شرایط برای زاینده‌رود و همه زیستمندانش سخت و پرتشنج شده است، بیشتر از همه برای آفانیوس اصفهان که حالا روی مرز خطرِ انقراض قرار دارد. این ماهی کوچک راه راهی با نام‌های دیگری مانند «گور ماهی اصفهان» و «آفانیوس گورخری»، گونه‌ای بومی و خاص رودخانه زاینده‌رود و تالاب گاوخونی است که در هیچ کجای دنیا جز در اصفهان یافت نمی‌شود.

قطع و وصل شدن جریان زاینده‌رود، هربار زیستمندانِ این پهنه آبی را دچار شوک و استرسی مرگ‌آور می‌کند.

جریان‌های موقتی آب در یک دهه گذشته همیشه برای آبیاری اراضی کشاورزی بوده و نتوانسته برای اکوسیستم این رودخانه و پایاب آن یعنی تالاب گاوخونی رهاوردی داشته باشد.

خطر انقراض آفانیوس اصفهان بر اثر خشکی زاینده‌رود و محدود شدن جمعیت آن در ۲ چشمه در منطقه جرقویه اصفهان حالا بیشتر از پیش آشکار شده و به گونه‌ای بیانگر عواقب خشکی زاینده رود و زنگ خطر پایان زیست پذیری اکوسیستم آن شده است.

در شرایطی که مطالبه‌ها حتی برای برقرار کردن یک جریان حداقلی در زاینده رود برای بازگشت حیات به اکوسیستم آسیب دیده این رود و تالاب گاوخونی بی‌نتیجه مانده است؛ یک بانوی کوشنده محیط زیست در منتها الیه شرق اصفهان در روستای حسن آباد از توابع شهرستان جرقویه علیا می‌کوشد تا آخرین بازمانده‌های آفانیوس اصفهان را حفظ و نسل رو به کاهش آن‌ها را احیا کند.

تنها چالش فرشته عالمشاه برای حفظ آفانیوس اصفهان خشکی زاینده رود و تالاب گاوخونی نیست، بلکه نبود آگاهی بین جوامع محلی و عامه مردم که موجب تهدید روزافزون جمعیت این ماهی شده، از چالش‌های بزرگ او برای حراست از جمعیت باقی‌مانده این گونه است.

رها سازی ماهی‌های زینتی و آکواریومی در آبگیرهایی که به عنوان تنها محل زیست، برای آفانیوس اصفهان باقی مانده اند، شرایط بقای این ماهی را سخت‌تر کرده است؛ چراکه انواع ماهی ‌های آکواریومی مثل «مولی»، «گامبوزیا » و «کاراس» یا همان «ماهی قرمز» شب عید گونه‌های مهاجم محسوب می‌شوند که با رشد سریع جمعیت، از تخم و نوزاد آفانیوس تغذیه می‌کنند.

به بیان دیگر افزایش گونه‌های مهاجم ماهی، موجب تنگ شدن روزافزون عرصه زیست آفانیوس اصفهان شده است؛ با وجود چنین شرایط سختی، عالمشاه در روستای حسن‌آباد جرقویه، می‌کوشد به جوامع محلی، کودکان، نوجوانان و گردشگران در این رابطه آگاهی رسانی کند.

به باور این کوشنده محیط زیست، آگاهی رسانی و فرهنگ سازی در مسیر پیش روی حفاظت از این گونه در خطر انقراض، اهمیت ویژه‌ای دارد چرا که زیستگاه‌های آفانیوس، در اختیار کشاورزان و مردم هستند و مردم دسترسی بسیار راحتی به قنات‌ها و چشمه‌ها دارند.

تلاش عالمشاه این است که توجه مردم و جوامع محلی را به سمت اهمیت وجود این گونه اندومیک و تاثیر آن در حفظ سلامت مردمان منطقه جلب کند؛ اینکه چقدر حفظ اکوسیستم زاینده‌رود و تالاب گاوخونی و حتی زیستمندان آن از جمله آفانیوس و پرندگان مهاجری که در یک چرخه غذایی به هم متصل هستند، در سلامت آینده مردم مناطقی چون جرقویه اصفهان اهمیت دارد.

جالب است که بدانید این ماهی لارو خوار کوچک، سال‌ها اصفهانی‌ها و مناطقی چون جرقویه را در مقابل بیماری مالاریا محافظت می کرد؛ در واقع آفانیوس در اکوسیستم زاینده رود، با خوردن لارو «آنوفل» که بیماری مالاریا را منتقل می‌کند موجب کاهش جمعیت این پشه بیماری‌زا و زیست پالایی آب محل زیستش می‌شد.

در شرایطی که احقاق حقابه زاینده‌رود سخت شده است، عالمشاه موفقیت در حفظ آفانیوس را در گرو فرهنگ سازی می‌داند؛ اینکه مردم دیگر ماهی‌های غیر بومی را در چشمه‌ها رها نکنند تا دستکم در این شرایط سخت زاینده‌رود، این دارایی ارزشمند اصفهان از گزند خطرات تهدید کننده بیشتر، محفوظ بماند.

وی  با بیان اینکه کوشیده حفاظت از آفانیوس اصفهان را مردمی پیش ببرد، گفت: همراهی مردم، بهترین گزینه برای هموار شدن مسیر سختی است که پیش رو داریم. فعالیت‌ها در این رابطه با بنر زدن در سطح شهر و روستاهای اطراف، اطلاع رسانی در فضای مجازی، آموزش‌های مردمی در مدارس منطقه و برگزاری همایش‌ها و رویدادها شروع و ادامه یافت تا جایی که کشاورزان سال گذشته با ما برای لایروبی سنتی زیستگاه‌های آفانیوس کمک کردند و دیگر از دستگاه‌های بیل مکانیکی استفاده نشد.

این کوشنده محیط زیست افزود: نقش مردم در پیشبرد آگاهی رسانی در راستای حفظ این گونه اندومیک منطقه بسیار حائز اهمیت است، آموزش‌های مردمی و اشاعه این امر توسط جوامع محلی، امن و پاکسازی زیستگاه‌ها از آلودگی‌های فاضلاب و ماهی‌های غیر بومی، محصور کردن برخی آبگیرها و ایجاد زیستگاه‌های امن اقدامات در حال انجام و پیگیری هستند.

به گفته عالمشاه او و دیگر هم‌اندیشان محیط زیستی اش در قالب انجمنی به نام « بوم سبز کویر» پیگیر مشارکت سازمان‌های اجرایی چون شیلات، اداره کل حفاظت محیط زیست استان اصفهان و حتی دانشگاهیان برای حفظ آفانیوس اصفهان و شناسایی بیماری‌ها شدند اما این اقدامات، نتایج مورد انتظار آن‌ها را برآورده نکرد.

وی افزود: فعالیت‌های ما به طور مستقل ادامه داشت تا اینکه سال گذشته به دلایلی، ورود فاضلاب به چشمه محل زیست آفانیوس اصفهان به طور ناگهانی افزایش و از طرف دیگر به سبب رشد گردشگری و توجه بیشتر به چشمه‌ها، رهاسازی گونه‌های غیر بومی و مهاجم به خصوص ماهی شب عید که یکی از آفت‌های بزرگ زیستگاه های آبی هستند روند فزونی پیدا کرد.

عالشماه ادامه داد: گردشگران در جوار چشمه‌ها شروع به دادن غذا به ماهی‌ها کردند و در نتیجه سرعت تکثیر ماهی‌های غیر بومی از نوع مولی، گوپی ،گامبوزیا و حتی ماهی کاراس که همان ماهی شب عید است، افزایش پیدا کرد.

وی با بیان اینکه این ماهی‌های مهاجم، بچه زا هستند و ماهیانه با زایش دستکم ۱۵۰ بچه ماهی، افزایش جمعیت زیادی دارند، گفت: در مقابل، آفانیوس اصفهان سالانه یک تا ۲ بار و هر بار بین ۱۰ تا ۴۰ تخم می‌گذارد. در عین حال با خورده شدن تخم و نوزاد این ماهی توسط ماهی‌های مهاجم همچون مولی و البته انتقال بیماری های جدید توسط این ماهی ها، جمعیت محدود شده ماهی اندومیک زاینده‌رود، در معرض آسیب بیشتر قرار دارد.

این کوشنده محیط زیست افزود: در این شرایط باید سرعت حفاظت آفانیوس اصفهان بالا برود و برای این کار نیازمند امن و بهسازی کردن زیستگاه‌ها و حتی ایجاد یک منطقه امن برای آن‌ها هستیم.

عالمشاه گفت: در این راستا پویش حفاظت از آفانیوس اصفهان راه‌اندازی و مطالبات به شکل جدی‌تری پیگیری شده است.

وی افزود: در تلاش هستیم تا با ایجاد یک زیستگاه امن، شرایط بهتری را برای زیست و تکثیر این ماهی در معرض خطر انقراض ایجاد کنیم.

عالمشاه گفت: آفانیوس با مبارزه بیولوژیکی با انواع آفات، موجب زیست پالایی آب محل زندگی خود می‌شود اما حالا با از بین رفتن پایداری زاینده‌رود و افزایش آلودگی ها نسل آن در معرض خطر انقراض قرار گرفته و جمعیت این گونه اندومیک به دو چشمه «شیدان» و «دستجرد» در جرقویه علیا محدود شده است.

وی افزود: در این شرایط چاره‌ای نیست جز اینکه در همیاری و هم افزایی سازمان حفاظت محیط زیست، مسوولان استان و شهرستان جرقویه، این ماهی را با این شرایط سخت حفاظت، فعلا از خطر انقراض نجات دهیم تا این سرمایه ژنتیکی برای اصفهان باقی بماند.

 « کپور دندان» و «آفانیوس گورخری» نام‌های دیگر آفانیوس اصفهان است؛ این آبزی گونه‌ای بومی و خاص رودخانه زاینده‌رود و تالاب گاوخونی است که در هیچ کجای دنیا جز در اصفهان یافت نمی‌شود، اصفهانی‌ها این ماهی را با نام «جوبی راه راهی» می‌خوانند و در زمان جریان زاینده‌رود در مادی‌های گسترده شهر اصفهان به وفور دیده می‌شدند.

منبع:ایرنا