آتشکده نیاسر در بیست کیلومتری غرب کاشان، سازه ای متعلق به اواخر دوران اشکانی یا اوایل دوران ساسانی و یکی از سالم‌ترین و کهنترین آتشکده های ایران است که بر بالای یک بلندی سنگی و در جوار چشمه‌ای به نام "چشمه اسکندریه" قرار دارد.
در دوران پیش از اسلام بناهایی مثل معابد، آتشکده ها و چهارتاقی ها را معمولا بر فراز بلندی ها و در مجاورت آب‌های روان بنا می کردند و آتشکده یا چهارتاقی نیاسر نیز در مکانی با همین ویژگی ها قرار دارد.
آنچه سالها در نزدیکترین فاصله، حریم درجه یک این آتشکده یگانه ایران را نقض و علاوه بر آسیب های احتمالی بر پیکر آن، حریم منظری و بصری آن را مخدوش کرده، معدن سنگ تراورتن است که در شعاع ۶۰ متری اثر فعالیت دارد.
استخراج سنگ تراورتن علاوه بر آسیب های احتمالی، حریم منظری این اثر تاریخی را مخدوش کرده و میراث فرهنگی هنوز نتوانسته حرفش را برای رعایت قوانین حفاظت و حرایم این اثر تاریخی به کرسی بنشاند.
این معدن بیشتر از بیست سال در جوار چهارتاقی نیاسر فعالیت دارد و پروانه آن مطابق گفته‌های معاون معدنی سازمان صنعت، معدن و تجارت استان اصفهان استعلام یا مجوزی از میراث فرهنگی ندارد اما در همه سال‌های گذشته مسئولان و فعالان میراث فرهنگی به فعالیت و آسیب هایی احتمالی آن برای بنای آتشکده نیاسر معترض بوده‌اند.
حریم چهارتاقی نیاسر اسیر عملیات معدن تراورتن
آن طور که مقامات میراث فرهنگی استان اصفهان گفته اند؛ نامه نگاری ها، پیشنهادها و پیگیری های این نهاد متولی آثار تاریخی برای رعایت قوانین میراث فرهنگی در حریم آتشکده نیاسر از سال‌های گذشته تا این لحظه نتوانسته مشکل را حل کند. اتفاقی که در صورت ادامه داشتن و تمکین نکردن از قوانین میراث فرهنگی کشور، متولیان میراث فرهنگی اصفهان را وادار به شکایت در روزهای آینده خواهد کرد.
به گفته مقامات معدنی سازمان صنعت، معدن و تجارت، پروانه معدن تراورتن نیاسر تا ۳ یا ۴ سال آینده معتبر است و در حالی که گفته می شود دغدغه میراث فرهنگی با حضور فرمانداری کاشان، معدن کار و میراث فرهنگی کاشان رفع شده است، معاون امور هماهنگی عمرانی فرمانداری کاشان از لزوم تعطیلی این معدن در حریم آتشکده نیاسر و میراث فرهنگی اصفهان هم در صورت تمکین نکردن معدن دار از قوانین میراث فرهنگی از طرح دعوی در مراجع قضایی می گویند.
به گفته رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی کاشان، معدن تراورتن یاد شده، معدنی انفجاری است که به دلیل انفجارها و تردد کامیون ها برای حمل سنگ ها در مجارت این اثر ملی با ذات این مکان تاریخی و باستانی در تضاد است. فعالان میراث فرهنگی طی بازدید در روزهای اخیر از این مکان تاریخی، به وضع حریم منظری و آسیب های احتمالی ناشی از انفجارها و تردد کامیون های سنگین حامل سنگ در نزدیکترین فاصله با این یادبود ساسانی هشدار داده و اظهار نگرانی کرده اند.
وضع در حریم درجه یک آتشکده نیاسر، یک فاجعه است
محمد آقاجانی، فعال و کارشناس میراث فرهنگی با اشاره به بازدیدی که در روزهای گذشته از آتشکده نیاسر و وضع به گفته او، تاسف بار حریم درجه یک این اثر تاریخی داشته، گفت: اگر بخواهید یک آپارتمان در جوار یک بنای تاریخی بسازید باید از شهرداری و میراث فرهنگی استعلام بگیرد اما تعجب من از این است که این معدن تراورتن چگونه و به چه شکل توانسته در حریم این اثر تاریخی مجوز فعالیت بگیرد یا اینکه همچنان به کارش ادامه بدهد؟!
او افزود: بازدیدی که از آتشکده و وضع حریم درجه یک آن داشتم صحنه بسیار وحشتناکی بود. در بازدیدهایی که از آثار تاریخی داشتم، هر کدام مشکلی داشتند اما این وضع در حریم درجه یک آتشکده نیاسر، یک فاجعه بود.
به گفته فعال و کارشناس میراث فرهنگی، معدن انفجاری تراورتن در حریم درجه یک آتشکده، آسیب رسان بوده و علاوه بر این به لحاظ بصری، سیمای منظری اثر مخدوش شده است.
زیان احتمالی معدن کاوی در کنار چشمه اسکندریه
آقاجانی در ادامه گفت: معدن کاران، تپه سنگی را که از آن برداشت سنگ می کنند، تا حد زیادی گود کرده و پایین رفته اند که ممکن است با این وضع، مسیر و آبدهی این چشمه اسکندریه دستخوش تغییر شده باشد که این موضوع نیاز به بررسی کارشناسان دارد.
او با بیان اینکه طبق قوانین میراث فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، هر بنایی باید حریمش مشخص شود و هر اتفاقی در آن حریم باید با اجازه و استعلام از میراث فرهنگی باشد، گفت: میراث فرهنگی باید بر همه اتفاقاتی که در حریم آثار تاریخی می افتد نظارت داشته باشد. اگر میراث فرهنگی پیشتر مجوزی برای فعالیت این معدن داده یا نداده است، فرقی نمی کند؛ باید در هر صورت و در زمان حاظر مانع آن شد.
معدن با نگاه میراثی در تضاد است
در همین زمینه احمد دانایی نیا رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی کاشان با اشاره به انفجاری و فعال بودن معدن تراورتن در حریم درجه یک آتشکده نیاسر گفت: از زمانی که به میراث کاشان آمده‌ام مکاتبه ای مبنی بر توقف معدن تراورتن نداشته ام؛ علت آن هم این بوده که این پرونده از قبل در جریان بوده و مکاتبات آنقدر روی هم جمع شده اند که دیگر نیازی به مکاتبه جدید نبوده است.
او افزود: این معدن در حریم درجه یک قرار دارد و معدن انفجاری هم تا کیلومترها آثار خودش را دارد؛ بارها هم تاکید کرده‌ایم که این معدن با نگاه میراثی ما در تضاد است و معاون هماهنگی امور عمرانی فرمانداری شهرستان هم نگاه میراثی ما را تایید کرده است.
هادی اکبری، معاون هماهنگی امور عمرانی فرمانداری کاشان نیز با تایید این موضوع گفت: معدن سنگ تراورتن در نیاسر در محدوده شهر و در حریم آتشکده از سال ۱۳۹۰ ایجاد شده و باید تعطیل شود.
وارد شکواییه حقوقی می شویم
علیرضا ایزدی مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان نیز با اشاره به فعال بودن این معدن گفت: در بازدیدی که در روزهای گذشته از حریم آتشکده نیاسر داشتیم، اتمام حجت حقوقی کرده ایم و اگر این اتمام حجت به سرانجامی نرسد، وارد شکواییه حقوقی می شویم تا آنچه را قانون است رعایت کنند.
او افزود: ما مخالف فعالیت معادن نیستیم و به دوستانی که می گویند در اینجا شغل ایجاد کرده‌اند، گفته‌ایم که مخالفتی با ایجاد شغل نداریم اما باید ضوابط میراث فرهنگی را رعایت کنند.
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان تاکید کرد: به هیچ عنوان نباید انفجار صورت بگیرد و ترددها باید هدفمند و با مسیر مشخص باشد تا بار روی سازه ها و فضای تاریخی آتشکده نیاسر نداشته باشد.
به گفته ایزدی، پرونده معدن تراورتن در دست اقدام برای شکایت است و در صورتی که قوانین میراث فرهنگی که جزو قوانین جمهوری اسلامی ایران است رعایت نشود، دایره حقوقی اداره کل میراث فرهنگی اصفهان از طریق مراجع ذی ربط اقدام خواهد کرد.
او با تاکید بر اینکه نمی توان تضمین کرد که معدن موجب آسیب به آتشکده نیاسر نشود، گفت: ممکن است یک انفجار روی یک خط گسلی باشد و این مجموعه را کاملا به ویرانی بکشاند. این یک موضوع علمی است و نمی‌توان تضمینی داد که انفجار یا تردد کامیون ها، خسارتی به آتشکده وارد نکنند.
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان همچنین گفت: اگر معادن با فناوری روز برداشت سنگ داشته باشند، مانعی وجود ندارد، اما اگر بخواهند از مسیر انفجار وارد شوند ما هم به لحاظ قانونی وارد عمل می شویم.
ایزدی در پاسخ به سوالی مبنی بر اینکه تردد کامیون ها، رها کردن لاشه سنگ ها و از بین رفتن حریم منظری اثر به واسطه برداشت‌های متعدد تا چه اندازه پیگیری شده، گفت: پیشنهاد کرده ایم که مسیر تردد کامیون ها هم تغییر کند چون از نگاه ما مسیر موجود مسیر مناسبی نیست، اما اینکه آیا می شود این مسیر را جا به جا کرد یا خیر، به ما ارتباطی ندارد و بایستی ضوابط و حرایم، چه از لحاظ دید و منظر و چه از لحاظ بار و فشاری که به لایه های پایینی می آورند رعایت شود.
او گفت: دوستان به ما گفته اند که راهی به غیر از مسیر موجود برای آنها وجود ندارد که اگر چنین است باید آنها معدن را تعطیل کنند. بنا نیست برای رسیدن به ثروتی، یک ثروت چند هزار ساله را از بین ببریم؛ این کار را هیچ عقل سلیمی قبول نمی کند.
اگر میراث فرهنگی شاکی است، طرح دعوی کند
محمد سرجوقیان معاون معدنی سازمان صنعت، معدن تجارت استان اصفهان در خصوص نقض قوانین میراث فرهنگی به واسطه فعالیت های معدن تراورتن با اشاره به جلساتی که به تازگی در کاشان و با حضور معدن کار و مسئولان میراث فرهنگی کاشان تشکیل شده، گفت: محدوده معدن با محدوده آتشکده تداخل داشت و به همین دلیل آن را از محدوده آتشکده خارج کردیم تا مشکلی برای مباحث میراث فرهنگی نباشد.
او با بیان اینکه در زمان حاضر محدوده آتشکده خارج از محدوده پروانه بهره برداری قرار دارد، افزود: معدن تراورتن نیاسر پروانه معتبر دارد و تا ۳ تا ۴ سال آینده معتبر است.
به گفته معاون معدنی سازمان صنعت، معدن تجارت استان اصفهان، پروانه معدن تراورتن در حریم آتشکده نیاسر پیش از سال ۱۳۸۴ صادر شده و از میراث فرهنگی در این زمینه استعلام نشده است.
سرجوقیان افزود: پروانه معادن از سال ۸۴ به این سو استعلام های لازم را دارند اما پروانه معدن تراورتن نیاسر، قدیمی تر است که در جلسات اخیر با میراث فرهنگی کاشان و معدن کار مشکل آن را حل کرده ایم.
او در پاسخ به اینکه چرا هنوز میراث فرهنگی استان و کاشان درمورد معدن تراورتن نیاسر و نقض قوانین میراث فرهنگی معترض است، گفت: اگر میراث فرهنگی در این رابطه شاکی هستند و معتقدند عملیات این معدن موجب تخریب می شود، می‌توانند در مراجع قضایی طرح دعوی کنند تا پروانه معدن باطل شود.
معاون معدنی سازمان صنعت، معدن تجارت استان اصفهان گفت: چهارتاقی نیاسر در محدوده معدن بود که با توجه به دغدغه‌هایی که وجود داشت، با تشکیل جلسات کارشناسی، این تداخل را برطرف کردیم تا میراث فرهنگی به راحتی پیگیر سند بشود.
سرجوقیان یادآور شد: معدن سنگ تراورتن نیاسر با روش های مکانیزه کار می کند و مشکلی برای آتشکده ایجاد نمی کند. مسیر دسترسی کامیون ها هم مشکلی ندارد و تغییری نخواهد کرد.
بیست سال است که برداشت سنگ تراورتن در حریم آتشکده نیاسر نگرانی ها بابت آسیب های احتمالی و مخدوش شدن حریم منظری این اثر باستانی را در پی داشته است؛ در همه این سالها مکاتبات میراث فرهنگی نتوانسته گره این مشکل میراثی را حل کند. معدن کاران سازمان های متولی معتقدند معدن تراورتن برای آتشکده مشکلی ایجاد نمی کند و به نظر می رسد که از اهمیت حریم منظری آثار تاریخی اطلاع چندانی ندارند، حریمی که شکستن آن برای آثار تاریخی حکم تخریب سیمای اثر است. همه اینها اما در حالی است که به گفته کارشناسان، میراث فرهنگی و پیوند آن با صنعت گردشگری، حکم گرانبهاترین ذخایر ارزی کشور است که نباید از کنار آسیب های آنها به راحتی عبور کرد.
آتشکده نیاسر در ۳۵ کیلومتری غرب کاشان و در منطقه ای کوهستانی در ارتفاعات کرکس قرار دارد. گفته می شود این آتشکده مربوط به اواخر دوران اشکانی و یا اوایل دوران ساسانی است. این اثر که در سال ۱۳۱۷ در شمار آثار ملی ایران قرار گرفته است، از کهنترین و سالم ترین چهارتاقی های موجود در کشور به شمار می آید.
منبع:ایرنا