یادداشت؛
پیامد‌های عیب جویی و بدگویی؛ از روابط اجتماعی تا فضای مجازی
آیه اول سوره همزه هشداری جدی درباره عیب‌جویی و بدگویی است که پیامد‌های ناگوار دنیوی و اخروی برای فرد و جامعه به همراه دارد.
باشگاه خبرنگاران جوان- به نقل از آستان مقدس حضرت معصومه سلام‌الله‌علیها| آیه‌ی “وَیْلٌ لِکُلِّ هُمَزَةٍ لُمَزَةٍ” از سوره همزه در قرآن کریم یکی از هشدار‌های جدی به جامعه انسانی است که بر رفتار‌های منفی در کلام و تعاملات اجتماعی تأکید دارد. این آیه به زبان ساده می‌گوید: «واى بر هر کس که عیب‌جویی، بدگویی و زخم‌زبان می‌زند.»
وَیْلٌ: در زبان عربی واژه “وَیْلٌ” به معنای «بدبختی» و «مصیبت» است. این واژه در قرآن کریم به طور مکرر برای هشدار دادن به کسانی استفاده شده که مرتکب گناهانی می‌شوند که عواقب سنگینی به دنبال دارد.
هُمَزَةٍ: این واژه به معنای فردی است که به صورت غیرمستقیم و با نیش و طعنه به دیگران عیب‌جویی و مسخره‌گویی می‌کند. به عبارت دیگر، کسی که در پشت سر دیگران صحبت‌های توهین‌آمیز و کوچک‌کننده انجام می‌دهد.
لُمَزَةٍ: این واژه به معنای فردی است که با بدگویی و غیبت، دیگران را به عیب‌جویی می‌کشاند و به طور مستقیم از طریق سخنان و رفتار‌های خود به دیگران آسیب می‌زند. این فرد ممکن است در جمع حاضر باشد و به صورت آشکار دیگران را به طور کینه‌توزانه مورد تمسخر قرار دهد.
پیام‌های اخلاقی و اجتماعی آیه
این آیه در ابتدا به شدت از دو ویژگی منفی انسانی که در جامعه‌ها می‌تواند به مشکلات بزرگ منتهی شود، انتقاد می‌کند: عیب‌جویی و بدگویی. در فرهنگ اسلامی، هر دو این رفتار‌ها به عنوان گناهان بزرگی محسوب می‌شوند و بر اهمیت حفاظت از زبان و اخلاق فردی در تعاملات اجتماعی تأکید دارند:
۱. تأکید بر رفتار اخلاقی در کلام: قرآن کریم در این آیه به طور واضح و صریح تأکید می‌کند که افراد باید از استفاده از زبان برای آسیب رساندن به دیگران پرهیز کنند. جامعه‌ای که در آن افراد به راحتی از زبان خود برای تخریب شخصیت و حیثیت دیگران استفاده می‌کنند، قطعا به مشکلات اجتماعی و فردی زیادی دچار خواهد شد.
۲. تحمیل احساسات منفی بر دیگران: در این آیه، قرآن می‌خواهد به انسان‌ها یادآوری کند که با سخنان و رفتار‌های خود می‌توانند اثرات منفی بر دیگران بگذارند. افرادی که در موقعیت‌های اجتماعی به دیگران آسیب می‌زنند، احساسات منفی و تنش‌های روانی ایجاد می‌کنند که به راحتی به تضعیف ارتباطات اجتماعی و حتی دلسردی افراد از جامعه منتهی می‌شود.
۳. پیامد‌های منفی اجتماعی و فردی: افرادی که مرتکب این رفتار‌ها می‌شوند، نه تنها در این دنیا آسیب‌های زیادی خواهند دید بلکه در آخرت نیز با عواقب سختی مواجه خواهند شد. وَیْلٌ به معنای «بدبختی» است که در این آیه به آن اشاره شده است و به وضوح نشان می‌دهد که چنین رفتار‌هایی نه تنها به فرد آسیب می‌زنند بلکه نظم و انتظام و سلامت جامعه را نیز تهدید می‌کنند.
پیامد‌های دنیوی و آخرت برای مشمولین آیه
آیه به کسانی اشاره دارد که با رفتار و گفتار خود، دیگران را تحقیر و تمسخر می‌کنند. بنابرابن طبق هشداری که این شریفه می‌دهند، تبعات منفی و پیامد‌های ناخوشایند زیادی در دنیا و آخرت مشمولین آیه را در بر می‌گیرد.
در این دنیا؛ عیب‌جویی و طعنه‌زنی باعث می‌شود که افراد از شخص دوری کنند و روابط اجتماعی او محدود شود. این رفتار‌ها باعث ایجاد دشمنی و کینه در دل دیگران می‌شود و فرد را در معرض آسیب‌های اجتماعی قرار می‌دهد. کسی که دائماً در حال عیب‌جویی از دیگران است، اعتبار و احترام خود را در جامعه از دست می‌دهد. به دلیل از دست دادن روابط اجتماعی، فرد ممکن است احساس تنهایی و انزوا کند. این افراد معمولاً دچار اضطراب و ناآرامی درونی هستند، زیرا همیشه نگران قضاوت و ارزیابی دیگران هستند.
در جهان آخرت؛ آیه با کلمه «وَیْلٌ» شروع می‌شود که به معنای عذاب و هلاکت است. این نشان می‌دهد که عیب‌جویی و طعنه‌زنی، عذاب الهی را در پی خواهد داشت. این افراد به دلیل رفتار‌های ناپسند خود، از رحمت و مغفرت الهی محروم می‌شوند. در ادامه سوره، به سرنوشت این افراد در جهنم اشاره شده است. در روز قیامت، این افراد از رفتار‌های خود پشیمان خواهند شد و حسرت خواهند خورد.
بنابراین، افرادی که مشمول این آیه هستند، در دنیا دچار مشکلات اجتماعی، از دست دادن آبرو و اعتبار و احساس انزوا و تنهایی می‌شوند. در آخرت نیز با عذاب الهی، محرومیت از رحمت و ورود به جهنم مواجه خواهند شد.
آموزه‌های آیه اول سوره همزه در امور خانواده
آیه اول سوره همزه، حاوی پیام‌ها و آموزه‌های مهمی در حوزه خانواده و ارتباطات خانوادگی و خویشاوندی است. این آموزه‌ها به حفظ سلامت و استحکام روابط خانوادگی کمک می‌کنند:
پرهیز از عیب‌جویی و طعنه‌زنی در خانواده: این آیه به شدت از عیب‌جویی، تمسخر و تحقیر اعضای خانواده و خویشاوندان نهی می‌کند؛ بنابراین در محیط خانواده، باید از هرگونه رفتاری که باعث ناراحتی، تحقیر یا تمسخر دیگران شود، خودداری کرد. به جای آن، باید با احترام و محبت با یکدیگر رفتار کرد.
تقویت همدلی و درک متقابل: عیب‌جویی و طعنه‌زنی نشان‌دهنده عدم همدلی و درک متقابل است. اعضای خانواده باید تلاش کنند تا یکدیگر را درک کنند و به جای تمرکز بر نقاط ضعف، به نقاط قوت یکدیگر توجه کنند. همدلی و درک متقابل، باعث ایجاد صمیمیت و محبت در خانواده می‌شود.
تشویق به اصلاح رفتار به جای تحقیر: این آیه نشان می‌دهد که عیب‌جویی و تحقیر، راه مناسبی برای اصلاح رفتار نیست. اگر رفتاری از یکی از اعضای خانواده نادرست است، باید به جای تحقیر و تمسخر، با صبر و حوصله و به صورت سازنده، او را راهنمایی کرد. تشویق و تحسین رفتار‌های مثبت، مؤثرتر از تنبیه و تحقیر است.
حفظ آبروی اعضای خانواده: عیب‌جویی و طعنه‌زنی، باعث از بین رفتن آبروی افراد می‌شود. حفظ آبروی اعضای خانواده، وظیفه هر یک از افراد است. نباید در جمع‌های خانوادگی یا در حضور دیگران، عیب‌های یکدیگر را آشکار کرد یا آنها را مورد تمسخر قرار داد.
ایجاد فضای صمیمی و امن: عیب‌جویی و طعنه‌زنی، باعث ایجاد فضای ناامن و پرتنش در خانواده می‌شود. خانواده باید مکانی امن و صمیمی برای همه اعضا باشد. افراد باید بتوانند بدون ترس از قضاوت و عیب جویی، و تمسخر و تحقیر، نظرات و احساسات خود را بیان کنند.
تقویت روابط خویشاوندی: عیب‌جویی و طعنه‌زنی، باعث قطع روابط خویشاوندی می‌شود. برای حفظ و تقویت روابط خویشاوندی، باید از عیب‌جویی و طعنه‌زنی خودداری کرد و به جای آن، با احترام و محبت با خویشاوندان رفتار کرد.
آیه اول سوره همزه، به ما می‌آموزد که برای داشتن خانواده‌ای سالم و روابط خانوادگی مستحکم، باید از عیب‌جویی، طعنه‌زنی و تحقیر دیگران پرهیز کنیم و به جای آن، به همدلی، درک متقابل، تشویق، حفظ آبرو و ایجاد فضای صمیمی و امن در خانواده توجه کنیم. این آموزه‌ها، به تقویت روابط خانوادگی و خویشاوندی کمک می‌کنند و باعث ایجاد آرامش و خوشبختی در زندگی می‌شوند.
وظایف رسانه‌ها در عمل به آیه
با توجه به آیه اول سوره همزه “وَیْلٌ لِّکُلِّ هُمَزَةٍ لُّمَزَةٍ” (وای بر هر عیب‌جوی طعنه‌زن)، یک رسانه (اعم از مکتوب و غیرمکتوب) برای اینکه مشمول این آیه و پیامد‌های آن نشود، باید در انجام مأموریت حرفه‌ای خود به نکات زیر توجه کند:
۱. پرهیز از عیب‌جویی و طعنه‌زنی: رسانه نباید به دنبال عیب‌جویی و یافتن نقاط ضعف افراد یا گروه‌ها باشد. تمرکز باید بر ارائه اطلاعات صحیح، تحلیل‌های سازنده و راهکار‌های بهبود باشد.
۲. اجتناب از تمسخر و استهزاء: رسانه نباید با لحن تمسخرآمیز یا استهزاء، افراد یا عقاید را مورد حمله قرار دهد. احترام به مخاطبان و ارزش‌های انسانی باید در اولویت باشد.
۳. پرهیز از نشر اکاذیب و شایعات: رسانه نباید به انتشار اخبار نادرست، شایعات یا اطلاعات تحریف‌شده بپردازد. صحت و دقت اطلاعات باید همواره مورد توجه قرار گیرد.
۴. رعایت انصاف و عدالت: رسانه باید در ارائه دیدگاه‌ها و نظرات مختلف، انصاف و عدالت را رعایت کند و از جانبداری یا تعصب پرهیز کند.
۵. تمرکز بر اصلاح و بهبود: هدف رسانه باید اصلاح و بهبود جامعه باشد، نه تخریب و تفرقه‌افکنی. انتقاد‌ها باید سازنده و همراه با ارائه راهکار باشند.
۶. حفظ حریم خصوصی افراد: رسانه نباید به حریم خصوصی افراد تجاوز کند و اطلاعات شخصی آنها را بدون اجازه منتشر کند.
به طور خلاصه، رسانه باید در انجام مأموریت خود، اخلاق حرفه‌ای، صداقت، انصاف، احترام و مسئولیت‌پذیری را سرلوحه کار خود قرار دهد تا از مصادیق “همزه” و “لمزه” بودن دوری کند و مشمول پیامد‌های منفی آن نشود.
وظایف کاربران فضای مجازی در عمل به آیه
فضای مجازی به هیچ وجه از شمول نظام اخلاقی آیه اول سوره همزه، مستثنی نیست. اصول اخلاقی و ارزش‌های دینی و انسانی در همه زمان‌ها و مکان‌ها، از جمله فضای مجازی، معتبر هستند. فضای مجازی یک ابزار است و نحوه استفاده از آن می‌تواند اخلاقی یا غیراخلاقی باشد. بنابراین، کاربران فضای مجازی باید همان اصول اخلاقی را که در زندگی واقعی رعایت می‌کنند، در فضای مجازی نیز رعایت کنند تا از پیامد‌های منفی اعمال خود در امان باشند.
به عبارت دیگر، “همزه” و “لمزه” بودن، چه در دنیای واقعی و چه در فضای مجازی، مذموم و ناپسند است و پیامد‌های منفی برای فرد و جامعه دارد.
اگر از منظر آیه اول سوره همزه، به فعالیت فعالان و کاربران فضای مجازی نگاهی کنیم؛ برای اینکه مشمول این آیه و پیامد‌های آن نشوند، باید به نکات زیر توجه کنند:
۲. پرهیز از تمسخر و استهزاء: از تمسخر، تحقیر و استهزاء دیگران در فضای مجازی خودداری کنند. استفاده از الفاظ رکیک، توهین‌آمیز و ایجاد صفحات یا گروه‌هایی با هدف تمسخر افراد، از مصادیق “همزه” و “لمزه” است.
۲. اجتناب از اتهام زنی و شایعه پراکنی: از نشر اطلاعات نادرست، شایعات و تهمت‌ها در مورد دیگران پرهیز کنند. قبل از انتشار هرگونه اطلاعات در مورد دیگران، از صحت آن اطمینان حاصل کنند.
۳. حفظ حریم خصوصی: به حریم خصوصی دیگران احترام بگذارند و از انتشار اطلاعات شخصی آنها بدون اجازه خودداری کنند.
۴. رعایت ادب و احترام: در تعامل با دیگران، ادب و احترام را رعایت کنند و از بحث‌های توهین‌آمیز و خشونت‌آمیز پرهیز کنند.
۵. نقد سازنده: در صورت انتقاد از دیگران، انتقاد‌ها باید سازنده، مودبانه و با هدف بهبود باشد، نه سیاه نمایی و تخریب و تحقیر دیگران.
۶. پرهیز از ترویج خشونت و نفرت‌پراکنی: از انتشار محتوایی که باعث ترویج خشونت، نفرت‌پراکنی و تبعیض می‌شود، خودداری کنند.
۷. مسئولیت‌پذیری: در قبال مطالبی که منتشر می‌کنند مسئولیت‌پذیر باشند و در صورت انتشار اطلاعات نادرست، آن را اصلاح کنند.
در جمع‌بندی پایانی گفتنی است؛ آیه اول سوره همزه هشداری جدی درباره رفتار‌های منفی مانند عیب‌جویی، طعنه‌زنی و بدگویی است که پیامد‌های ناگوار دنیوی و اخروی برای فرد و جامعه به همراه دارد. این آیه تأکید می‌کند که حفظ زبان و رفتار اخلاقی در تعاملات اجتماعی بسیار ضروری است.
آموزه‌های کلیدی آیه در امور خانواده: پرهیز از عیب‌جویی و تمسخر در خانواده، تقویت همدلی، تشویق به اصلاح رفتار به جای تحقیر، حفظ آبروی اعضا و ایجاد فضای صمیمی و امن. در حوزه رسانه: اجتناب از عیب‌جویی، تمسخر، نشر اکاذیب، رعایت انصاف و تمرکز بر اصلاح و بهبود جامعه. در عرصه فضای مجازی: پرهیز از تمسخر، اتهام‌زنی، حفظ حریم خصوصی، رعایت ادب، ارائه نقد سازنده، اجتناب از ترویج خشونت و مسئولیت‌پذیری در انتشار مطالب. به طور خلاصه، این آیه به ما یادآوری می‌کند که باید در گفتار و رفتار خود دقت کنیم و از هرگونه عملی که باعث آسیب رساندن به دیگران می‌شود، خودداری کنیم تا از پیامد‌های منفی آن در امان باشیم و به سلامت و استحکام روابط اجتماعی کمک کنیم.
محمدباقر مشکاتی
