (ع) یا واقعه روز عاشورا و داستان حر بن یزید ریاحی .

هزینه های تعزیه از کجا تأمین و بیشتر صرف چه اموری می شود؟

در تعزیه برای خرید لباس و تجهیزات هزینه های زیادی میشود، با توجّه به نقش ها سعی می کنیم، هر سال لباس ها نو و باشد یا از پارچه های بهتری استفاده شود. جالب است بدانید برای آن که یک زره وکلاهخود خوب، ریز و محکمی با دم فولادی بخریم، باید 4 میلیون و 500هزار تومان هزینه کنیم یا برای سیستم صوت همراه با باندهاش که خواننده بتواند راحت استفاده کند، باید 20 میلیون هزینه کنیم یا برای آموزش افراد هزینه های زیادی مصرف می شود. تأمین هزینه ها در خیلی جاها به صورت افتخاری است. خیلی ها نذر می کنند و اگر بگوییم کار برای امام حسین(ع) است، می گویند افتخار می کنیم، انجام شود. بعضی از نذوراتی است که مردم در طول اجراها به گروه کمک می کنند یا بانی هایی که برای اجرا دعوت می کنند، خودشان پولی را به حساب هیئت می ریزند. در نهایت یک سرمایه ای به دست می آید، ما همان ها را هزینه می کنیم.

در کرمان، چند گروه تعزیه، به صورت حرفه ای اجرا می کنند؟

در جلسه ای که در ارشاد داشتیم، بحث روی این گروه ها بود . گفتیم بیاییم اوّل گروهها را تعریف کنیم . گروه حرفه ای گروهی است که در طول سال برنامه داشته باشد، از یک آرشیو قوی برخوردار باشد، انواع و اقسام کارها و لباس ها وجای خاص خودش را داشته باشد. بتواند زمینه ها و تعزیه های مختلف را کار کند و 7یا 8 نفر هسته ی مرکزی این گروه، ثابت باشند. گروه هایی که این امکانات را داشته باشند، در ردیف گروههای حرفه ای دسته بندی میشوند و اگر نداشته باشند نیمه حرفه ای و اگر سالی یک روز باشد، به سمت آماتور میروند. ما این را در کرمان بررسی کردیم دیدیم یک یا 2 گروه در کرمان بیشتر نیستند. بقیّه گروهها در ردیف نیمه حرفه ای و آماتور قرار میگیرند.

شما از محل خاص برای گروه حرفه ای نام بردید، این محل چه خصوصیّاتی دارد؟

بله گروهی را حرفه ای می گویند که جای خاص برای کار و تمرین مستمر داشته باشد. مثلاً: ساختمانی که برای تعزیه در زنگی آباد ساخته شده و در اختیار گروه ما است، علاوه بر محل دائمی صحنه ، محل استراحت عوامل شبیه خوانی در آن پیش بینی شده است ، قسمت آرشیو دارد . محل نگهداری تجهیزات ، لباس و حتی نگهداری اسب دارد ، مسیر ورودی اسب به صحنه در آن مشخص است و زیرزمین، تونل و حتّی جا برای قبر دارد زیرا روایت است زمانی که می خواهند حضرت زهرا (ع) را به خاک بسپارند، دو دست از قبر بیرون می آیند که می گویند: دست های پیغمبر(ع) است. برای نمایش این بخش از داستان حزن انگیز شهادت حضرت زهرا(س) باید روی صحنه جای قبر باشد و در زیر صحنه هم تونل وجود داشته باشد که فردی داخل شود ودست هارا از داخل قبر بیرون بیاورد و جنازه را تحویل بگیرد. برای اجرای نمایش شهادت حضرت مسلم(ع) ، که ایشان را در چاه می اندازند یک چاه در روی صحنه تعبیه شده است . همچنین محلی مناسب برای نشستن تماشاچی ایجاد شده که راحت بتواند کار را ببیند. از نظر تامین نور هم این محل مناسب است . یک گروه حرفه ای باید چنین محلی را در تمام طول سال دراختیار داشته باشد .

شما برای جذب و آموزش کسانی که مشتاق ورود به این وادی هستند، برنامه ای دارید؟

من علاوه بر اینکه گروه دارم، در روستاها و شهرهای مختلف استان، آموزش می دهم و هرجا فرد مشتاقی برای یادگیری در این عرصه پیگیر باشد، آدرس می دهیم و از آن ها می خواهیم که بعد از محرم که تمرینات شروع می شود، مراجعه کنند و صداشان را تست می کنیم و شروع به تمرین و تعلیم به صورت افتخاری می کنیم و به مرور آن ها را وارد چرخه ی تعزیه می کنیم.

با توجّه به حضور شما در زنگی آباد، تعزیه را در این منطقه چه طور ارزیابی می کنید؟

در زنگی آباد علاوه بر این گروه حرفه ای، یک یا دو گروه نیمه حرفه ای، نزدیک به حرفه ای که از ما جدا شدند و زیر شاخه ی ما هستند و گروه سنّتی که روز عاشورا کار می کنند، وجود دارند ومی توان گفت: بیشترین گروه تعزیه و شبیه خوانی را در استان کرمان زنگی آباد دارد. از لحاظ قدرت کاری هم، پیشگام است؛ کار با یک گروه و یک محیط که همه از اهالی زنگی آبادند انجام میشود. گروهی که الآن در خدمتشان هستیم، به نام گروه فاطمیه زنگی آباد است و مجتمع تعزیه را از نذوراتی که مردم برای گروه دادند وبه کمک خیری به نام مرحوم محمّد ارجمند کرمانی ساختیم. ما با این گروه کار را فقط برای احیای تعزیه در استان انجام می دهیم و توانستیم بیشتر کارهارا انجام بدهیم و بخش آموزشی و بخش اجرایی مختلف داریم.بنده کوچکترین نسخه ای را که جایی کار نشده است، دنبال و اجرا می کنم.

مشکلات تعزیه در کرمان چیست؟

عدم هماهنگی مسئولین و نداشتن یک تشکل منسجم صنفی. اگر یک تشکل صنفی باشد که این گروه ها را از هر جهت، زیر چتر حمایتی و هدایتی قرار بدهد، بسیار خوب است. نبود یک تشکّل از افراد مطّلع که در دل کار باشند و بتوانند کار بکنند، از مشکلات این عرصه در استان کرمان است. البته در شرف تشکیل انجمن تعزیه در استان هستیم تا بتوانیم گروه ها را شناسایی کنیم و تحت پوشش و آموزش قرار بدهیم وهم پیشنهادهایی را که دادیم، دنبال کنیم. حتی با توجه به اینکه تعزیه راه خود را به تلویزیون وسینما هم گشوده است تشکیل دانشکده مخصوص این هنر هم ضروری است و پیشنهاد داده ایم یا دانشکده تشکیل شود یا واحدهای درسی ویژه تعزیه را در رشته های مرتبط هنری بگنجانند و از پایان نامه های دانشجویی مرتبط با تعزیه حمایت شود . پیشنهاد داده شده است؛ ولی، هنوز عملی نشده است.

بهترین وتلخ ترین خاطره ای که از تعزیه داشتید؟

تمام تعزیه خاطره است. از روزی که کار را شروع می کنی تا پایان همه اش خاطره است . روز اوّلی که گروهی جوان پیش تو می آیند و میگویند تصمیم گرفته اند گروه تعزیه راه بیندازند و تو برایشان صحبت میکنی که گروه باید هیئت امنا و پشتوانه مالی داشته باشد، این مسئله آنقدر نا امید شان می کند که اشک در چشمانشان حلقه می زند و می گویند ما نمی توانیم؛ امّا، با توجّه به تجربه ای که من و امثال من داریم، کمکشان می کنیم و کم کم آن ها را به سمت وسویی سوق می دهیم که احساس می کنند می توانند و خوشحالی را در چهره آنها می بینیم . این دو احساس متضاد یعنی گریه و خوشحالی را که کنار هم بگذاریم و آن ها را با هم بسنجیم، یعنی روز اوّل ناامیدی و الآن امیدواری، اینها خاطره است.

من زمانی که کار را از اواسط سال 61 شروع کردم، یک هفته نگذشته بود که خواب خیلی زیبایی دیدم که مرا به ادامه کار و توسعه آن تشویق کرد و این زیباترین خاطره من از کار تعزیه است .

با توجه به وضع جسمانی تان ، جالب است که این همه کار خسته تان نمیکند .

بله . درست میگوئید نه تنها خسته نمیشوم که بیشتر انگیزه و روحیه میگیرم.

حدیثی از امام صادق (ع) است که در منتهی الآمال بیان شده است که اگر کسی مجلس عزایی برای حضرت سیدالشهدا (ع) برپا کند و در آن 50 نفر حضور داشته باشند و بر مصائب امام حسین گریه کنند بهشت بر او واجب میشود . بعد امام فرمودند اگر 30 نفر یا 20 نفر ، یا 10 نفر در ان جلسه باشند و یا حتی اگر یک نفر باشد که خود را به صورت گریه کننده بر امام حسین در بیاورد، بازهم بهشت بر بانی این مجلس واجب است. موقعی که این مسئله از قول امام صادق (ع) است، آدم با امیدواری دنبال این مسئله می رود. این ها همه خاطره وعشقند و انسان خسته نمی شود. جالب است بنده گرچه مریض هستم ولی وقتی وارد صحنه می شوم اگر ساعتها کار کنم، احساس خستگی نمیکنم و اگر این عشق نباشد، وسط کار می مانم.

شخصی که گاه در برخی از تعزیه ها با کت و شلوار، کراوات ، چتر وحتی عینک دودی حضور می یابد، کیست ؟

این فرد یک نماد است که درباره آن رویه ثابتی وجود ندارد . در برخی تعزیه ها هست و در برخی نیست . برخی در طراحی ظاهرش اصلا رعایت واقعیتهای تاریخی را نمیکنند حتی سیگار هم دستش میدهند.

درباره علت حضور این فرد گفته میشود در دوره قاجار و زمان اجرای تعزیه در دربار ، سفیرانی که از انگلیس و فرانسه و ایتالیا در تهران بودند می آمدند در دربار می نشستند و این تعزیه ها را تماشا می کردند و ظاهرا خیلی هم به آن اهمیت میدادند به طوریکه بیشترین نسخه های تعزیه ما در موزه ی واتیکان ایتالیا است که این ها را بردند و ضبط کردند و ما داریم از کپی آنها استفاده می کنیم . برخی میگویند این فرد نماد همان سفیران فرنگی عصر قاجار است . اما برخی میگویند در زمان ورود اسرا به کاخ یزید، سفیران کشورهای خارجی به خصوص رم هم حضور داشتند.در تعزیه بازار شام این فرد به عنوان سفیر رم حضور دارد . سفیر رم کسی بوده که در دوران پیغمبر (ص) در مدینه بوده و دقیق پیغمبر را می شناخت و رفتار فوق العاده صمیمانه و مهربانانه پیامبر را با امام حسین (ع) که آن زمان کودک بودند دیده بوده است .این سفیر وقتی در شام و در دربار یزید ، خانواده پیامبر را به حالت اسارت و سر بریده امام حسین (ع) را می بیند به یزید اعتراض میکند که به چشم خودم دیدم پیغمبر شما بر این سر بوسه میزد چگونه ادعای مسلمانی داری و چنین زشت با خانواده پیامبر رفتار میکنی و آنها را خارجی میخوانی که گویا یزید دستور اخراج او را از شام داد و لذا اکنون فردی به عنوان نماد این سفیر فرنگی در برخی تعزیه ها حضور دارد اما متاسفانه درخصوص ظاهر او هیچ دقتی صورت نمیگیرد به طوریکه حتی عینک دودی و سیگار هم دستش می دهند .

از حضور شما در این گفتگو و وقتی که گذاشتید بی نهایت سپاسگزارم . در پایان اگر نکته ای دارید بفرمایید .

ممنونم که بانی امر خیر اطلاع رسانی در زمینه تعزیه شده اید و این صحبت ها را برای افرادی که می خواهند پا در این وادی بگذارند منعکس می کنید تا با آگاهی بیشتر در این وادی پا بگذارند و تابه آخر بمانند. من شما و مسئوولین مربوط به این قضیه را تحسین می کنم.

گفتگو از معصومه یحیی زاده

انتهای پیام/ی