قالی های رنگ به رنگ، دستباف یا ماشینی؛پیش از اینکه قالیشویی ها چنین گسترده شوند، خانواده های ایرانی برای شست و شوی قالی خود که بسیار هم به تمیزی آن اهمیت می دادند و هنوز هم می دهند، قالی ها را در حیاط خانه خود پهن می کردند و با آب می شستند یا به دیواری آویزان می کردند و با چوب می تکاندندش.

● راه های حفاظت از قالی زیرپا
نکاتی که باید در هنگام استفاده از فرش در هنگام زیر پا بودن و لگدکوب شدن قالی رعایت کنیم، متعدد هستند.

اولین مورد انتخاب صحیح ابعاد آن است، فـرش نبایـد از ابـعاد اتاق مورد نظر بزرگ تر باشـد؛ زیـرا بـرگشتن کناره های فرش یا تا کردن آن جهت تطبیق با محل سبب ترک خوردن همان ناحیه و پس از مدتی آسیب ایجاد شده، سبب از بین رفتن فرش می شود. بهتر است همیشه فرش کوچک تر از محل مورد نظر برای پهن کردن آن باشد.
چناچه ابعاد محل مورد استفاده برای فرش، متغیر باشد بهتر است در هنـگام خرید از یک جفت در ابعاد کوچـک تر تهیه شود.

محـلی که فرش در آن پـهن می شود نباید رطوبت گیـر باشد؛ چون رطوبت باعث از هم گسیختگی الیاف فرش می شود و همچنین امکان بید زدگی در این مناطق بیشتر است.

زمین زیر فرش نیز بهتر است از جنس سنگ یا سرامیک باشــد و تمام درزها و شکاف ها با سیـمان مسدود شود ، درغیـر این صورت از کف پوش های پلاستیکی یا مـوکت های کم پـرز و ظـریف هم می توان استـفاده کرد. از پـهن کردن فـرش در سطوح گـچی یا آهـکی و همچنین مـوکت های پرزدار و ضخیم خودداری کـنید.

گچ و آهک سبب واکنش های شیمیایی و از بیـن رفتـن الیاف فرش می شود و موکت های پرزدار محل مناسبی برای پنهان شدن موریانه و حشرات و قارچ و کپک است.

برای جلوگیری ازجمع شدن یا سر خوردن فرش برسطوح پهن شده، می توان کناره های آن را چرم دوزی کرد. این کار از سایش زود هنگام لبه ها نیز جلوگیری می کند.
هوای محیط نباید ساکن و بدون جـریان باشد. همچنین فرش نباید در محل تاریک یا در معرض تابـش نور مستـقیم آفتاب قرار گیرد.

هر گاه قسمتی از فرش در مجاورت حرارت شدیـد (مانند حرارت شومینه یا بخاری ) قرار دارد بـا پارچه ای ضخیم یا روفرشی از آن محافظت کنید، اجسام سنگینی چون مبل و میز یا صندلی را به طور مستقیم روی فرش به خصوص فرش های ظریـف و ریـزبافت قرار ندهید زیـرا پـرز های آن مـحل می خوابد وعلاوه بر اینکه جای جسم سنگین روی فرش کاملا مشخص می شود، پس ازمدتی بخش آسیب دیده پوسیده یا سوراخ می شود، در این گونه موارد، در زیر هریـک از پـایه ها از قطعات تختـه ای یا لاکی مناسب این کار استفاده کنید.
برای پیشگیری از فرسایش سرریشه های قالی، بهتر است که آنها را به صورت منظم تا کرده و در زیر فرش قرار دهیم یا با استفاده از پارچه های کتانی لفافه دوزی کنیم تا از فرسایش ریشه ها که جزء آسیب پذیر ترین بخش های فرش است جلوگیری شود.

فراموش نکنید به محض مشاهده آسیب دیدگی سر ریشه ها برای ترمیم آن قبل از بین رفتن فرش اقدام لازم را به عمل آورید.

هرگاه از فرش به عنوان تزیین استفاده می کنید؛ قاب مورد نظر باید از چوب سالمی تهیه شود و هیچگاه از گوشت قالی برای اتصال به قاب انتخاب نشود؛ باید در فرش های تابلویی در طول وعرض کافی درنظر گرفته شود تا از آن برای میخ زدن و اتصال فرش به قاب استفاده شود، همچنین بین قاب و دیوار باید چند سانتی متر فاصله باشد تا هوا جریان یابد و فرش هم با گچ دیوار تماس نداشته باشد.

فراموش نکنید که روی تابلو فرش نباید از شیشه پوشیده شود زیرا علاوه بر محو کردن تصویر اصلی از جریان هوا نیز جلوگیری کرده و سبب پوسیدگی و بیدخوردگی فرش می شود.

تابلو فرش نباید در معرض نور مستقیم آفتاب یا نور قوی لامپ قرار گیرد. برای حفاظت بیشتر فرش، بهتر است که هرچند وقت یکبار فرش را در معرض هوا قرار داد (سالی دو بار)، آفتاب اوایل فصل بهار و اواسط فصل پاییـز، درشرایط جغرافیایی کشورمان منـاسب ترین زمان برای ایـن کار است.

قرار گرفتن در معرض هوا برای فرش هایی که در انبار یا احیانا در پستوی خانه به صورت لوله شده و بدون استفاده حتی برای مدت کوتاهی قرار می گیرند، بسیار ضروری است.

هوا دادن قالی را می توان حدود سه الی چهار ساعـت و بین پشت و روی فـرش تقسیم کرد. با ایـن کار چنـانچه حشره یا موریانه ای در پرز قالی جای گرفته باشد، از بین می رود ، از پشت فرش نور بهتر اثر می کند و همچـنین محل بیـدخوردگی و قارچ زدگی اصولا از پشت فرش بهتر مشخص می شود. در هنگام هوا دادن، باید آن را با جاروی زبر دستی یا برس های پلاستیکی جارو کرد (در هنگام جارو کردن محل های آسیب دیده با احتیاط عمل کنید)
هر چند وقت یک بار باید قالی را در اتاق سـر و ته کرد تا همـه قسمت های فرش به یک نسبت مورد استـفاده قرار گیرد یا به اصطلاح پا خورده شود در غیر این صورت قسمت های کناردر ورودی و خروجی و محل های عبور وگذر بیشتر ساییده می شود و در معرض فرسایش قرار می گیرند.

در هنگام نظافت با جاروهای برقی توجه داشته باشید که قدرت مکندگی جارو خیلی زیاد نباشد به خصوص درفرش هایی که دارای پوسیدگی هستند چون به راحتی بخش های پوسیده، کنده می شود. لازم به ذکـر است که استـفاده از جارو های بــرقی به علت جمع کردن گرد و غبار ارجحیت دارند و چنانچه از جاروی دستی استفاده می کنید، به هیچ وجه آن را مرطوب نکنید زیرا با تکرار این عمل سبب پوسیدگی الیاف فرش بر اثر رطوبت خواهید شد.

هرگاه متوجه پوسیدگی در فرش شدید، در اولین فرصت آن را به رفوگر بسپارید تا از صدمه بیشتر و از هم گسیختگی آن جلوگیری شود.
● شست و شوی فرش
عملی که برای خارج کردن چرک و مواد زاید از سطوح فرش انجام می گیرد.

این کار به وسیله مواد شوینده مختلفی امکان پذیر است که بهترین آنها شوینده های مخصوص فرش است. بهتر است حتی الامکان فرش را نشوییم زیرا هربار شست وشو سبب ایجاد زیان هایی می شود‌، در هنگامی که مواد غذایی و چربی یا به خصوص شیرین قسمتی از فرش را آلوده کرد، سریعا محل را از ماده مورد نظر پاک کنید و با یک برس نرم و پارچه مرطوب، محل را تمیز و بلافاصله خشک کنید چنانچه نیاز به مواد شویـنده بود، مـقداری از آن را در آب حل کنید و پـس از شستن، قسمت شسته شده را بلنـدتر از سطح زمین قـرار دهید تا هوا در زیر آن جریان یابد. همچنین با قـرار دادن یـک پـنکه در فاصله مناسـب، زمان خشک شـدن را تـسریع کـنید در پایان کـار و قـبل گسترانیدن فرش به صورت اول، بایـد از خشک شدن کامل زیر فرش نیـز اطمینان حاصل کنید تا فرش دچار پوسیدگی نشود. حتی اگر آب خالص هم روی فرش ریخته باشد ابتدا آب اضافه را با پارچه تمیزی جمع آوری و سپس به روش فوق فرش را خشک کنید.
فقط در صورتی که لکه یا کثیفی، قسمت اعظم فرش را آلوده ساخته باشد باید تمام فرش را شست.

به هر صورتی که شست وشو انجام گیرد، رعایت مراحل زیر الزامی است:
مرحله غبار گیری: هدف از این کار، خارج کردن گرد و خاک از لابه لای پرزهاست تا در هنگام شستن، گرد و خاک لای پرز ها رسوب نکند و سبب سایش و از بین رفتن پرز ها نشود. این کار به چند روش انجام می گیرد که ساده ترین آن، پشت و رو پهن کردن فرش در محل عبور و مرور برای مدت چند روز است. چنانچه امکان این کار نبود، می توان فرش را روی میله یا مکان بلندی آویزان کرد و با چوب بلند و قطوری به نقاط مختلف پشت فرش کوبید تا گرد و غبار خارج شود.

توجه کنید که سر چوب به فرش برخورد وارد کردن ضربه های خیلی محکم یا وجود پوسیدگی در فرش، سبب از هم گسیختگی الیاف می شود.
مرحله شست وشو با مواد شوینده: ابتدا تمام بخش های فرش را باآب خیس و مواد شوینده را اگر نیاز به رقیق کردن داشت رقیق کنید.

در روی فرش ریخته و با جارو یا برس تمام نقاط را با مواد آغشته کرده و می شوییم، چنانچه از پودر های شوینده استفاده می کنید باید آن را در ظرف آبی حل کنید و سپس روی فرش بریزید، در غیر این صورت، برخی از دانه ها در آب حل نمی شود و در داخل الیاف می مانند. بخش های دارای لکه را جداگانه بشویید و بعد شست وشوی عمومی را به صورت بالا انجام دهید. برای از بین بردن لکه های شیمیایی که با روش های معمول از بین نمی روند، از متخصصان قالیشویی کمک بگیرید.
مرحله آبکشی: اگر عمل شست وشو درکنار رودخانه، نهر آب یا در داخل حوض پر آب انجام می گیرد برای مدت چند ساعت فرش را در داخل آب به حال خود رها کنید تا مواد شوینده از داخل آن خارج شود و در صورت نبود این شرایط برای خارج کردن مواد شوینده و صرفه جویی در مصرف آب، بهتر است از پارو یا لگن های فلزی کمک بگیرید و همیشه در جهت خواب فرش، از وسایل بالا استفاده شود.

کشیدن این وسایل و حتی جارو کشیدن در جهت خلاف گره ها، آنها را شل و آماده ریزش می کند.

پس از آبکشی، فرش را لوله کنید و با کمک نیروی انسانی یا با فشار، تا حد امکان آب باقیمانده را از فرش خارج کنید.
مرحله خشک کردن: برای خشک کردن، بهترین روش پهن کردن فرش روی توری های ضخیمی است که از زمین فاصله دارند.

در بعضی موارد، فرش خیس را از مکان بلندی آویزان می کنند که در این حالت بخش بالایی تحت فشار قرار می گیرد و ممکن است پاره شود.

اگر در هنگام شست وشو، متوجه پس دادن رنگ فرش شدید به هیچ وجه فرش را در این مرحله آویزان نکنید یا به صورت لوله شده و ایستاده قرار ندهید؛ زیرا سبب حرکت رنگ در بخش پایینی شده و فرش شما دو رنگ می شود.

زمانی که فرش مقداری نمدار باشد، آویزان کردن آن اشکالی ندارد. بهترین زمان شستن فرش در فصل بهار یا اواخر تابستان است، در این زمان بهترین وسیله حرارتی برای خشک کردن نور خورشید است که نه آنچنان مستقیم و سوزاننده است که بر اثر گرمای زیاد آن فرش آسیب و نه آنچنان ملایم و بی حرارت است که فرش به طور صحیح خشک نشود و در عین حال، نور با تابیدن کافی به تمام آن رخنه کرده و از آسیب بید و کپک نیز جلوگیری می کند.

مردم ایران اغلب به دلیل سنت خانه تکانی در پایان زمستان به شست وشوی فرش مبادرت می کنند.

زمان مناسب از نظر استفاده کامل از نور خورشید نقش بسیار مهم و اساسی در سلامت فرش دارد و پایان زمستان زمان خوبی برای شست وشوی فرش نیست.

در مورد انتخاب شوینده ها هم بهتر است از مواد دارای ترکیبات قلیایی یا اسیدی کاملا ضعیف استفاده کنید تا از آسیب الیاف جلوگیری شود./ف