به گزارش باشگاه خبرنگاران اراک، این شهر به واسطه وجود صنایع مادر، تولید ۸۰درصد تجهیزات انرژی کشور، وجود بزرگترین کارخانه تولید کننده آلومینیوم کشور و وجود بزرگترین معدن سدیم سولفات کشور لقب پایتخت صنعتی ایران را به خود اختصاص داده ‌است و به همین دلیل یکی از آلوده‌ترین شهرهای ایران است.

نخستین کارخانه تولید آلومینیوم کشور(ایرالکو)، نخستین و بزرگترین کارخانه واگن سازی و لوکوموتیوسازی کشور(واگن پارس)، نخستین کارخانه کمباین سازی کشور(کمباین‌سازی ایران)، بزرگترین کارخانه سازنده دکل انتقال نیرو در خاورمیانه (آونگان)، نخستین ایستگاه آزمایش تست دکل‌های انتقال نیرو در خاورمیانه و آسیا و نخستین مدرسه خورشیدی کشور در این شهر قرار دارند. همچنین این شهر به دلیل پایان طرح‌های گازرسانی به عنوان نخستین مرکز استان سبز کشور شناخته شده‌است.

یکی از اهداف بنای شهر، ایجاد مرکزی نظامی و قلعه‌ای جنگی در بین بخشهای فراهان، دولاخور، کزاز، سربند، شراء و گاپله یا چاپلق بوده‌است؛ از این رو نخست نام شهر یا قلعه نوبنیاد را «قلعه سلطان آباد» گذاشتند. پس از چندی واژه «قلعه» حذف شد و این شهر فقط سلطان آباد نامیده شد.

در قرون اوّلیه اسلامی، پس از تسلط مسلمانان بر حکومت ساسانیان، تیسفون و دیگر بخشهایی از ایران که اطراف پایتخت ساسانی بودند (یعنی نواحی بین دو رود دجله و فرات)، عراق نام نهاده شد و در قرن دوم اسلامی ناحیه بین همدان، ری و اصفهان، عراق عجم نامیده شد. به مرور زمان «سلطان آباد عراق» به شهر عراق تبدیل گردید و در تمام اسناد موجود که تا سال ۱۳۱۷ خورشیدی در دست است، نام این شهر عراق بود.

درسال ۱۳۱۷ هنگام بهره برداری راه آهن سراسری ایران و اتصال راه آهن شمال و جنوب، کلیه ایستگاه‌های راه آهن شمال تا جنوب را با نام شهرها و روستاهای کنار آنها نامگذاری کردند و از آن پس این شهر اراک نام گرفت.

علل بنای شهر

بنیان شهر اراک به دوره قاجار و پادشاهی فتحعلی شاه می‌رسد. در اوایل سلطنت قاجار به دلیل وسعت و جمعیت زیاد منطقه عراق عجم، همواره ناامنی و اختلافات محلی وجود داشت و این امر از لحاظ سیاسی و اقتصادی حکومت مرکزی را دچار مشکل کرده بود. فتحعلی شاه برای در دست گرفتن کنترل منطقه به فکر سربازگیری از مردم این منطقه افتاد، بنابراین قشونی به نام قشون عراق به فرماندهی سپهدار یوسف خان گرجی تشکیل شد. یوسف خان گرجی از شاه تقاضا کرد که برای مرکز قشون قلعه‌ای نظامی احداث کند. به همین جهت تأسیس ساختمان اولیه شهر به صورت قلعه‌ای به نام سلطان آباد شروع و در سال ۱۲۳۱ قمری (۱۸۰۸ میلادی) به پایان رسید.

روند ساخت شهر

قبل از ساخت شهر اراک در محل آن دهی به نام دسکره یا دستجرده وجود داشت که پس از متروکه شدن آن در اوایل دوره زندیه، هشت قلعه در اطراف آن ساخته شد. در دوره قاجار یوسف خان گرجی این قلعه‌ها را خراب کرد و قلعه‌ای بزرگتر ساخت و مردم قلعه‌ها را به قلعه نوین کوچ داد. این قلعه بنای اولیه شهر اراک محسوب می‌شد.

یوسف خان گرجی برای ساخت شهر، مکان شهر جدید را در منطقه‌ای خوش منظره (بر روی خرابه‌های دسکره) که در مرکز ولایت عراق بود و به اطراف اشراف کامل داشت، انتخاب کرد. وی این منطقه را در نقطه آخر منطقه فراهان و در اول خاک کزاز در دامنه شمالی رشته کوه سفیدخانی قرار داد که از شدت سرمای زمستان و از زیادی گرمای تابستان محفوظ و از امکانات ارتباطی و منابع آب قنات‌ها بهره مند بود.

تاریخ بنای شهر طبق سنگ نوشته‌های سردر بازار جمله «نمود یوسف ثانی بنای مصر جدید» است که با حساب جمل برابر با ۱۲۳۱ قمری و ۱۸۰۸ میلادی می‌باشد. بنای شهر اندیشیده شده مشتمل بر بنای ارگ دولتی شامل کلیه ادارات آن روز، مدارس، تعداد زیادی مسجد، حمام، کوچه، اماکن مسکونی، بازار، برج و بارو و تمام تأسیسات شهری بود.

این شهر تا سال ۱۲۷۱هجری قمری محل سکونت سپهدار قشون عراق بود و نظری که دولت به آنجا داشت، بیشتر به خاطر جنبه سوق الجیشی شهر بوده‌است. در این سال به نقل از اعتماد السلطنه، میرزا حسن، نایب الحکومه عراق دکان‌های شهر سلطان آباد و عمارت و باغ‌های دیوانی را تعمیر و درختکاری کرد و از شهرهای دیگر از هر قبیل صاحبان صنایع و حرفه‌های گوناگون را به شهر آورد و ساکن کرد.

شهر اراک از ابتدا با هدف شهرسازی و طبق یک اسلوب منظم شکل یافت که در آن تمام پیش بینی‌های لازم انجام گرفته بود. اراک از معدود شهرهای ایران است که طبق نقشه ساخته شده‌است. تریزر، مهندس فرانسوی که به همراه ژنرال گاردان از سوی ناپلئون به ایران آمده بود، اراک را مطابق شهر نیس فرانسه طراحی کرد.

اهمیت شهر با تکمیل راه آهن سراسری جنوب به شمال ایران در سال ۱۹۳۸ میلادی افزایش یافت و در طول دوره جنگ جهانی آب و سوخت در این شهر انبار می‌شد. شهر قدیم اراک دارای چهار دروازه بود و بازار کنونی اراک شبکه ارتباطی داخلی این دروازه‌ها بود. راه‌های اصلی و خارجی از این دروازه‌ها آغاز می‌شد./س