نماز جمعه و فرهنگ عمومي
حج كوچك جمعه‌ها
اينكه مي‌گوييم نماز عبادي سياسي جمعه نام رمزي و مختصري براي اين حركت بزرگ است والا بايد گفت نماز عبادي، اجتماعي، سياسي، ترويجي، تعليمي جمعه زيرا وقتي به ابعاد اين حركت كه گرچه در روز جمعه برگزار مي‌گردد، مي‌نگريم، نيرو بخش تمام هفته و ماه و سال است...
به گزارش مجله شبانه باشگاه خبرنگاران، اينكه مي‌گوييم نماز عبادي سياسي جمعه نام رمزي و مختصري براي اين حركت بزرگ است والا بايد گفت نماز عبادي، اجتماعي، سياسي، ترويجي، تعليمي جمعه زيرا وقتي به ابعاد اين حركت كه گرچه در روز جمعه برگزار مي‌گردد، مي‌نگريم، نيرو بخش تمام هفته و ماه و سال است، اين عبادت همچون موتور محركي تمام زواياي زندگي ما را انرژي مي‌بخشد.
در اينجا به برخي از ثمرات ملموس اين حركت عظيم اشاره نموده و بعضي از خواص آن را نقل مي‌كنيم:
1- نماز جمعه و يادگيري
انسان هميشه در حال يادگيري و تكامل است و بنا بر سيره بزرگان دين همه زمان‌ها براي يادگيري حقايق علمي مناسب است كه پيامبر خاتم يعني عالم‌ترين بشر روي زمين از خداوند درخواست مي‌كند تا علم و دانشش زياد شود «رب زدني علما»(1)
خطبه‌هاي نماز جمعه مكتب آسان و كلاس ارزاني است كه خطيب جمعه درس آن را آماده ارائه نموده است و مردم مؤمن در بهترين زمان و عالي‌ترين مكان در آن به فراگيري بايدها و نبايدهاي زندگي مي‌پردازند.
در خطبه‌هاي نماز جمعه سخن از احكام، اخلاق، تاريخ، تفسير و مسائل عام البلواي سياسي و اجتماعي به ميان مي‌آيد و بايد از اخبار جهاني كه مربوط به عالم اسلام و مسائل تلخ و شيرين مسلمانان است گفته شود و همچنان كه در نمازمان با «السلام علينا و علي عبدالله الصالحين»(2) ارتباط مستقيم با مسلمانان عالم داريم بايد از نظر اجتماعي از همه آنان باخبر و آنان از ما باخبر باشند.
اينكه نماز جمعه را حج كوچكي شمرده‌اند به همين دليل است كه هر هفته مردمي با شركت در نماز جمعه به گرد خانه دوست طواف مي‌كنند و در اين طواف از حال و هواي يكديگر باخبر مي‌شوند.
اينكه امام جمعه مسئول است در مورد تقوا سفارش كند، به اين دليل است كه انسان در معرض نسيان و فراموشي است و يادآوري تقوا و يادآوري عمومي براي مردم حاضر در اين كلاس است.
مردم در گيراگير دنيا و دويدن به دنبال لقمه‌اي نان و بلندپروازي و فزون‌طلبي، تقوا و لوازم آن را فراموش مي‌كنند و از قيامت دور مي‌شوند و هشدار ظهر جمعه آنها را از خواب غفلت بيدار مي‌كند.
2- نماز جمعه و ديد و بازديد
ديد و بازديدها معمولاً پرخرج و پرتوقع و مشكل شده است و دنياي مادي، مردم و حتي فاميل‌هاي نزديك را از يكديگر دور كرده است، ولي نماز جمعه زمينه آشتي آنان كه دل در گرو دين و اسلام دارند را فراهم كرده و در صفوفي مهربانانه كنار هم نشانده و با غذايي معنوي كه در روايات آمده است پذيرايي مي‌كند.
آري گفته‌اند كسي كه به مسجد بيايد چند موهبت نصيبش مي‌شود يا با برادري ديني و مطمئن آشنا مي‌شود يا علمي راهگشا مي‌جويد و يا آيه‌اي و نشانه‌اي را فرا مي‌گيرد و يا مشمول رحمت ويژه مي‌شود و يا سخني ياد مي‌گيرد كه او را از پستي و خواري نجات دهد و يا با كلمه‌اي كه به سوي هدايت شدن رهنمون مي‌شود و يا گناهي را از روي حيا يا ترس از خداوند ترك مي‌كند.(3)
كدام ديد و بازديد اين همه تحفه به همراه دارد. آري در اين ديدار از فخرفروشي و امتيازات مادي خبري نيست، در ضيافت نماز جمعه تفاخر و تكبر نيست، سلام است و احوالپرسي و دعا و خداحافظي و گوش انسان سخن خوب مي‌شنود و زبان سخن خوب مي‌گويد و خلاصه بهشتي كوچك و پسنديده است.
3- نماز جمعه و آرامش
دنياي امروز لوازم و ابزار آسايش را فراهم آورده است و هر روز در تلاش است كه اين لوازم را بيشتر كند لكن لوازمي براي آرايش فراهم نكرده است.
در جهان امروز مردم از ابزار و لوازم آسايش برخوردارند، لكن هرچه اين لوازم بيشتر مي‌شود، آرامش مردم كمتر مي‌شود. مردم به دنبال يك ساحل آرامي مي‌گردند كه نفسي راست كنند و از اين همه دلهره و اضطراب نجات يابند.
يكي از اين سواحل نجات را مي‌توان نماز جمعه دانست كه در هفته يك‌بار زمينه‌اش فراهم مي‌آيد و هرچه در اين ساحل به گوش مي‌رسد، نسيم خنك معرفت و شناخت است.
عطر دل‌انگيز ايمان و فرياد مقدس تكبير و تحليل و تسبيح است، مردمي در اين ساحل به دور از دغدغه بازار و كارگاه و اداره به چيزهايي مي‌انديشند كه ضمير پاك و ديني آنها مي‌گويد، گذرا بودن دنيا را باور كرده و ماندگاري آخرت را قبول مي‌كنند.
در اين ساحل درياي معرفت الهي اين جمعيت انبوه به اين مسئله مي‌انديشند كه روز قيامت براي گرفتن نتيجه و كارنامه دنيا همه با هم پاي ميزان عدل الهي خواهند رفت.
در مصلاي نماز جمعه دلگرمي و اميد به آينده و احساس مسئوليت برادران و خواهران غيرتمند را به وضوح مي‌توان ديد. در اين اجلاس احساس وحشت و تنهايي به وحدت و يكپارچگي تبديل مي‌شود. در اينجا تشنگان معرفت سيراب مي‌شوند و از سراب‌هاي موهوم مادي دل بريده به عاقبت و واقعيت‌هاي آينده دلگرم مي‌شوند و نظم صفوف جماعت مايه نظام زندگي مي‌شود.
خداترسي به جاي دلهره‌هاي بيجاي از اين و آن، دشمن‌شناسي به جاي بي‌تفاوتي، آگاهي از وضع مسلمانان و غير‌مسلمانان جهان به جاي تن‌پروري و خودبيني، آخرت‌بيني به جاي دنيانگري و هزاران درس‌هاي مفيد زندگي ثمره كلاس يك ساعته ظهر جمعه هر هفته است.
4- نماز جمعه و دفاع از مرزهاي عقيده
در جنگ‌هاي فيزيكي چشم اميد ملت‌هاي هر كشوري به زرادخانه و مراكز سلاح و مهمات است و به آموزش نظامي و فنون آن و تعداد نفرات جنگجو و رزمنده دلخوشند اما در هجوم فرهنگي كه جنگي غير‌فيزيكي است، دل‌ها معطوف به مراكز علمي و فرهنگي مي‌شود.
آري اين پايگاه‌هاي فرهنگي مذهبي‌اند كه مي‌توانند پاسخ بمباران بي‌امان دشمن را بدهند و نماز جمعه يكي از اين پايگاه‌ها و مراكز است. اگر امام‌جمعه با بررسي در جامعه دردهاي موجود آن را شناسايي كند و هر جمعه نسخه‌اي بر‌اساس همان دردها بپيچد آن سلامتي كه حق مسلم هر جامعه است به آن باز خواهد گشت، مردمي كه از سوي شيادان مذهبي‌نما گرفتار برخي موهومات خرافي به اسم مذهب مي‌شوند در اين جايگاه عظيم ديني از موهومات به واقعيات منتقل شده و شفا مي‌گيرند در اينجا با كمي تأسف بايد گفت كه در خصوص دفع خطر خرافات كمتر سخن گفته شده است و چه بسا با فكري آميخته با ترس از برخي مسائل وهمي اقدام به خرافه‌زدايي نمي‌كنيم كه اين نقيصه بايد هرچه زودتر از ساحت مراكز تبليغي حذف و برطرف شود.
5- نماز جمعه و تحول روحي
وقتي در نماز جمعه سخن از قيامت و عذاب الهي به ميان مي‌آيد، اشك خوف و هرگاه سخن از بهشت به ميان مي‌آيد، اشك شوق بر گونه‌ها جاري است كه صد البته بايد در ابتدا به وجود خطيب جمعه و گوينده، اثر گذاشته باشد تا به صداقت «الكلام اذا خرج من القلب وقع علي القلب»(4) باشد وگرنه از لاله گوش گذر نخواهد كرد.
نماز جمعه مرحوم آقاي شيخ غلامحسين ترك در شبستان مسجد گوهرشاد را به ياد داريم كه گويا به همراه خطيب و مردم نمازگزاران ستون‌هاي مسجد نيز گريه مي‌كردند، درس اخلاق آيت‌الله مشكيني(ره) در مسجد اعظم قم را از ياد نبرده‌ايم كه طلبه‌ها به همراه گوينده، فرياد گريه سر مي‌دادند و گويا در و ديوار نيز با آنان همراهي مي‌كردند و اثرات آن حرف‌هاي دل را امروز در جاي‌جاي جامعه خود مشاهده مي‌كنيم.
بسياري از افراد را شنيده‌ايم كه در يك جلسه سخنراني كه صحبت از لقمه حلال و حرام و عواقب لقمه حرام به ميان آمده متحول شده و به خود آمده‌اند. كسي را سراغ دارم كه پس از شنيدن عواقب لقمه حرام در قيامت و اينكه در دادگاه عدل الهي طلبكار و بدهكار با يكديگر تسويه حساب خواهند نمود و آن هم به اين صورت كه از اعمال خوب و مقبول شخص بدهكار به طلبكار مي‌دهند تا راضي شود در خاتمه همان جلسه در پيش چشم همه اهل محل كه از قضيه بدهي او باخبر بودند بدهي خود را پرداخت كرد و صداي مردم از روي شوق و شعف بلند شد، آري اين است ثمره نصيحت مشفقانه‌اي كه هر هفته از مناره و منبر مصلاي نماز جمعه به گوش مي‌رسد.
1- طه، آيه 114
2- الكافي، ج 3، ص 338
3- بحار، ج 83، ص 351
4- مجموعه ورام (تنبيه الخواطر)، ج 2، ص 153
در اينجا به برخي از ثمرات ملموس اين حركت عظيم اشاره نموده و بعضي از خواص آن را نقل مي‌كنيم:
1- نماز جمعه و يادگيري
انسان هميشه در حال يادگيري و تكامل است و بنا بر سيره بزرگان دين همه زمان‌ها براي يادگيري حقايق علمي مناسب است كه پيامبر خاتم يعني عالم‌ترين بشر روي زمين از خداوند درخواست مي‌كند تا علم و دانشش زياد شود «رب زدني علما»(1)
خطبه‌هاي نماز جمعه مكتب آسان و كلاس ارزاني است كه خطيب جمعه درس آن را آماده ارائه نموده است و مردم مؤمن در بهترين زمان و عالي‌ترين مكان در آن به فراگيري بايدها و نبايدهاي زندگي مي‌پردازند.
در خطبه‌هاي نماز جمعه سخن از احكام، اخلاق، تاريخ، تفسير و مسائل عام البلواي سياسي و اجتماعي به ميان مي‌آيد و بايد از اخبار جهاني كه مربوط به عالم اسلام و مسائل تلخ و شيرين مسلمانان است گفته شود و همچنان كه در نمازمان با «السلام علينا و علي عبدالله الصالحين»(2) ارتباط مستقيم با مسلمانان عالم داريم بايد از نظر اجتماعي از همه آنان باخبر و آنان از ما باخبر باشند.
اينكه نماز جمعه را حج كوچكي شمرده‌اند به همين دليل است كه هر هفته مردمي با شركت در نماز جمعه به گرد خانه دوست طواف مي‌كنند و در اين طواف از حال و هواي يكديگر باخبر مي‌شوند.
اينكه امام جمعه مسئول است در مورد تقوا سفارش كند، به اين دليل است كه انسان در معرض نسيان و فراموشي است و يادآوري تقوا و يادآوري عمومي براي مردم حاضر در اين كلاس است.
مردم در گيراگير دنيا و دويدن به دنبال لقمه‌اي نان و بلندپروازي و فزون‌طلبي، تقوا و لوازم آن را فراموش مي‌كنند و از قيامت دور مي‌شوند و هشدار ظهر جمعه آنها را از خواب غفلت بيدار مي‌كند.
2- نماز جمعه و ديد و بازديد
ديد و بازديدها معمولاً پرخرج و پرتوقع و مشكل شده است و دنياي مادي، مردم و حتي فاميل‌هاي نزديك را از يكديگر دور كرده است، ولي نماز جمعه زمينه آشتي آنان كه دل در گرو دين و اسلام دارند را فراهم كرده و در صفوفي مهربانانه كنار هم نشانده و با غذايي معنوي كه در روايات آمده است پذيرايي مي‌كند.
آري گفته‌اند كسي كه به مسجد بيايد چند موهبت نصيبش مي‌شود يا با برادري ديني و مطمئن آشنا مي‌شود يا علمي راهگشا مي‌جويد و يا آيه‌اي و نشانه‌اي را فرا مي‌گيرد و يا مشمول رحمت ويژه مي‌شود و يا سخني ياد مي‌گيرد كه او را از پستي و خواري نجات دهد و يا با كلمه‌اي كه به سوي هدايت شدن رهنمون مي‌شود و يا گناهي را از روي حيا يا ترس از خداوند ترك مي‌كند.(3)
كدام ديد و بازديد اين همه تحفه به همراه دارد. آري در اين ديدار از فخرفروشي و امتيازات مادي خبري نيست، در ضيافت نماز جمعه تفاخر و تكبر نيست، سلام است و احوالپرسي و دعا و خداحافظي و گوش انسان سخن خوب مي‌شنود و زبان سخن خوب مي‌گويد و خلاصه بهشتي كوچك و پسنديده است.
3- نماز جمعه و آرامش
دنياي امروز لوازم و ابزار آسايش را فراهم آورده است و هر روز در تلاش است كه اين لوازم را بيشتر كند لكن لوازمي براي آرايش فراهم نكرده است.
در جهان امروز مردم از ابزار و لوازم آسايش برخوردارند، لكن هرچه اين لوازم بيشتر مي‌شود، آرامش مردم كمتر مي‌شود. مردم به دنبال يك ساحل آرامي مي‌گردند كه نفسي راست كنند و از اين همه دلهره و اضطراب نجات يابند.
يكي از اين سواحل نجات را مي‌توان نماز جمعه دانست كه در هفته يك‌بار زمينه‌اش فراهم مي‌آيد و هرچه در اين ساحل به گوش مي‌رسد، نسيم خنك معرفت و شناخت است.
عطر دل‌انگيز ايمان و فرياد مقدس تكبير و تحليل و تسبيح است، مردمي در اين ساحل به دور از دغدغه بازار و كارگاه و اداره به چيزهايي مي‌انديشند كه ضمير پاك و ديني آنها مي‌گويد، گذرا بودن دنيا را باور كرده و ماندگاري آخرت را قبول مي‌كنند.
در اين ساحل درياي معرفت الهي اين جمعيت انبوه به اين مسئله مي‌انديشند كه روز قيامت براي گرفتن نتيجه و كارنامه دنيا همه با هم پاي ميزان عدل الهي خواهند رفت.
در مصلاي نماز جمعه دلگرمي و اميد به آينده و احساس مسئوليت برادران و خواهران غيرتمند را به وضوح مي‌توان ديد. در اين اجلاس احساس وحشت و تنهايي به وحدت و يكپارچگي تبديل مي‌شود. در اينجا تشنگان معرفت سيراب مي‌شوند و از سراب‌هاي موهوم مادي دل بريده به عاقبت و واقعيت‌هاي آينده دلگرم مي‌شوند و نظم صفوف جماعت مايه نظام زندگي مي‌شود.
خداترسي به جاي دلهره‌هاي بيجاي از اين و آن، دشمن‌شناسي به جاي بي‌تفاوتي، آگاهي از وضع مسلمانان و غير‌مسلمانان جهان به جاي تن‌پروري و خودبيني، آخرت‌بيني به جاي دنيانگري و هزاران درس‌هاي مفيد زندگي ثمره كلاس يك ساعته ظهر جمعه هر هفته است.
4- نماز جمعه و دفاع از مرزهاي عقيده
در جنگ‌هاي فيزيكي چشم اميد ملت‌هاي هر كشوري به زرادخانه و مراكز سلاح و مهمات است و به آموزش نظامي و فنون آن و تعداد نفرات جنگجو و رزمنده دلخوشند اما در هجوم فرهنگي كه جنگي غير‌فيزيكي است، دل‌ها معطوف به مراكز علمي و فرهنگي مي‌شود.
آري اين پايگاه‌هاي فرهنگي مذهبي‌اند كه مي‌توانند پاسخ بمباران بي‌امان دشمن را بدهند و نماز جمعه يكي از اين پايگاه‌ها و مراكز است. اگر امام‌جمعه با بررسي در جامعه دردهاي موجود آن را شناسايي كند و هر جمعه نسخه‌اي بر‌اساس همان دردها بپيچد آن سلامتي كه حق مسلم هر جامعه است به آن باز خواهد گشت، مردمي كه از سوي شيادان مذهبي‌نما گرفتار برخي موهومات خرافي به اسم مذهب مي‌شوند در اين جايگاه عظيم ديني از موهومات به واقعيات منتقل شده و شفا مي‌گيرند در اينجا با كمي تأسف بايد گفت كه در خصوص دفع خطر خرافات كمتر سخن گفته شده است و چه بسا با فكري آميخته با ترس از برخي مسائل وهمي اقدام به خرافه‌زدايي نمي‌كنيم كه اين نقيصه بايد هرچه زودتر از ساحت مراكز تبليغي حذف و برطرف شود.
5- نماز جمعه و تحول روحي
وقتي در نماز جمعه سخن از قيامت و عذاب الهي به ميان مي‌آيد، اشك خوف و هرگاه سخن از بهشت به ميان مي‌آيد، اشك شوق بر گونه‌ها جاري است كه صد البته بايد در ابتدا به وجود خطيب جمعه و گوينده، اثر گذاشته باشد تا به صداقت «الكلام اذا خرج من القلب وقع علي القلب»(4) باشد وگرنه از لاله گوش گذر نخواهد كرد.
نماز جمعه مرحوم آقاي شيخ غلامحسين ترك در شبستان مسجد گوهرشاد را به ياد داريم كه گويا به همراه خطيب و مردم نمازگزاران ستون‌هاي مسجد نيز گريه مي‌كردند، درس اخلاق آيت‌الله مشكيني(ره) در مسجد اعظم قم را از ياد نبرده‌ايم كه طلبه‌ها به همراه گوينده، فرياد گريه سر مي‌دادند و گويا در و ديوار نيز با آنان همراهي مي‌كردند و اثرات آن حرف‌هاي دل را امروز در جاي‌جاي جامعه خود مشاهده مي‌كنيم.
بسياري از افراد را شنيده‌ايم كه در يك جلسه سخنراني كه صحبت از لقمه حلال و حرام و عواقب لقمه حرام به ميان آمده متحول شده و به خود آمده‌اند. كسي را سراغ دارم كه پس از شنيدن عواقب لقمه حرام در قيامت و اينكه در دادگاه عدل الهي طلبكار و بدهكار با يكديگر تسويه حساب خواهند نمود و آن هم به اين صورت كه از اعمال خوب و مقبول شخص بدهكار به طلبكار مي‌دهند تا راضي شود در خاتمه همان جلسه در پيش چشم همه اهل محل كه از قضيه بدهي او باخبر بودند بدهي خود را پرداخت كرد و صداي مردم از روي شوق و شعف بلند شد، آري اين است ثمره نصيحت مشفقانه‌اي كه هر هفته از مناره و منبر مصلاي نماز جمعه به گوش مي‌رسد.
1- طه، آيه 114
2- الكافي، ج 3، ص 338
3- بحار، ج 83، ص 351
4- مجموعه ورام (تنبيه الخواطر)، ج 2، ص 153
