مهندس علی قنواتی، مشاور اطلاع‌رسانی و برندسازی جایزه مصطفی(ص) می‌گوید: گذشته افتخار‌آمیزی که داشته‌ایم همواره به‌عنوان یک الگو و هدفی که آرزوی رسیدن به آن را داریم، پیش رویمان بوده است و همیشه از نظر فرهنگی خودمان را شایسته تکرار این دوره طلایی می‌دانیم. علاوه بر این باید توجه داشت مسیر رشد علمی در سال‌های اخیر در کشورهای در حال توسعه ازجمله کشورهایی که در حوزه جغرافیایی جهان اسلام قرار دارند تغییر زیادی داشته است.

اکنون سطح فعالیت‌های آکادمیک در بسیاری از کشورهای اسلامی رشد خوبی داشته است. بنابراین امروز فضای علمی در کشورهای اسلامی متفاوت است و بعضی دانشمندان کشورهای اسلامی با دانشگاه‌های خودشان یا دانشگاه‌های دیگر کشورها در انجام پروژه‌های بزرگ علمی مشارکت دارند. به عبارت دیگر مرزهای دانش و فناوری از سوی این دانشمندان مورد توجه قرار گرفته و این روزها این واقعیت محسوس‌تر از گذشته است. توجه کشورهای اسلامی به دانش روز و امکان دستیابی به آن موقعیت جدیدی است. جایزه مصطفی نیز با توجه به ایجاد چنین موقعیتی در حوزه کشورهای جهان اسلام یا حوزه فرهنگی جغرافیایی کشورهای عضو سازمان همکاری‌های اسلامی مورد توجه قرار گرفته است.

این جایزه نوبل اسلامی نیست

بسیاری تصور می‌کنند این جایزه به‌عنوان نوبل اسلامی تعریف شده است. قنواتی با تاکید بر این‌که جایزه مصطفی نوبل اسلامی نیست، می‌افزاید: این جایزه اساسا نوبل نیست، بلکه یک جایزه عالی علم و فناوری است، به هر جایزه علمی نوبل گفته نمی‌شود. این جایزه در ردیف بهترین جوایز علمی که در سطح دنیا اعطا می‌شود، قرار می‌گیرد و هدف این است که جایزه مصطفی به دانشمندانی که در مرزهای دانش و فناوری آثار برجسته‌ای خلق کرده‌اند، تعلق گیرد. هر جایزه‌ای الزاما جهانی نیست، بلکه براساس هدفی اعطا می‌شود. جایزه مصطفی در منطقه کشورهای اسلامی و در میان اعضای سازمان همکاری‌های اسلامی یا سازمان کنفرانس اسلامی سابق تعریف شده است. البته باوجود این‌که عمده تمرکز این سازمان در خاورمیانه است، در چهار قاره اعضایی دارد و بزرگ‌ترین سازمان بین‌الدولی بعد از سازمان ملل است.

جایزه مصطفی(ص)، جایزه عالی علم و فناوری است که هر دو سال یکبار به دانشمندان و پژوهشگران برتر جهان اسلام اعطا خواهد شد. مشاور اطلاع‌رسانی جایزه مصطفی درخصوص نامگذاری این جایزه به نام پیامبر اعظم(ص) می‌گوید: با توجه به تاکید همیشگی حضرت محمد(ص) به علم‌آموزی، این جایزه به نام یکی از القاب ایشان یعنی مصطفی که به معنی برگزیده است، نامگذاری شده است. بدون تردید شناسایی، معرفی و تقدیر از برترین‌های علم و فناوری در جهان اسلام می‌تواند نقش بسیار مهمی در ترویج علم آموزی در جهان اسلام داشته باشد. علاوه بر این جایزه مصطفی(ص) نه‌تنها پیشگام توسعه روابط منطقه‌ای نهادهای علم و فناوری در کشورهای اسلامی خواهد بود، بلکه می‌تواند به تقویت ارتباط علمی بین دانشمندان و پژوهشگران جهان اسلام کمک کند.

به گفته قنواتی، این جایزه در چهار رشته علوم و فناوری زیستی و پزشکی، علوم و فناوری نانو، علوم و فناوری اطلاعات و ارتباطات و طرح برتر دانشمند مسلمان اعطا می‌شود. مبلغ در نظر گرفته شده برای این جایزه 500 هزار دلار است که هزینه این جایزه از محل موقوفات جایزه تامین خواهد شد. در حقیقت، هدف این است که این جایزه به طرح‌هایی که بتواند زمینه‌ساز بهبود زندگی بشر و به منزله دستیابی به نوآوری‌ها در مرزهای دانش و فناوری باشد، تعلق گیرد.

ارزیابی و داوری

به گفته مشاور اطلاع‌رسانی و برندسازی جایزه مصطفی(ص)، آثاری که به دبیرخانه جایزه می‌رسد در دو مرحله ارزیابی و داوری می‌شود؛ در اولین مرحله، مدارک و صلاحیت آثار از سوی کمیته‌های داوری مقدماتی بررسی می‌شود. براساس ضوابط تعیین شده آثاری که پیش از برنده یکی از جوایز معتبر علمی در سطح دنیا شده باشد به مرحله دوم داوری راه پیدا نمی‌کند. علاوه بر این باید توجه داشت هیچ فردی نمی‌تواند شخصا آثارش را به دبیرخانه ارجاع دهد، بلکه این کار باید از سوی یکی از نهادهای معتبر علمی انجام شود. در مرحله نهایی در هر یک از حوزه‌های در نظر گرفته شده برای اعطای این جایزه یک گروه هفت نفره از محققان و دانشمندان برجسته در سطح بین‌المللی آثار نهایی را داوری می‌کند و در نهایت اثر برگزیده براساس شاخص‌های در نظر گرفته شده انتخاب و معرفی می‌شود. ویژگی‌های برجسته اثر، دامنه نفوذ و ویژگی‌های صاحب اثر از مهم‌ترین شاخص‌های داوری است. نوآوری مشهود در روش علمی و پیشرو بودن اثر و همچنین ماندگاری آن از مهم‌ترین ویژگی‌هایی است که در بخش نخست شاخص‌های داوری مورد توجه قرار می‌گیرد. در بخش بررسی دامنه نفوذ، نقش تاثیرگذار اثر علمی در گسترده شدن مرزهای دانش و اثرگذاری آن در سطح جهانی یا منطقه‌ای ملاک است. آثار علمی ارسالی به دبیرخانه باید بتواند پاسخگوی نیازهای علمی و اجتماعی بشر باشد و بر سلامت، محیط‌زیست و رفاه عمومی تاثیر مشهودی داشته باشد. علاوه بر این، یکی دیگر از ملاک‌های داوری این است که صاحب اثر علمی که به‌عنوان نامزد دریافت این جایزه معرفی می‌شود، باید در زمینه تخصصی که کار کرده حسن شهرت و سابقه علمی درخشانی داشته باشد.

جوایز علمی در حوزه‌های جدید

قنواتی با اشاره به جوایز علمی متعددی که در سطح دنیا وجود دارد، می‌گوید: راه‌اندازی جوایز مختلف علمی رویکردی است که همیشه مورد توجه بوده است. نمی‌توان گفت این جوایز قصد رقابت با نوبل را دارد، بلکه یک احساس نیاز به راه‌اندازی جوایز علمی در رشته‌های مختلف منجر شده است. برای مثال جایزه‌ای که به محققان علوم اعصاب و نانو اعطا می‌شود با هدف ورود به حوزه‌های جدید انجام شده است. بخشی از این نیاز می‌تواند به دلیل توزیع جغرافیایی جوایز مختلف باشد.

بعضی جوایز علمی با هدف گسترش همکاری‌های علمی در سطح اروپا فقط به دانشمندانی در حوزه اتحادیه اروپا اعطا می‌شود. نگاهی به توزیع جایزه نوبل نشان می‌دهد اعطای نوبل هم آنقدر که انتظار می‌رود مستقل از ملاحظات رویکردی و منطقه‌ای نبوده است. یکی از انتقادهای مطرح به انتخاب نوبل به‌عنوان معیاری برای سنجش سطح علمی کشورها این است که سهم کشورهای مختلف در دنیا در تولید علم بر‌اساس این معیار سنجیده شده است. بر این اساس آمریکا بیشترین سهم را در تولید علم داشته است و کشورهای فرانسه، انگلیس، آلمان و سوئیس در رتبه‌های بعدی قرار می‌گیرند.

نخستین دوره از مراسم اعطای جایزه مصطفی، دی ماه امسال همزمان با هفته وحدت برگزار خواهد شد. البته براساس برنامه‌ریزی‌های انجام شده قرار است اسامی برندگان یک ماه زودتر از برگزاری مراسم اعلام شود. این جایزه یکی از مهم‌ترین رویدادها در حوزه دانش و فناوری در جهان اسلام است.