حجت الاسلام محمدباقر مشکاتی،کارشناس تاریخ اسلام و فعال رسانه در یادداشتی در آستانه اربعین حسینی نوشت:حضور میلیونی عاشقان حسینی از سراسر جهان در مسیر همایش تمدن‌ساز پیاده‌روی اربعین، هرساله رو به افزایش است و در سال های اخیر به مرز ۳۰ میلیون زائر رسیده است. کم و کیف و فراوانی ارائه انواع خدمات اسکان و رفاهی، اطعام و پذیرایی، خدمات ارتباط و فرهنگی و … به این عاشقان حسینی نیز همه ساله در حال ازدیاد و ارتقاء است.
در همایش جهانی اربعین، بدون هیچ چشم‌داشتی، هزاران خدمت رایگان در هزاران موکب حسینی، توسط هزاران خادم حسینی به هزاران هزار زائر حسینی در فضای معنوی فاخر و متعالی و متعلق به فرهنگ شیعه، عرضه می شود.
چندین سال است که هرساله در ایام اربعین، این حجم از خدمات رایگان و بی‌سابقه در تاریخ بشری، با مزیت‌ها و شاخصه های متعلق به مکتب تشیع ارائه می گردد.
این جنبش عظیم فرهنگی و مذهبی، در تراز حرکت اصیل مردمی، احیاگر تمدن اسلامی و زمینه ساز ظهور منجی عالم بشریت (عج) قلمداد می شود و اهمیت بسیار زیادی دارد. این فوق العادگی و ارزش و جایگاه والای مراسم اربعین با مختصات شیعی ایجاب می کند، درباره کوچک‌ترین مسائل و نارسایی‌ها و کمبودهای آن نیز، همچون بزرگترین ظرفیت‌ها و فرصت‌های آن، حساس بود و دقت و مطالعه داشت و ارائه راهکار نمود.
اهمیت خدمت کریمانه در مراسم اربعین
در این راستا، باتوجه به اینکه عمده خدماتی که در مسیر راهپیمایی ارائه می شود، “غیرفرهنگی” محسوب می شود، شایسته است خدمات فرهنگی این آیین دیرینه و مذهبی، هر ساله افزایش یابد، بایسته است، همه خادمان موکب ها “با انگیزه فرهنگی” ارائه خدمات کنند و “شایسته‌ترین مواجهه” را با زائران حسینی در پیش بگیرند که ما از آن به “خدمت کریمانه” یاد می کنیم.
خدمت کریمانه به معنای انجام خدمتی است که دور از هرگونه منت گذاری، با اخلاص، با فروتنی و بدون چشمداشت و انتظار پاداش دنیوی انجام شود. این خدمت، بر پایه‌ی خدامحوری و عشق خدایی، محبت اولیای الهی، مهربانی نوع‌دوستی بنا شده و هدف آن، کمک به انسان ها و رفع نیازهای آنها برای کسب رضایت الهی است. خدمت کریمانه به زائران، مصداق کامل و یک ماموریت انسانی و دینی است که زمینه ساز رضایت خدا و دوستان خاص خدا را فراهم می‌کند. در اسلام، خدمت کریمانه بسیار مورد تاکید قرار گرفته است و ائمه اطهار (ع) الگوهای بارزی از خدمت‌رسانی به دیگران هستند.
برخورد مهربانانه و “خدمت کریمانه” در ارائه خدمات رفاهی و پذیرایی به زائران اربعین از سوی خادمان مواکب اربعینی در جنبه های مختلف زائران امام حسین علیه السلام، تاثیرات مثبت، عمیق و خاطره انگیز و ماندگاری می گذارد. خدمات غیرفرهنگی در اربعین موجب بروز و ظهور روح معنوی و فرهنگی در مسیر پیاده روی است و تاثیرات عدیده ای دارد که وقتی واکاوی می شود، از جنس “تاثیر فرهنگی و تربیتی” است و لذا چه بسا تاثیر خدمت کریمانه از اثرگذاری کارهای فرهنگی مرسوم نیز بیشتر شود. بنابراین از این مسئله مهم که در واقع “ظرفیت و فرصت” ویژه‌ای است، در کنار جنبه‌های فرهنگی آشکار و پنهان همایش اربعین، نمی‌شود به راحتی گذر کرد و آن را نادیده گرفت.
البته در برخورد و رفتار عوامل و مجریان کارها و خدمات فرهنگی با زائران و مخاطبان نیز باید به برخورد مناسب و کریمانه اهتمام داشت که تاثرگذاری برنامه فرهنگی را مضاعف می نماید.
الف) تاثیرات برخورد و خدمت کریمانه در پیاده‌روی اربعین
برخورد مهربانانه و خدمت کریمانه خادمان موکب های حسینی در ارائه خدمات رفاهی و پذیرایی به زائران اربعین، تاثیرات مثبت و عمیقی بر روحیه و معنویت زائران، وجهه عمومی و جامعه دارد. این رفتارها می‌توانند به ترویج فرهنگ ایثار و فداکاری، تقویت وحدت و انسجام میان مسلمانان، و ایجاد جامعه‌ای آرمانی در تمدن نویین اسلامی کمک کنند.
تاثیر خدمت کریمانه بر روحیه و معنویت زائران
۱. ایجاد حس آرامش و اطمینان: برخورد گرم و صمیمی خادمان، به زائران حس آرامش و اطمینان خاطر می‌دهد و سفر معنوی و زیارتی آنها را دلچسب‌تر می‌کند.
۲. تقویت حس تعلق و همبستگی: مهمان‌نوازی و احترام خادمان، حس تعلق و همبستگی زائران و هم وطنان را به یکدیگر و به جامعه شیعه تقویت می‌کند.
۳. ارتقای تجربه زیارتی: برخورد کریمانه خادمان، تجربه زیارتی زائران را ارتقا می‌دهد و خاطره‌ای خوش از این سفر معنوی در ذهن آنها به یادگار می‌گذارد.
۴. ترویج فرهنگ ایثار و فداکاری: خدمت خالصانه و بی‌منت خادمان، نمونه‌ای از ایثار و فداکاری در راه عشق به امام حسین (علیه السلام) است که می‌تواند الهام‌بخش زائران باشد.
تاثیر خدمت کریمانه بر وجهه عمومی دین و مذهب
۱. معرفی مذهب تشیع به عنوان مذهب مهربانی و عطوفت: برخورد مهربانانه و با کرامت خادمان موکب‌های ایرانی و غیر ایرانی تصویری مثبت از اسلام به ویژه مذهب تشیع به جهانیان به ویژه زائران و سایر افراد حاضر در مراسم اربعین ارائه می‌دهد.
۲. جذب قلوب و اذهان مردم: مهمان‌نوازی و احترام خادمان مواکب، می‌تواند قلوب و اذهان مردم را به سمت مذهب تشیع و اهل بیت (علیهم السلام) جلب کند و آنها را به پیروان امام حسین (علیه السلام) علاقه‌مند سازد.
۳. تقویت وحدت و انسجام میان مسلمانان: برخورد کریمانه‌ی خادمان، می‌تواند به تقویت وحدت و انسجام میان مسلمانان، فارغ از قومیت و ملیت آنها، کمک کند.
تاثیر خدمت کریمانه بر جامعه
۱. ترویج فرهنگ خدمت به خلق خدا: خدمت خالصانه خادمان موکب ها، می‌تواند فرهنگ خدمت به خلق خدا را در جوامع اسلامی ترویج دهد و افراد را به انجام کارهای نیک و عام‌المنفعه ترغیب کند.
۲. تقویت روحیه همبستگی و تعاون: مهمان‌نوازی و احترام خادمان، می‌تواند روحیه همبستگی و تعاون را در جامعه اسلامی ایران و عراق و دیگر ممالک اسلامی تقویت کند و افراد را به یاری یکدیگر در مواقع نیاز ترغیب کند.
۳. کمک به ایجاد جامعه‌ای آرمانی: برخورد مهربانانه و خدمت کریمانه خادمان، می‌تواند گامی در جهت ایجاد جامعه‌ای آرمانی باشد که در آن صلح، صفا و همدلی حاکم باشد.
ب) مصادیق و شیوه‌های خدمت کریمانه در موکب‌ها
مصادیق و روش‌های برخورد مهربانانه و خدمت کریمانه به ویژه در ارائه انواع خدمات رفاهی و پذیرایی به زائران اربعین بسیار زیاد و قابل توجه است:
تدابیر کلی خدمت کریمانه
بی شک خادمان موکب‌های ایرانی می‌توانند با انجام اقدامات زیر، بر مهربانی و کریمانه بودن خدمت خود بیفزایند:
۱. یادگیری مکالمه عربی و انگلیسی: یادگیری زبان عربی برای برقراری ارتباط بهتر با زائران غیرایرانی و حضور مترجم یا خادمان آشنا به زبان انگلیسی، که نشان از نگاه احترام‌آمیز به زائر حسینی و رفتار کریمانه با او است.
۲. حمایت از زائران نیازمند: ارائه خدمات ویژه به زائران بیمار، سالخورده و بی‌سرپرست و مانند اینها.
۳. تبسم زدن: لبخند، ساده‌ترین و در عین حال، یکی از موثرترین راه‌های انتقال محبت و مهربانی است. خادمان موکب می‌توانند با لبخند زدن به زائران، به آنها حس خوشایندی القا کنند و خستگی سفر را از تنشان دور کنند
۴. احوالپرسی: پرسیدن حال زائران و ابراز خوشحالی از دیدن آنها، نشان‌دهنده توجه و احترام خادمان به زائران است.
۵. معرفی خود: معرفی خود به زائران و بیان اینکه در کدام بخش از موکب خدمت می‌کنند، می‌تواند به ایجاد ارتباطی صمیمی‌تر بین خادم و زائر کمک کند.
۶. شنونده فعال: با دقت به صحبت‌های زائران گوش دادن و در صورت نیاز، همدلی خادم با آنها نشان داده شود.
۷. دعوت به دعا: دعوت زائران به دعا برای سلامتی امام زمان (عج) و آرزوی قبولی زیارت برای آنها، نشان‌دهنده اخلاق و ایمان خادمان موکب است.
۸. تشکر از زائران: در پایان خدمت، از زائران بابت حضورشان و صبر و شکیبایی آنها تشکر و قدردانی شود.
۹. رعایت عدالت و انصاف: خادمان موکب باید در ارائه خدمات خود، عدالت و انصاف را رعایت کنند و از هرگونه تبعیض یا رفتار نامناسب خودداری کنند.
۱۰. رعایت شئونات: آنها باید مراقب باشند که اعمال و رفتارشان با شئونات اسلامی مطابقت داشته باشد.
۱۱. حفظ محیط زیست: رعایت بهداشت محیط موکب و خودداری از آلوده کردن محیط زیست و نظافت مستمر.
خدمت کریمانه قبل از حضور زائران
۱. آماده‌سازی موکب: نظافت و آراستن موکب، تجهیز آن به امکانات رفاهی لازم، و تدارک مواد غذایی و پذیرایی مناسب
۲. برنامه‌ریزی و هماهنگی: تعیین وظایف خادمان، پیش‌بینی نیازهای زائران، و تدوین برنامه‌ای منظم برای ارائه خدمات.
خدمت کریمانه در هنگام حضور زائران
۱. استقبال گرم و صمیمی: باخوشامدگویی با لبخند، دادن تبریکی نمک، و راهنمایی زائران به محل اسکان و استراحت.
۲. ارائه خدمات با روی گشاده: در پذیرایی از زائران با غذای گرم و با کیفیت، توزیع آب آشامیدنی و میان‌وعده، و ارائه خدمات بهداشتی و درمانی و خدمات جانبی دیگر.
۳. پاسخگویی به سوالات و رفع نیازها: راهنمایی زائران در مسیر زیارت، پاسخگویی به سوالات و رفع نیازهای آنها.
۴. ایجاد فضایی آرام و معنوی: با پخش مداحی و قرائت قرآن، برگزاری ادعیه و زیارت‌های دسته جمعی و ماننداینها.
خدمت کریمانه بعد از حضور زائران
۱. تشکر و قدردانی: تشکر از زائران بابت حضورشان، طلب دعا برای سلامتی امام زمان (عج) و آرزوی سفری خوب.
۲. جمع‌آوری و نظافت موکب: جمع‌آوری سریع ظروف و لوازم، نظافت موکب، و آماده‌سازی آن برای زائران بعدی.
۳. صبر و حوصله: برخورد صبورانه و با حوصله با زائران، به خصوص در مواقع شلوغی و ازدحام.
۴. احترام و تواضع: احترام گذاشتن به تمام زائران، فارغ از سن، جنس، ملیت و قومیت آنها.
۵. ایثار و فداکاری: خدمت به زائران با عشق و بدون چشمداشت به منت، و ایثار وقت و تلاش برای رفاه آنها.
۶. توجه به جزئیات: دقت در ارائه خدمات و توجه به نیازهای کوچک زائران .
۷. خلق خاطره‌ای خوش: تلاش برای ایجاد تجربه‌ای خوشایند و خاطره‌ای به یاد ماندنی برای زائران.
ج ) مواجهه کریمانه با زائران غیر ایرانی
برخورد مناسب با زائران غیرایرانی در موکب های ایرانی از اهمیت بالایی برخوردار است، چرا که این زائران از فرهنگ‌ها و زبان‌های مختلفی به این مکان مقدس سفر می‌کنند. با رفتار مناسب و کریمانه با این زائران، می‌توانیم تجربه‌ای خوشایند و خاطره‌ای به یاد ماندنی برای آنها رقم بزنیم و همچنین، تصویری مثبت از دین مبین اسلام و فرهنگ ایرانی به آنها ارائه دهیم.با رعایت این نکات، می‌توانید برنامه‌های فرهنگی را به نحو احسن اجرا کنید و فضایی معنوی و پرفیض برای زائران فراهم کنید.
خدمت کریمانه قبل از حضور زائران غیرایرانی
۱. یادگیری زبان‌های رایج: سعی کنید برخی از عبارات و جملات کلیدی را به زبان‌های رایج بین زائران، مانند عربی، انگلیسی، اردو و ترکی، یاد بگیرید.
۲. آشنایی با فرهنگ‌ها: درباره فرهنگ‌ها و آداب و رسوم زائران غیرایرانی از کشورهای مختلف اطلاعات کسب کنید. این امر به شما کمک می‌کند تا رفتار و توقعات آنها را بهتر درک کنید.
۳. نصب راهنما در موکب: در صورت امکان، تابلوها و نوشته‌هایی به زبان‌های مختلف در موکب نصب کنید تا زائران غیرایرانی بتوانند به راحتی با خدمات و برنامه‌های موکب آشنا شوند.
خدمت کریمانه هنگام حضور زائران غیرایرانی
۱. استقبال گرم: با نشاط معنوی و لبخند و رویی گشاده از زائران غیر ایرانی استقبال کنید و به آنها خوشامد بگویید.
۲. برقراری ارتباط: سعی کنید با زائران غیرایرانی به زبان خودشان صحبت شود، حتی اگر به طور کامل به زبان آنها مسلط نیستید. استفاده از حرکات دست و زبان بدن نیز می‌تواند به برقراری ارتباط کمک کند.
۳. صبر و حوصله: در هنگام صحبت با زائران، صبور و حوصله‌مند باشید. به آنها فرصت کافی برای بیان منظور خود بدهید و در صورت نیاز، از مترجم کمک بگیرید.
۴. احترام به فرهنگ‌ها: به فرهنگ‌ها و آداب و رسوم زائران احترام بگذارید. از انجام هرگونه اقدامی که ممکن است به آنها توهین‌آمیز باشد، خودداری کنید.
۵. ارائه خدمات مناسب: خدمات رفاهی و پذیرایی را به گونه‌ای ارائه دهید که نیازهای زائران از کشورهای مختلف را برآورده کند. به عنوان مثال، غذاهای متنوع با ذائقه‌های مختلف ارائه دهید و اطلاعات لازم در مورد مواد غذایی را به زبان‌های مختلف در اختیار زائران قرار دهید.
۶. پاسخگویی به سوالات: با صبر و حوصله به سوالات زائران در مورد موکب، خدمات و اماکن زیارتی پاسخ دهید.
۷. ایجاد فضای صمیمی: با زائران صحبت کنید، به حرف‌های آنها گوش کنید و سعی کنید با آنها دوست شوید.
۸. معرفی موکب و خدمات: درباره موکب، تاریخچه آن، و خدماتی که ارائه می‌دهد، به زائران توضیح دهید.
۹. معرفی اماکن زیارتی: ارائه اطلاعات لازم در مورد اماکن زیارتی و نحوه دسترسی به آنها را به زائران غیرایرانی
۱۰. توزیع اقلام فرهنگی: هدیه اقلام فرهنگی مانند کتابچه‌های ادعیه و زیارت‌نامه، پوستر و عکس‌های اعتاب مقدس و… به زبان‌های مختلف بین زائران غیرایرانی
۴. رفتار کریمانه با زائران در اقامه نماز جماعت
امروزه خدمات فرهنگی زیادی نیز در موکب‌های اربعین ارائه می‌شود مثل توزیع برشورها و نمایشگاه مذهبی، برگزاری جلسات سخنرانی و پاسخگویی به مسائل شرعی و ده‌ها کار فرهنگی دیگر که همگی از مصادیق خدمت کریمانه است ولی موضوع این نوشتار خدمات فرهنگی نیست و به صورت جداگانه بایستی به آن پرداخته شود.
اما باتوجه به اهمیت و فراگیری اقامه نماز جماعت در موکب ها، برخورد مناسب با زائران در برگزاری آن بسیار مهم و تاثیرگذار است؛ مثل شیوه بیدار کردن برای نماز صبح جهت اقامه نماز جماعت در موکب، به خصوص در محیطی معنوی مانند موکب، از اهمیت بالایی برخوردار است. در اینجا به چند نکته کلیدی برای برخورد مناسب در اجرای برنامه‌هایی مانند بیدار کردن برای نماز صبح و اقامه نماز جماعت در موکب اشاره می‌کنیم.
خدمت کریمانه قبل از اجرای برنامه نماز جماعت
۱. برنامه‌ریزی دقیق: با توجه به شرایط موکب و زائران، برنامه‌ای دقیق برای اجرای برنامه‌های فرهنگی تدوین کنید. زمان مناسب برای بیدار کردن زائران برای نماز صبح را با در نظر گرفتن سن، ملیت و زمان و مدت استراحت و مانند اینها آنها انتخاب شود.
۲. انتخاب افراد مناسب: در اجرای برنامه‌ها، از افرادی با اخلاق نیکو، صبر و حوصله و صدای گرم استفاده شود.
۳. آماده‌سازی مقدمات: قبل از شروع برنامه، مقدمات لازم را فراهم کنید. به عنوان مثال، برای بیدار کردن زائران برای نماز صبح، می‌توانید از اذان‌گوئی با صدای ملایم و دلنشین استفاده شود.
۴. استفاده از ابزارهای بصری: برای جذب توجه زائران، می‌توان از ابزارهای بصری مانند بنر و پوستر استفاده شود.
۵. آماده‌سازی مکان اقامه نماز جماعت: مکانی مناسب برای اقامه نماز جماعت در نظر بگیرید که نورگیر باشد، تهویه مطبوع داشته باشد و فرش و سجاده، مهر و تربت به تعداد کافی در آن وجود داشته باشد.
۶. ایجاد فضای معنوی: با پخش مداحی و قرائت قرآن، فضایی معنوی محل نماز جماعت در موکب ایجاد شود.
۷. توجه به تنوع فرهنگی: به تنوع فرهنگی زائران توجه داشته باشید و از بیان مطالبی که ممکن است برای برخی از آنها توهین‌آمیز باشد، خودداری شود.
۸. انعطاف‌پذیری: در صورت نیاز، برنامه‌ها را با توجه به شرایط و نظرات زائران تغییر داده شود.
رفتار کریمانه حین اجرای برنامه نماز جماعت
۱. احترام و ادب: با زائران با احترام و ادب کامل رفتار شده و از الفاظ مناسب و لحنی گرم و صمیمی استفاده شود
۲. حفظ آرامش: از ایجاد سر و صدای زیاد و جلب توجه غیرضروری خودداری کنید. سعی شود فضایی آرام و معنوی برای زائران فراهم شود.
۳. دعوت با لحنی ملایم: زائران را با لحنی ملایم و دعوت‌کننده به شرکت در برنامه‌ها دعوت کنید. از اصرار یا اجبار خودداری شود.
۴. تشویق و قدردانی: از زائرانی که در برنامه‌ها شرکت می‌کنند، تشکر و قدردانی شود.
۵. پاسخگویی به سوالات: با صبر و حوصله به سوالات زائران در مورد برنامه‌ها پاسخ شود.
۶. لحن ملایم: از لحنی ملایم و دعوت‌کننده برای بیدار کردن زائران استفاده کنید.از فریاد زدن یا کوبیدن به در‌ها پرهیزکنید.
۷. عبارات مناسب: می‌توانید از عباراتی مانند “السلام علیک یا عبادالله، وقت نماز صبح است” یا “الصلوة خیر من النوم” استفاده کنید.
۸. اذان‌گوئی: پخش اذان با صدای ملایم و دلنشین می‌تواند به بیدار شدن زائران کمک کند.
۹. اقامه نماز به موقع: نماز جماعت را به موقع و با دقت اقامه شود.
۱۰. قرائت رسا و فصیح: امام جماعت باید با صدای رسا و لحنی عربی و دلنشین نماز را قرائت کند.
۱۱. توجه به موازین شرعی: به موازین و احکام مربوط به اقامه نماز جماعت توجه شود.