«برات» از جمله آیین‌هایی قدیمی در خراسان بزرگ اعم از شمالی، رضوی و جنوبی بوده که از دیرباز با آداب و رسمی خاص برگزار می‌شود.
در خراسان جنوبی، شب قبل از نیمه شعبان را «برات» می‌گویند و در بیرجند، در این شب‌ها مردم با روشن‌کردن شمع بر گلزار درگذشتگان خود برای شادی روح آن‌ها دعا می‌خوانند و چراغانی‌کردن مزار مردگان به چراغ برات معروف شده‌است. مردم بر این باورند در روز‌های سیزدهم و چهاردهم و پانزدهم شعبان، زندگان با احسان برای مردگان تلاش می‌کنند تا برات آزادی آنان را از آتش جهنم کسب کند و با توسل به حضرت ولیعصر (عج) آزادی خود از آتش جهنم را خواستار می‌شوند.
برات غریبان، برات اسرا، برات مسافران، برات زنده‌ها و برات مرده‌ها از عناوینی بوده که برای این سه روز در نقاط مختلف خراسان جنوبی استفاده می‌شود که از این میان برات مرده‌ها در ۱۴ شعبان برگزار می‌شود.
پخت انواع نان‌های سنتی مانند روغن جوشی، چلبکی، کماچ، ساچ و حلوا و پخش آن در بین مردم به ویژه کودکان از مراسم ایام برات در شهر‌های خراسان جنوبی است، مردم این منطقه از کشورمان اعتقاد دارند پخت این خوراکی‌ها باید قبل از غروب آفتاب صورت گیرد.
برات در روایات
ابوریحان بیرونی، دانشمند بزرگ ایرانی نیز در این مورد گفته‌است: سیزدهم و چهاردهم و پانزدهم ماه شعبان ایام‌البیض نام دارد و شب پانزدهم این ماه شب بزرگ است و لیله‌الصک و لیله‌البرات نام دارد، و عوام مردم بر این عقیده‌اند که صورت افرادی را که در آن سال باید بمیرند خداوند در آن شب به ملک‌الموت نشان می‌دهد.
هرچند از این شب به نام شب برات کمتر یاد شده، اما تشابه اعتقادات شیعیان و سنی‌ها و عبادات آنان در شب پانزدهم شعبان در روایاتی از پیامبر اسلام، علی ابن ابیطالب، دعای ابو محمد علی بن حسین السجاد و روایات شیخ طوسی در مصباح المتهجد درخور توجه است.
«برات» به معنی اعمال نیک و آزادی از گناه است. در ادبیات به هر حواله یا وارد معنوی، برات می‌گویند. بنابراین، در این شب، آموزش یافتگان از مجازات تبرئه می‌شوند و به تعبیر مجازی، سند آزادی آنان از کیفر دوزخ صادر می‌شود.
در خراسان جنوبی مردم در روز چهاردهم شعبان بر قبور امواتشان حضور یافته و ساعاتی را به فاتحه خوانی و تلاوت قرآن می‌پردازند. شهروندان در این روز با سینی‌هایی از خرما به آرامستان می‌روند و بر امواتشان باری دیگر سلام داده و یا به گفته برخی از روستاییان، ولادت دوازدهمین اختر تابناک ولایت را به آن‌ها تبریک می‌گویند و برای آمرزش گناهانشان دعا می‌کنند.
با فرا رسیدن شب که آخرین مراحل اجرایی از مراسم است، آئین چراغانی و زینت کوچه‌ها و مسجد محل را دارند. پرچم‌های رنگین کاغذی و پارچه‌ای در سر اماکن و تیر چراغ برق‌ها جلوه گری می‌نماید؛ و باری دیگر روستاییان به گرد هم آمده و ساعاتی را به جشن و مولودی خوانی می‌پردازند.
امروزه آمیخته شدن آداب و رسوم این سنت با رنگ و لعاب‌هایی از جنس اسراف گرایی و چشم و هم چشمی‌هایی با چاشنی تجمل گرایی، آن را از هدف اصلی‌اش دور کرده و آسیب‌هایی را منجر می‌شود.
تکدی گری از جمله پدیده‌های ناخوشایندی بوده که در سایه چراغ برات اوج می‌گیرد به گونه‌ای که بسیاری از کالا‌ها جمع آوری شده از سوی متکدیان دوباره در چرخه خرید و فروش و زنجیره مصرف قرار گرفته و عرضه غیر بهداشتی این اقلام حفره‌ای در سلامت جامعه ایجاد می‌کند.
آئین اصلی «برات» فراموش شد
یکی از شهروندان بیرجندی در گفتگو با مهر با اشاره به آئین برات در گذشته بیان کرد: برات از دیرباز در بین مردم مرسوم بوده و هزینه‌های آن‌چنانی در بر نداشت.
روح الله نوری که بنا به گفته خودش ۹۰ سال از خدا عمر گرفته است، ادامه داد: در گذشته، مردم خوراکی‌هایی مانند کشمش، خرما، نان جوشی و اجناسی که حاصل دست خودشان بود، برای شادی روح اموات در قبرستان‌ها توزیع می‌کردند.
وی ادامه داد: در روز چهاردهم شعبان نیز تمام اهالی روستا به صورت دسته‌جمعی در خانه آخرین خانواده‌ای که عزیزی را از دست داده‌اند جمع شده و برای متوفی فاتحه می‌خواندند.
نوری با بیان اینکه غسل شب پانزدهم شعبان به نیت امام زمان از آداب و رسوم مراسم برات است، افزود: شب پانزدهم نیمه شعبان به پشت بام رفته و در مهتاب ایستاده و به سایه خود نگاه می‌کردند و از این طریق سرنوشت خود و اقوام خود را در آن سال پیش‌بینی می‌کردند.
وی با بیان اینکه متأسفانه امروزه چشم و هم چشمی‌ها به آداب و رسوم‌های قدیمی هم رسیده است، گفت: امروزه مردم هزینه‌های زیادی برای روز برات می‌دهند در حالی که مردگان به این هزینه‌های بی مورد نیازی ندارند.
نوری با بیان اینکه تنها ذکر فاتحه و خواندن قرآن می‌تواند شادی بخش رو اموات باشد، افزود: همچنین افرادی که تمایل به صرف هزینه‌های میلیاردی دارند، می‌توانند با کمک به نیازمندان اموات شأن را شاد کنند.
حجت‌الاسلام محمد قناعت، معاون فرهنگی آموزشی و پژوهشی اداره کل تبلیغات اسلامی خراسان جنوبی در گفتگو با مهر با اشاره به برگزاری جشن‌های نیمه شعبان در استان خراسان جنوبی گفت: چراغ برات از کهن‌ترین مراسم خطه خراسان بوده که با تلفیق با دین اسلام نمادی از اعتقاد به معاد است.
وی ادامه داد: بیشتر مردم استان روز چهاردهم شعبان را روز اصلی برات دانسته و برای بزرگداشت درگذشتگان با روشن کردن شمع برای شادی و آمرزش روح آن‌ها، دعا و قرآن، فاتحه می‌خوانند و انواع شیرینی، شکلات، میوه و نان‌های سنتی خیرات می‌کنند.
حجت‌الاسلام قناعت با اشاره به اسراف گری‌های امروزی در مراسم برات بیان کرد: متأسفانه امروزه برخی از چشم و هم چشمی‌ها به این سنت دیرینه رنگی دیگر داده که باید تجملات حذف شود.
وی با اشاره به اعزام ۵۲۰ نفر مبلغ در ایام شعبان گفت: این افراد در نقاط مختلف استان به فعالیت‌های تبلیغی و اقدامات فرهنگی می‌پردازند.
برپایی ۲۰۰ پایگاه جمع آوری نذورات مردمی
مدیر کل کمیته امداد امام خمینی (ره) خراسان جنوبی هم از استقرار مراکز پایگاه‌هایی در سطح آرامستان‌ها خبر داد و افزود: ۲۰۰ پایگاه‌ها به منظور هدفمند سازی کمک‌های مردمی، اهدای کمک‌های مردمی به نیازمندان واقعی و فرهنگ سازی صحیح و پرهیز از اسراف در این روز برپا می‌شود.
عرب ادامه داد: این نهاد همه ساله با همکاری مردم نوع‌دوست استان، نذورات و هدایای جمع‌آوری شده را با اولویت سالمندان، زنان سرپرست خانوار، ایتام، کودکان بد سرپرست و خانوار‌های دارای بیمار صعب‌العلاج به نیازمندان اهدا می‌کند.
وی بیان کرد: از مردم نیکوکار و همیشه در صحنه استان خواستاریم با توجه به شرایط اقتصادی فعلی و کاهش قدرت خرید همچون سال‌های گذشته با کمک‌های بی‌دریغ خود شادی را در روز عید مهمان سفره نیازمندان کنند.
به طور حتم ساماندهی این برنامه‌ها بیش از هر چیزی باید مورد توجه مسئولان باشد چراکه اسراف گرایی به بهانه خیرات و انفاق سال به سال در آئین سنتی برات فاصله می‌اندازد. در شرایط پیش رو که راه برای خیرات و کمک به نیازمندان باز است، شایسته نیست هزینه‌هایی میلیاردی برای اموات پیش بینی شود.
منبع : مهر