در نزد ایرانیان سفر جایگاه خاصی دارد و دستورات دینی نیز به آن توصیه کرده. پس چه بهتر که نوروز که بزرگترین عید باستانی و سنتی ایرانیان محسوب می‌شود را در سرزمین اساطیری رستم دستان و شهر سوخته با دارا بودن نخستین تمدن‌های بشری سیر کنیم.
شهر سوخته نام بقایای دولت شهری باستانی در ایران است که در ۵۶ کیلومتری زابل و در حاشیه جاده زابل - زاهدان در شرق ایران و در شمال سیستان و بلوچستان واقع شده است این شهر بر روی آبرفت‌های مصب رودخانه هیرمند به دریاچه هامون و در ساحل آن رودخانه و دریاچه بنا شده بود.
مطالعه و بررسی بقایای این شهر نشان دهنده سیر تحول علوم و فنون مختلف در فلات ایران است به طوریکه باستان شناسی، جامعه شناسی، تجارت، بازرگانی و مبادلات بین المللی، تاریخ تحول ادیان در دوره‌های پیش از تاریخی و تاریخی، تاریخ شهر نشینی و شهرسازی، سیر تحول معماری، سیر تحول هنر‌ها و فنون سنتی، تاریخ آغاز نگارش، تاریخ پزشکی و علوم وابسته، جانور شناسی، تغذیه، کشاورزی، دامداری، حشره شناسی، گیاه شناسی، زمین شناسی، فلزگری، جواهر سازی، بافندگی و خراطی تنها بخشی از فنون و هنرهای قابل مطالعه در بقایای شهر سوخته است.
آثار کهن‌ترین نمونه جراحی، کهن‌ترین نمونه پارچه‌های موجود، کهن‌ترین اثر معرق کاری و اخیرا پیدا شدن کهن‌ترین نمونه‌های زیره، گشنیز و پسته وحشی از جمله اطلاعات و داده‌های به دست آمده در شهر سوخته است.
بر مبنای یافته‌های باستان شناسان شهر سوخته ۲۸۰ هکتار وسعت دارد و بقایای آن نشان می‌دهد که این شهر دارای پنج قسمت اساسی شامل بخش مسکونی واقع در شمال شرقی شهر، بخش‌های مرکزی، منطقه صنعتی، بنا‌های یادمانی و گورستان است که به صورت تپه‌های متوالی و چسبیده به هم واقع شده اند.
این شهر تاریخی و مهمترین محوطه دیرینه سیستان در کنار رود هیرمند و در بالاترین لبه شمال غربی دلتای قدیمی بر روی سلسله تپه‌های تراس رمرود و زمین‌های زراعی تراس نیمروز واقع شده که وجود آن در هزاره‌های چهارم و سوم پیش از میلاد مدیون رودخانه پرآب هیرمند بوده است.
۱۲۰ هکتار از گستره شهر سوخته دارای آثار و بقایای دیرینه است که گسترده‌ترین دوره آن مربوط به سال‌های میان ۲۵۰۰ تا ۲۸۰۰ پیش از میلاد بوده که گستره آن در این دوران به بیش از ۸۰ هکتار رسیده است.
توسعه شهر سوخته از نظر فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و صنعتی در یک دوره ۴۰۰ ساله از زندگانی هزار ساله، آن را از شکل شهرک کوچک ۱۵ هکتاری خارج و سپس با گستره حدود ۱۵۰ هکتاری تبدیل به یکی از بزرگترین شهر‌های دوران مفرغ خاورمیانه کرده که شهر‌های محدودی، چون انشان یا تپه ملیان در فارس، اور در بین النهرین، شوش در دشت خوزیان و سرانجام موهنجو دارو در دشت سند قابل مقایسه با آن بوده اند، گستره شهر قابل تقسیم به سه بخش اصلی و سه بخش فرعی است.
شهر سوخته در پنج هزار سال قبل منطقه‌ای سبز و خرم با پوشش گیاهی متنوع و بسیار مطلوب بوده و درختان بید مجنون، افرا و سپیدار فراوانی در آنجا وجود داشته است.
دریاچه هامون در سه هزار و ۲۰۰ سال قبل از میلاد دریاچه‌ای بزرگ و پرآب بوده و چندین رودخانه دائمی مانند هیرمند آن را تغذیه می‌کرده به طوریکه در کاوش‌های بدست آمده در اطراف شهرسوخته بستر نهر‌ها و آبراه‌های گوناگونی پیدا شده که می‌توان گمان برد به مزارع کشاورزی آن شهر آب می‌رساندند.
شهر سوخته دارای تشکیلات مرتب و منظمی بوده است.
آثار باقیمانده در آن نشان دهنده اینست که این شهر در هزاره سوم پیش از میلاد دارای نظام مرتب و منظم آبرسانی و تخلیه فاضلاب بوده و دانش پزشکی (یا جادوگری علمی) در آن به حدی پیشرفته بوده که پزشکان شهر نه تنها از علومی، چون شکسته بندی آگاه بودند بلکه به اجرای اعمال شگفت انگیزی، چون جراحی جمجمه نیز دست می‌زدند.
برای نخستین بار در شهر سوخته یک چشم مصنوعی با پیشینه چهار هزار و ۸۰۰ سال کشف شد، این چشم مصنوعی متعلق به زنی ۲۵ تا ۳۰ ساله در یکی از گور‌های شهر سوخته مدفون شده و بر روی جمجمه او قرار داشته است.
چشم مصنوعی یافت شده در چشم چپ این زن کار گذاشته شده و با وجود گذشت زمان هنوز سالم مانده است.
جنس این چشم مصنوعی به طور کامل مشخص نشده، اما به نظر می‌رسد در ساخت آن از قیر طبیعی مخلوط به نوعی چربی جانوری استفاده شده است.
بر روی این چشم مصنوعی ریزترین مویرگ‌های داخل چشم توسط مفتول‌های طلایی به قطر کمتر از نیم میلی متری طراحی شده و مردمک این چشم نیز در وسط طراحی شده و تعدادی خطوط موازی که تقریبا یک لوزی را تشکیل می‌دهند پیرامون مردمک دیده می‌شود.
سرپرست گروه باستان شناسی شهرسوخته گفت: مطالعات نخستین نشان می‌دهد که این چشم مربوط به چشم چپ زن تنومند مدفون در قبر شماره ۶ هزار و ۷۰۵ بوده است.
سید منصور سید سجادی بیان کرد: بر اساس بررسی ها، زیر تاق ابروی این زن آثار آبسه دیده می‌شود و به علت تماس طولانی مدت بخش زیرین چشم مصنوعی با پلک چشم آثار ارگانیکی پلک چشم نیز در روی این چشم مصنوعی مشهود است.
وی بیان کرد: بررسی‌های انسان شناسانه نشان داده که به احتمال بسیار زیاد این زن بین ۲۵ تا ۳۰ سال سن داشته و دو رگه (سیاه و سفید) بوده است.
سجادی بیان کرد: ظرف‌های سفالی، مهر‌های تزیینی، کیسه چرمی و یک آینه مفرغی در این قبر پیدا شده است.
یکی از شگفت انگیزترین یافته‌های این شهر باستانی، پیدا شدن نشانه‌های کهن‌ترین جراحی مغز در آن است.
جمجمه‌ای از دختر ۱۲ یا ۱۳ ساله در این شهر باستانی کشف شده که در چهار هزار و ۸۰۰ سال قبل پزشکان این منطقه برای درمان بیماری هیدروسفالی (جمع شدن مایع در جمجمه) بخشی از استخوان جمجمه او را برداشته و جراحی کردند و این دختر بچه نیز مدت‌ها بعد از این عمل زنده مانده است.
اسکلت کامل این دختر بچه پیدا شده و چهره او نیز توسط اندام شناسان دیرینه شناس باز سازی شده است.
خط کش ساخته شده از چوب آبنوس در کاوش‌های باستان شناسی شهر سوخته کشف شده است.
سرپرست گروه باستان شناسی شهر سوخته گفت: این خط کش به طول ۱۰ سانتی متر با دقت نیم میلی متری از جنس آبنوس است؛ کشف این وسیله نشانگر این است که ساکنان این شهر باستانی پیشرفت‌های زیادی در زمینه علم ریاضیات داشته اند.
کهن‌ترین تخته نرد جهان از گور باستانی شماره ۷۶۱ در شهر سوخته به همراه ۶۰ مهره پیدا شده است.
این تخته نرد؛ بسیار قدیمی‌تر از تخته نردی است که در گورستان سلطنتی «اور» در میان رودان (بین النهرین) پیدا شده بود.
این تخته نرد از جنس آبنوس و به شکل مستطیل ساخته شده است و بر روی آن یک مار که ۲۰ بار به دور خود حلقه زده و دمش را در دهان گرفته، نقش بسته است.
این تخته نرد ۲۰ خانه بازی و ۶۰ مهره دارد و مهره‌ها که در یک ظرف سفالی در کنار تخت نرد قرار داشتند از سنگ‌های رایج شهر سوخته یعنی لاجورد، عقیق و فیروزه ساخته شده اند.
باستان شناسان هنگام کاوش در گور پنج هزار ساله جامی را یافتند که نقش یک بُز و یک درخت روی آن دیده می‌شد، آن‌ها پس از بررسی این شی دریافتند نقش روی جام بر خلاف دیگر آثار به دست آمده از محوطه‌های تاریخی شهر سوخته، تکراری هدفمند دارد، به گونه‌ای که حرکت یک بُز به سوی درخت را نشان می‌دهد.
هنرمندی که جام سفالین را بوم نقاشی خود قرار داده، توانسته است در پنج حرکت، بزی را طراحی کند که به سمت درخت حرکت و از برگ آن تغذیه می‌کند.
باستان شناسان با نزدیک کردن این تصاویر به یکدیگر موفق شدند نمونه‌ای از تصویری متحرک را در قالب فیلم ۲۰ ثانیه‌ای به دست آورند.
بز از جمله حیواناتی است که در رسیدن به ارتفاعات ماهر است و می‌تواند با حرکت جهشی به سمت بالا بجهد که هنرمند نقاش شهر سوخته با دقت و زبردستی موفق شد جهش این بز را به تصویر بکشد.
این جام که از آن برای نوشیدن استفاده می‌شده ۱۰ سانتی متر ارتفاع دارد و بر یک پایه استوار شده است.
سرپرست گروه باستان شناسی شهرسوخته گفت: تاکنون در دوره‌های قبل از تاریخ چنین تصویری دیده نشده و این تصویر برای نخستین بار در شهر سوخته یافت شده است.
سید منصور سید سجادی ادامه داد: در بسیاری از ظروف شکل‌هایی به چشم می‌خورد که تنها تکرار هستند و حرکتی در آن‌ها دیده نمی‌شود، اما تحقیقات ما نشان داده است که این نقش، قدیمی‌ترین ایده مردمان باستان برای ارائه «تصویر متحرک» و به تعبیر امروزی «انیمیشن» است.
از دیگر اشیای مهم از میان هزاران شی یافت شده، می‌توان از سفال با امضای سفال گر بر روی آن، چکش، سوزن، سنجاق سر زنانه، شهرک‌های مسکونی و ساختمان‌های همگانی هم، چون آپارتمان و نیز بذر خربزه، حبوبات، ماهی خشک کرده، برنج، زیره، کوره‌های سفالگری، کوره‌های ذوب فلزات، دکمه، تبر، بندکفش، قلاب، شانه سر، طناب، سبد، گل مو، قاب‌های چوبی، کفش و کمربند نام برد که هر کدام از آن‌ها داستانی دارد بسان هفت گنج.در سی و هشتمین اجلاس یونسکو در تاریخ ۲۲ ژوئن ۲۰۱۴ مطابق با ۱ تیر ۱۳۹۳ شهر سوخته به عنوان میراث جهانی یونسکو ثبت شد.
این محوطه باستانی هفدهمین اثر تاریخی ایران در فهرست یونسکو است که با برخورداری از قدمت ۵۰۰۰ ساله به عنوان یکی از پیشرفته‌ترین شهر‌های باستانی دنیا شناخته می‌شود.
انتهای پیام/ع