اهالی هر شهر و روستایی بنابر فرهنگ، اقلیم، اعتقادات و باور‌های خود برای مناسبت‌های مختلف سال آیین‌ها و سنت‌هایی دارند که همدلی، همبستگی و محبت را بین آنان تقویت می‌کند.
در میان اهالی کاشان هم آداب و رسوم شاخصی همچنان رواج دارد که هوم بابایی و ختم سی پاره قرآن کریم از جمله آنهاست. آیین‌هایی که در ماه مبارک رمضان برگزار می‌شود و در فهرست ۴۰ اثری است که به نام کاشان به عنوان میراث فرهنگی ناملموس شماره ثبت ملی گرفته اند.
البته ناگفته نماند کاشانی ها سنت‌های فرهنگی دیگری نیز ویژه ماه مبارک رمضان دارند که به این قرار است: کلوخ‌اندازان (ویژه استقبال از ماه رمضان)، سحرخوانی و مناجات‌خوانی، روزه‌بازکنی تازه‌عروس، هدیه نیمگی (نیمه ماه مبارک رمضان) به نوعروسان، دوخت کیسه برکت یا کیسه مراد در شب و روز ۲۷ ماه رمضان، پخت نان برکت، دوخت پیراهن بیست و هفتمی، سفیدبخت کردن عروس، جشن خوردن کله پاچه و عید اموات در عید فطر (ویژه امواتی که نخستین عید فطر پس از فوت آنهاست).
هوم بابایی آیین تشویق و انفاق
عباس تراب‌زاده مسئول ثبت پرونده‌های میراث معنوی اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی کاشان در گفتگو با خبرنگار ما گفت: «هوم بابایی»، «هور بابایی» یا «هاها» از آیین‌هایی است که مردم منطقه کاشان و آران و بیدگل سال هاست در ماه مبارک رمضان برگزار می‌کنند و هدف آن تشویق مردم به انفاق است.
آیین هوم بابایی خرداد سال ۹۵ در فهرست آثار فرهنگی ناملموس کشور به ثبت رسید.
او می‌گوید: آواز آیینی هوم بابایی در منطقه کاشان هنوز فراموش نشده و در حال اجراست، به طوریکه در برخی آبادی‌ها از دوم تا نیمه ماه مبارک و در پاره‌ای آبادی‌ها از شب دوازدهم تا پانزدهم ماه رمضان بعد از افطار با حضور کودکان و نوجوانان و انتخاب یکی از افراد خوش صدای گروه برای خواندن اشعار، اجرامی‌شود.
به گفته مسئول ثبت پرونده‌های میراث معنوی اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی کاشان، در باور عامه، امام حسن و امام حسین علیهمالسلام، در کودکی، شب نیمه ماه رمضان درِ خانه پیامبر اعظم صلوات الله علیه و آله می‌رفتند و سوره «والشمس» را با آهنگی خوش خواندند و از ایشان و امیرالمومنین علی علیه السلام، هدیه می‌گرفتند، بنابراین با یادآوری این امر باید کودکان و نوجوانان را به خیرخواهی و انفاق ترغیب کرد.
تراب زاده معتقد است آیین «هوم بابایی» یک نوع انتقال فرهنگی در آداب و رسوم و مناسک ماه رمضان از بزرگتر‌ها به کوچکترهاست تا بچه‌ها با این شیوه آموزشی و تشویقی با فضای رمضان و آداب ویژه آن مانوس شوند.
اشعار هوم بابایی با تک خوانی و پاسخ جمعی
یکی از ریش سفید‌های کاشان که در کودکی همیشه در این مراسم حاضر بوده اشعار مرسوم هوم بابایی یا هوربابایی را برایمان به این ترتیب می‌خواند:
امشب شب نیمه است که ما مهمانیم
پاسخ: هوم بابا، هوم بابا
بر در خانه ارباب جهان حیرانیم
پاسخ: هوم بابا، هوم بابا
بر ما حرجی نیست که ما طفلانیم
پاسخ: هوم بابا، هوم بابا
او می‌گوید: در این قسمت اسم صاحبخانه یا فرزند پسرش با خطاب آقا گفته می‌شد مثلا:
"علی آقا شمایی"
دست بلندا کیسه کن
پاسخ: هوم بابا، هوم بابا
اشرفی‌ها رو خرده کن
پاسخ: هوم بابا، هوم بابا
تا بچه‌ها راضی شوند از در خونه راهی شوند
پاسخ: هوم بابا، هوم بابا
بعد از خواندن این اشعار وقتی صاحبخانه هدیه یا پول را به گروه داد، میان‌دار برای صاحب خانه دعا می‌کند و بچه‌ها آمین می‌گویند:
برکتش بده
پاسخ:آمین
سروریش بده
پاسخ: آمین
تاج سرش بده
پاسخ: آمین
سلامتیش بده
پاسخ: آمین
کارشناس میراث ناملموس می‌گوید: هوم بابایی، نوعی مونوفونیک و هتروفونیک بیشتر جمع‌خوانی‌های کودکان و نوجوانان ایرانی را دارد، نیروی درون این آیین با لفظ «هور بابا» از «ماهور» که خاصیت برانگیزانندگی دارد و بی‌اختیار انسان‌ها را به شنیدن آن موسیقی یا آواز می‌کشاند گرفته‌شده که جزو میراث معنوی ایرانیان است.
در این آیین، تعدادی از کودکان و نوجوانان در گروه‌های پنج تا ۱۵ نفره با قرار قبلی در یک مکان مشخص جمع می‌شوند، بنا بر رای، یک نفر صندوق‌دار و یک نفر میان‌دار انتخاب می‌کنند و پس از فرستادن سه صلوات بلند که معنای خبری دارد راه می‌افتند و در کوچه و محله‌ها با خواندن اشعار، از صاحبخانهها هدیه می‌خواهند.
میان‌دار حکم تک‌خوان را دارد و صندوق‌دار اجناس اهدایی را که بیشتر پول و خوراکی است جمع و بین جمع بچه‌ها تقسیم می‌کند.
به گفته تراب زاده، آیین هوم بابایی در حقیقت نوعی تشویق نابالغان به «روزه‌داری» است.
او می‌گوید: مردم ابوزیدآباد در آیین هوم بابایی اسامی دوازده امام را می‌خوانند و در تمام مناطق بچه‌ها در پایان با خواندن اشعار و عباراتی خاص صاحب خانه را برای داشتن اولاد دختر یا پسر و کسب ثروت دعا می‌کنند.
اشعار دعایی در پایان آیین هوم بابایی یا هوربابایی هم شنیدنی است؛ شهروند میانسالی با خواندن این اشعار یادی از روز‌های کودکی خود و شرکت در این آیین می‌کند و می‌خواند
طاق کیه دو سور به (طاق خانه شما سرخ باشد)، (کنایه از شاد و خرم باشید)
پاسخ: هوم بابا، هوم بابا
هر چی بزای، پور به (هر چه بزایید پسر باشد)
پاسخ: هوم بابا، هوم بابا
او با خنده می‌گوید: چنانچه صاحب خانه به گروه کم لطفی کرده یا اهمیتی نداده باشد، به منظور ابراز نارضایتی از رفتار او اینطور می‌خواندیم:
طاق کیه دو، پوش به (طاق اتاق شما سیاه و خراب باشد)
پاسخ: هوربابا، هوربابا
هر چی بزای، موش به (هرچه بزایید موش باشد)
پاسخ: هوربابا، هوربابا
مسئول ثبت پرونده‌های میراث معنوی اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی کاشان در همین زمینه می‌گوید: نوع واکنش کودکانه همراه با سماجت در آیین هوم بابایی برای دریافت نذر و نیاز از صاحبخانهها جالب توجه است، چون وقتی پاسخ دریافت نمی‌کنند در شعر خود اسم صاحبخانه را می‌آورند و بعد ازخواندن اشعار میان‌دار و گرفتن هدیه با دعا و آمین گروه برای صاحبخانه، همگی دوباره راه می‌افتند و به محل یا کوچه دیگر می‌روند.
به گفته تراب زاده، مردم در آران و بیدگل با جایگزینی «سوره شمس» در این آیین می‌گویند: والشمس و الضحی‌ها
پاسخ: هوربابا، هوربابا یا: ها، ها،ها ـ ها، ها،ها
و به این ترتیب لفظ هوربابا و یا هجای کشیده آخر آیه‌ها را به صورت نوعی ریتم تکرار می‌کنند.
ختم سی پاره قرآن درجوشقان قالی
جوشقان قالی یکی از شهر‌های بخش قمصر و در ۶۰ کیلومتری کاشان واقع است. این شهر دیار عالمانی همچون نیاز جوشقانی، شعیب جوشقانی، میرعلاءالدین، استاد نعمت الله، یکتای جوشقانی، میرشاه تقی، وحشی جوشقانی و آیت الله کرمانی است.
اهالی جوشقان قالی در ماه مبارک رمضان سنتی با عنوان ختم سی پاره قرآن کریم دارند که بهمن پارسال در فهرست میراث ناملموس کشور به ثبت رسید.
مسئول ثبت پرونده‌های میراث معنوی اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی کاشان گفت: ختم سی پاره قرآن کریم در جوشقان قالی سنتی دیرینه است، مردم این شهر، خواندن قرآن کریم و ختم کامل آن در منزل را مایه خیر و برکت و دورشدن بلایا می‌دانند.
به گفته تراب زاده، منظور از سی پاره، سی جزء قرآن است که در طول سال در مناسبت‌های مختلف، به ویژه روز‌های ماه رمضان، با آداب و تشریفات خاص قرائت می‌شود.
به گفته او، ختم سی پاره قرآن کریم، در منزل افرادی برگزار می‌شود که نذر و حاجتی دارند، آنان سعی می‌کنند در یکی از روز‌های ماه مبارک، سی پاره قرآن را در منزلشان ختم کنند.
آیین ختم سی پاره قرآن کریم در ماه رمضان تا پیش از اذان مغرب ادامه پیدا می‌کند و پس از آن با گستردن سفره افطاری از همگان پذیرایی می‌کنند.
ناگفته نماند در شهر جوشقان قالی آیین ختم سوره انعام نیز رایج است.
آداب ختم سوره انعام در کامو، آداب خواستگاری و عروسی در برزک، مهارت پخت خورش چغاله بادام، سوهان میرزاحسینی و باقلوای کاشان و مهارت سفره بافی کامو از دیگر میراث ناملموس منطقه هستند که به گفته مسئول ثبت پرونده‌های میراث معنوی اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی کاشان، مطالعه و مستندنگاری آن‌ها برای ثبت در فهرست میراث معنوی کشور در حال تدوین نهایی است.
ختم سی پاره قرآنی آیینی برای شکرگزاری
حسینعلی عبدالرحیمیان از فرهنگیان پیشکسوت و عضو اسبق شورای شهر جوشقان قالی درخصوص قدمت مراسم ختم سی پاره قرآن و ختم سوره انعام در این شهر گفت: قدمت ۲ ختم سی پاره قرآن و انعام طبق تحقیقات شفاهی و میدانی، به دوران قاجاریه که به نحوی زمان اوج توسعه جوشقان قالی بوده، بر می‌گردد.
او می‌گوید: جوشقان قالی در زمان حکومت ظل السلطان بر اصفهان، محل استقرار کوشک‌ها و سکونتگاه‌های تابستانی او و برپایی دار‌های ویژه بافت قالی برای حاکمان بوده و مراسم خت قرآن به شکرانه وضع خوب اقتصادی و آبادانی محل، رایج شده و همچنان زنده و پابرجاست.
این شهروند جوشقانی گفت: امیدوارم با غلبه بر کرونا، مجالس ختم سی پاره قرآن و سوره یا همان رونق قبل برگزار شود.
برگزاری ۴۰۰ محفل رمضانی قرآن کریم در کاشان
سیدعبدالرضا تولیت مسئول دارالقرآن اداره تبلیغات اسلامی کاشان به خبرنگار ما گفت: در ماه مبارک رمضان بیش از۴۰۰ محفل مردمی قرآنی در منازل، مساجد، حسینیه و بوستان‌های کاشان برگزار می‌شود.
به گفته او ۱۰ موسسه قرآنی و ۱۷ خانه قرآن شهری و روستایی در روستا‌های کاشان با مجوز اداره تبلیغات اسلامی فعالیت می‌کنند.
مسئول دارالقرآن اداره تبلیغات اسلامی کاشان گفت: به منظور برگزاری جلسات قرآنی با رویکرد انس با معانی، مفاهیم، ترجمه و تفسیر، امسال بیش از ۱۰۰ روحانی و مفسر قرآن به روستا‌های کاشان اعزام شده اند.
گستره و تنوع برگزاری برنامه های مردمی قرآنی در کاشان نشان از انس مردم این دیار با معارف اسلامی دارد؛ شاهدی دیگر بر این مدعا عنوان پایتخت نهج البلاغه است که به این شهرستان داده شده و همت مردم آن به پاسداشت قرآن و نهج البلاغه را تایید می‌کند.
گزارش از حرمت سادات متولی