به گزارش مجله شبانه باشگاه خبرنگاران، آثاری که درباره اشغال خرمشهر توسط نیروهای عراقی و آزادسازی آن، توسط رزمندگان ایرانی، در ادبیات فارسی انتشار یافته‌اند بسیارند. اما از این میان چند اثر وجود دارند که نقش پررنگ‌تری دارند و بر جریان‌های اصلی ادبیات فارسی تأثیر گذاشته‌اند. نخست بد نیست درباره جزئیات حوادث صورت گرفته پس از اشغال خرمشهر، گزارش مختصری ارائه شود. صدام در روز 31 شهریور 1359 با اندیشه تسلط کامل بر اروند و تسخیر چند روزه ایران حمله‌های گسترده‌ای را آغاز کرد. تصرف خرمشهر و آبادان نخستین هدف او بود.
نیروهای عراقی در ابتدای جنگ وارد خاک ایران شدند و در حالی که نیروهای ایرانی قوای نظامی و آمادگی جنگیدن نداشتند، بخش‌هایی از خاک ایران، از جمله شلمچه و پس از آن خرمشهر را تصرف کردند. در این دوران بنی‌صدر رئیس‌جمهوری وقت، از قبول این مسأله شانه خالی می‌کرد و به حمایت از جبهه نمی‌پرداخت و در عوض درگیر مسائل سیاسی درون پایتخت بود و زمینه پدید آمدن جنگی داخلی را آماده می‌کرد.
با تمام این احوال رزمندگان ایرانی در سپاه و ارتش، آرام آرام هماهنگ شدند و از دو سو به نیروهای عراقی حمله کردند که از این میان می‌توان به عملیات مطلع‌الفجر، محمد رسول‌الله و فتح‌المبین اشاره کرد که باعث تضعیف نیروهای عراقی متجاوز به خاک ایران شد اما در نهایت، این عملیات بیت‌المقدس بود که در پی هماهنگی کامل سپاه و ارتش و نقشه درست نظامی، باعث حمله به دشمن از پشت و قطع شدن ارتباط دشمن با عقب و در نهایت شکست و اسیر شدن تعداد بسیاری از نیروهای عراقی شد. آزادی خرمشهر که به این صورت شکل گرفت از مهم‌ترین حوادث جنگ ایران و عراق بود، زیرا باعث تضعیف قوای نظامی عراق و همچنین پایین آمدن امید آن‌ها به پیروزی در جنگ شد.
این حادثه در هنری که در زمینه دفاع مقدس فعالیت می‌کند، آثار قابل تحسینی را خلق کرده است. نقاشی‌های دیواری که این پیروزی را نمایش می‌دهند، بسیارند و همچنین مواردی از بهترین عکس‌هایی که در دوران دفاع مقدس گرفته شده‌اند، مربوط به خرابی‌های به جا مانده در خرمشهر، حمله گسترده نیروهای ایرانی و فرار نیروهای عراقی است. در ادبیات نیز این حادثه نمودهای زیبایی داشته است که در این نوشته تنها به بخش رمان‌های نوشته شده در این حوزه می‌پردازیم.
یکی از مهم‌ترین دلایل توجه بسیاری از نویسندگان و شاعران به آزادی خرمشهر، این است که این واقعه، نشان دهنده زیباترین شکل دفاع از سرزمین، وطن‌پرستی و حماسه‌سازی ایرانیان است که در تاریخ ادبیات و از زمان فردوسی تا به حال همواره دستمایه مناسبی برای شاعران و نویسندگان بوده است. اگر چه شهرهای بسیاری مانند اهواز و آبادان نیز گرفتار حمله دشمن بعثی بودند، اما خرمشهر از همان ابتدا حضور پررنگ‌تری در عرصه ادبیات داشته است و می‌توان گفت به عنوان الگو و سمبلی برای شجاعت نیروهای ایرانی، شناخته شده است.
از نخستین و شاخص‌ترین رمان‌هایی که درباره اشغال خرمشهر نوشته شده است می‌توان به رمان «زمین سوخته» اثر احمد محمود که از رمان‌نویسان مشهور ایرانی است و علاوه بر این رمان، رمان‌های شاخص دیگری از جمله «مدار صفر درجه» و «داستان یک شهر» نیز از آثار اوست اشاره کرد. رمان زمین سوخته، داستان خانواده‌ای پرجمعیت را روایت می‌کند که اعضای آن از اهواز مهاجرت می‌کنند، اما چهار تن از آنان که راوی نیز جزو آن‌هاست در شهر می‌مانند.
راوی در این داستان با شخصیت‌های مختلف و جذابی برخورد می‌کند که هر کدام به گونه‌ای با جنگ مرتبط هستند و یکی از اعضای خانواده‌شان به شهادت رسیده یا بخش مهم زندگیشان به اشغال نیروهای عراقی درآمده است.
رمان زمین سوخته علاوه بر روایت جنگ، روای مناسبات میان انسان‌ها نیز هست و احساسات آن‌ها را نشان می‌دهد. این رمان همان‌طور که از نام آن پیداست، داستان تلخی دارد و اشغال ایران به وسیله عراق و به شهادت رسیدن مردم را به شکلی تلخ و البته واقع‌گرایانه، که شگرد داستان‌نویسی احمد محمود است، ترسیم می‌کند. این رمان انسان‌هایی را نشان می‌دهد که تمام تلاششان را می‌کنند تا امیدشان را حفظ کنند، اما گاهی در برابر سختی‌های پی‌درپی طاقت‌شان طاق می‌شود. این رمان همچنین به خاطر روایت دقیق و جزء به جزء حوادث و ارائه تصاویر دقیق از تخریب‌ها و جنگ قابل تأمل و خواندنی است.
کتاب «نخل‌های بی‌سر» نیز از مشهورترین کتاب‌هایی است که به اشغال خرمشهر پرداخته است. این رمان به نخستین روزهای جنگ در خرمشهر میپردازد و داستان خانواده‌ای است که به تهران مهاجرت می‌کنند اما ناصر، پسر خانواده دوباره به جبهه بازمی‌گردد. داستان با آزادی خرمشهر به پایان می‌رسد.
نخستین چیزی که در مقایسه با رمان زمین سوخته، جلب توجه می‌کند، این است که نویسنده رمان، قاسمعلی فراست، کمتر به جنبه‌های تلخ جنگ توجه کرده و بیشتر به فداکاری و ایثار رزمندگان پرداخته است و از این جهت بیشتر احساسات خوانندگان را تحریک می‌کند و آنان را با جنبه‌های امیدوارکننده جنگ آشنا می‌کند. اینجا شهادت برخلاف رمان احمد محمود، واقعه‌ای تلخ و دردناک نیست، بلکه نشان دهنده تقدس جان باختن در راه میهن است.
نکته دیگری که توجه را جلب می‌کند، نقش پررنگ زنان در رمان نخل‌های بی‌سر است. تا پیش از این و به استثنای رمان احمد محمود، نقش زنان در رمان‌هایی که درباره جنگ و بالاخص درباره آزادی خرمشهر نوشته می‌شد، چندان پررنگ نیست. البته رمان زمین سوخته نیز شخصیت‌های زنی داشت که نقش ویژه‌ای در روایت داستان داشتند، اما باید گفت استفاده از زنان به عنوان عواملی که نقش تعیین کننده‌ای در دفاع مقدس داشتند، برای نخستین بار در این رمان، نمود یافت. پیرنگ مهاجرت اجباری از خرمشهر، نیز در هر دو رمان ذکر شده و همچنین در دیگر رمان‌هایی که با موضوع آزادسازی خرمشهر نوشته شده است، وجود دارد و می‌توان گفت این عامل، به یکی از ویژگی‌های معمول این کتاب‌ها تبدیل شده است که نویسندگان به شیوه‌های مختلف به سراغ آن رفته‌اند و آن را شکل داده‌اند.
این شیوه نگرش به جنگ، در ادبیات دفاع مقدس، بعد از قاسمعلی فراست بیشتر پی گرفته شد و نویسندگان بیشتر این نگرش امیدوارانه را در نشان دادن جنگ پی گرفتند و کمتر به سراغ نگرش تلخ احمد محمود رفتند.
البته باید به این نکته توجه داشت که رمان نخل‌های بی‌سر، در نوع استفاده از کلمات و تصویرسازی‌های جنگ، خود تحت تأثیر زمین سوخته احمد محمود است و همچنان نباید نقش عمده رمان زمین سوخته را در شکل‌گیری ادبیات دفاع مقدس از یاد برد.
رمان‌ها، داستان‌های کوتاه و کتاب‌های خاطراتی که پس از این به چاپ رسیدند، غالباً تحت تأثیر این دو کتاب قرار داشتند. از این میان می‌توان به کتاب «جنگی که بود»، نوشته کاوه بهمن اشاره کرد. کتاب جنگی که بود به روایت زندگی دو جانباز به نام‌های حبیب و رضا میپردازد.
اتفاق‌هایی که برای این دو نفر می‌افتد و نمایش جنگ در خرمشهر در این کتاب، مشخصاً تحت تأثیر کتاب نخل‌های بی‌سر است، اما روابط انسانی و تشریح احساسات شخصیت‌های اصلی کتاب، از پرداخت خوبی برخوردار است. کتاب، برخورد این شخصیت‌ها را با دیگر رزمندگان و محیط اطرافشان که نیروهای بعثی آن را تخریب کرده‌اند، نشان می‌دهد و نگرشش مانند کتاب نخل‌های بی‌سر، امیدوارانه است و از اندیشه‌ها و باورهای موجود در سال‌های دفاع مقدس، حمایت می‌کند.
کتاب قابل توجه دیگر، «کودکی‌های زمین»، نام دارد که جمشید خانیان آن را نوشته است. کتاب کودکی‌های زمین، داستان جوانی به نام «چمل» را روایت می‌کند که خواهرش مریم، قرار است ازدواج کند.
داستان در نخستین روزهای جنگ آغاز می‌شود و در ابتدای رمان، جنگ تنها به صورت پس‌زمینه حضور دارد، اما رفته رفته نقش جنگ پررنگ‌تر می‌شود و در زندگی شخصیت‌های داستان نقش تعیین کننده‌ای بازی می‌کند. این رمان نیز روابط انسانی و خانوادگی را در محور نگاه خود قرار داده است و البته بیشتر تحت تأثیر رمان زمین سوخته قرار دارد و تصویرپردازی‌هایی شبیه آن رمان دارد و تا حدی نگرشی تلخ دارد.
این رمان را شاید بتوان حد فاصل دیدگاه احمد محمود و قاسمعلی فراست در رمان نخل‌های بی‌سر دانست که با وجود نگرشی تا حدی تلخ و ناامید، امیدش را از دست نمی‌دهد و در نهایت به شیوه پرداخت رمان نخل‌های بی‌سر نزدیک می‌شود.
از رمان‌های دیگری که نگاهی جدید به این عرصه داشته است و فضای جدیدی را در حوزه رمان دفاع مقدس با موضوعیت خرمشهر ایجاد کرده است، رمان «ضیافت به صرف گلوله» نوشته مجید قیصری است. داستان این رمان، سال‌ها پس از جنگ اتفاق می‌افتد و ساختاری معمایی و پیچیده دارد.
ضیافت به صرف گلوله، داستان بهزاد فرحان برای کسانی ترتیب داده است که در زمان جنگ آن‌ها را می‌شناخته و در حوادثی از آن‌ها کینه به دل گرفته است و حالا می‌خواهد از آن‌ها انتقام بگیرد. این رمان در بازگشت به گذشته، حوادث تاریخی جنگ را از جمله حمله عراق به ایران بخوبی نشان می‌دهد و با خلق فضایی جدیدی به موضوع جنگ میپردازد.
البته حمله عراق به خرمشهر موضوع اصلی نیست، اما این رمان، فضای جدیدی در نشان دادن این حادثه خلق و از تکنیک‌های جدید داستان‌نویسی برای روایت داستان استفاده کرده است و از این نظر حائز اهمیت است.
ضیافت به صرف گلوله، داستان دو گروه از کسانی است که در جنگ برای آزادی خرمشهر شرکت داشتند. آن‌هایی که با حکم به ارتش آمده‌اند و آن‌هایی که به صورت نیروی مردمی و بدون حکم برای جنگیدن با دشمن آمده‌اند. این کتاب در این میان، باورها و ارزش‌های رزمندگان واقعی را بخوبی نشان می‌دهد و با نگاهی تحلیلی به سراغ حوادث می‌رود.
نیروهای دشمن در روزهای اشغال خرمشهر، طی یک رشته عملیات مهندسی پیچیده، آن شهر را به یکی از محکم‌ترین مواضع خود تبدیل کرده بودند. آن‌ها با تخریب قسمت اعظم شهر و ایجاد میادین مین و کانال‌های زیرزمینی، ساختار دفاعی مستحکمی ایجاد کردند. تا این‌که پس از ۱۹ماه اشغال در مرحله سوم «عملیات بیت‌المقدس»، در روز سوم خرداد سال 1361 خرمشهر آزاد شد.
در نهایت باید گفت اشغال خرمشهر تنها 575 روز به طول انجامید، اما ایثار و فداکاری مردم و سربازان ایرانی در آزادسازی این شهر باعث شده است که این شهر در یاد و خاطره مردم و همچنین در عرصه ادبیات، باقی بماند. تلاش‌هایی که در عرصه ادبیات، برای نشان دادن واقع‌گرایانه حوادث جنگ در خرمشهر شده است، باعث شده که نسل‌های جدید، با آن حال و هوا احساس نزدیکی بکنند و همچنین این آثار ادبی، باعث حفظ باورها و ارزش‌های رزمندگان دیروز در ذهن‌های امروز شده است.
