جنگل‌های استوایی از پویاترین اکوسیستم‌های زمین محسوب می‌شوند. این زیستگاه‌های انبوه و مرطوب بیش از ۶۰ درصد از گونه‌های شناخته‌شده جهان را در خود جای داده‌اند و به عنوان مخازن غیرقابل جایگزین تنوع زیستی شناخته می‌شوند. با وجود اینکه این جنگل‌ها کمتر از یک‌دهم سطح زمین را پوشش می‌دهند، میزبان تعداد بی‌شماری از گیاهان، جانوران و میکروارگانیسم‌ها هستند.

با این حال، این گنجینه طبیعی با تهدید‌های بی‌سابقه‌ای روبه‌رو است. گسترش کشاورزی، زیرساخت‌ها و فعالیت‌های صنعتی در حال تغییر چهره وسیعی از جنگل‌های استوایی است. از دست رفتن این جنگل‌ها صرفاً به معنای نابودی درختان نیست، بلکه به معنی از میان رفتن زیستگاه گونه‌های متعددی است که برای بقا به آنها وابسته‌اند.

در میان این گونه‌ها، برخی از در معرض خطرترین جانوران جهان نیز وجود دارند که به دلیل گسترش فعالیت‌های انسانی بیش از پیش به سوی انقراض سوق داده شده‌اند.

محدودیت‌های مناطق حفاظت‌شده

تلاش‌های حفاظتی برای مقابله با این روند تخریبی، منجر به ایجاد مناطق حفاظت‌شده شده است. دولت‌ها و سازمان‌های بین‌المللی همچنان در حال ایجاد ذخیره‌گاه‌های جدیدی هستند تا از کاهش گونه‌های در معرض خطر جلوگیری کنند. با این حال، پژوهشی که اخیراً انجام شده است، نشان می‌دهد که تعیین اراضی حفاظت‌شده به تنهایی کافی نیست.

پروفسور لیدیا بودرو از دانشگاه ایالتی میشیگان، یکی از محققان اصلی این مطالعه، به عنوان زیست‌شناس بخش بوم‌شناسی یکپارچه، تحقیقات گسترده‌ای در زمینه حفاظت از پستانداران جنگل‌های استوایی انجام داده است. وی همراه با تیمی بین‌المللی از دانشمندان، تأثیر فعالیت‌های انسانی بر جمعیت پستانداران را مورد بررسی قرار دادند.

بودرو توضیح می‌دهد: ما دریافتیم که جنگل‌های استوایی نزدیک به مناطق پرجمعیت، گونه‌های کمتری از پستانداران را در خود جای داده‌اند. این یافته نشان می‌دهد که برخی گونه‌ها حتی در جنگل‌های حفاظت‌شده مانند پارک‌های ملی نیز قادر به بقا نیستند.

حضور انسان و تهدید حیات‌وحش

به‌طور گسترده مشخص شده است که جنگل‌زدایی و تبدیل اراضی به اراضی کشاورزی یا صنعتی، تهدیدی جدی برای حیات‌وحش محسوب می‌شود. اما این مطالعه نشان می‌دهد که خودِ حضور انسان می‌تواند تهدیدی نامرئی و در عین حال مخرب باشد.

حتی در مواردی که جنگل‌ها ظاهراً دست‌نخورده باقی می‌مانند، صرفِ نزدیکی سکونتگاه‌های انسانی می‌تواند تعادل شکننده اکوسیستم‌های جنگلی را به هم بزند.

محققان این اثر را "فیلتراسیون انقراض انسانی" نامیده‌اند. این پدیده نشان می‌دهد که فعالیت‌های انسانی خارج از مناطق حفاظت‌شده، ترکیب اکولوژیکی درون این مناطق را نیز دستخوش تغییر می‌کند. شکار، آلودگی صوتی و تخریب زیستگاه، از جمله عواملی هستند که بقای برخی گونه‌ها را دشوار می‌سازند.

برای بررسی این موضوع، تیم پژوهشی بیش از ۲ هزار دوربین تله‌ای را در جنگل‌های استوایی آمریکای جنوبی، آفریقا و آسیا نصب کردند. این داده‌های تصویری، نمایی کم‌نظیر از وضعیت تنوع زیستی در مقیاس جهانی ارائه دادند.

شبکه جهانی برای حفاظت از تنوع زیستی

این پژوهش با همکاری شبکه ارزیابی و پایش بوم‌شناسی استوایی (TEAM) انجام شد که محققان و متخصصان حفاظت از محیط‌زیست را برای بررسی زیست‌بوم‌های دورافتاده استوایی گرد هم آورده است.

ایلاریا گرکو، پژوهشگر دکتری در دانشگاه فلورانس و نویسنده اصلی این تحقیق، این همکاری را به سطحی وسیع‌تر گسترش داد. او داده‌هایی را از منابع فراتر از برنامه‌های پایش متداول حیات‌وحش جمع‌آوری کرد که منجر به انجام جامع‌ترین مطالعه در نوع خود شد.

تحلیل داده‌های بلندمدت از ۲۳۹ گونه پستاندار نشان داد که تغییرات تنوع زیستی ارتباط مستقیمی با میزان حضور انسان در نزدیکی این جنگل‌ها دارد.

چالش مناطق حفاظت‌شده

این مدل‌سازی نشان داد که در مناطق حفاظت‌شده‌ای که ۱۶ نفر در هر کیلومتر مربع سکونت دارند، تنوع گونه‌ای پستانداران تا ۱ درصد کاهش می‌یابد. این یافته یک چالش اساسی را آشکار می‌کند: حتی زمانی که جنگل‌ها به طور رسمی تحت حفاظت قرار دارند، فعالیت‌های انسانی خارجی همچنان بر بقای گونه‌ها تأثیر می‌گذارد.

نبود مناطق حائل (buffer zones) کافی، بسیاری از مناطق حفاظت‌شده را در برابر کاهش بلندمدت تنوع زیستی آسیب‌پذیر می‌کند.

خطر تکه‌تکه شدن جنگل‌های استوایی

یکی از مهم‌ترین یافته‌های این پژوهش، تأثیر نواحی حاشیه‌ای جنگل‌ها بر حیات‌وحش است. حدود ۷۰ درصد از جنگل‌های استوایی در فاصله یک کیلومتری از لبه جنگل قرار دارند، به این معنا که بخش اعظم این زیستگاه‌ها از تأثیرات انسانی مصون نمانده‌اند.

همچنین، تخریب زیستگاه در شعاع ۵۰ کیلومتری از مناطق مرکزی جنگل، تأثیر منفی چشمگیری بر جمعیت پستانداران داشته است. این یافته نشان می‌دهد که اقدامات حفاظتی باید فراتر از مرز‌های مناطق حفاظت‌شده گسترش یابند.

بودرو تأکید می‌کند: محیط پیرامونی مناطق حفاظت‌شده به همان اندازه که خود این مناطق اهمیت دارد، در حفاظت از تنوع زیستی نقش کلیدی ایفا می‌کند.

راهی به سوی حفاظت مؤثرتر

پژوهشگران استدلال می‌کنند که استراتژی‌های حفاظتی باید فراتر از مرز‌های مناطق حفاظت‌شده توسعه یابند. کاهش اثرات انسانی در اطراف این مناطق و بازسازی زمین‌های تخریب‌شده، نقش مهمی در حفاظت از گونه‌های در معرض خطر ایفا می‌کند.

برنامه‌هایی مانند "دهه احیای اکوسیستم‌ها" سازمان ملل و چارچوب جهانی تنوع زیستی کونمینگ-مونترال، به دنبال توقف روند کاهش تنوع زیستی هستند، اما این مطالعه هشدار می‌دهد که این تلاش‌ها ممکن است تمامی پیچیدگی‌های تأثیرات انسانی بر حیات‌وحش را در نظر نگیرند.

ایجاد ارتباط بین مناطق حفاظت‌شده، توسعه زیستگاه‌های پیوسته و کاهش اثرات انسانی در اطراف این مناطق، کلید حفاظت از آخرین بازمانده‌های جنگل‌های استوایی خواهد بود.

نیاز به اقدامات جدی‌تر

گرکو، که هدایت این پروژه را بر عهده داشت، اکنون به عنوان پژوهشگر فوق‌دکتری در دانشگاه فلورانس فعالیت می‌کند.

وی توضیح می‌دهد که "فیلتراسیون انقراض انسانی" به طور فعال در حال تغییر جمعیت پستانداران جنگل‌های استوایی است.

داده‌های این پژوهش نشان می‌دهد که گونه‌های حساس‌تر، پیش‌تر در بسیاری از مناطق به مرز انقراض رسیده‌اند و آن دسته از گونه‌هایی که همچنان در این اکوسیستم‌ها باقی مانده‌اند، وابستگی شدیدی به پوشش جنگلی دارند.

فرانچسکو روورو، یکی از محققان این مطالعه، تأکید می‌کند: حفاظت از پستانداران جنگل‌های استوایی، مستلزم کاهش اثرات منفی انسان، حتی فراتر از مرز‌های مناطق حفاظت‌شده است.

این پژوهش، که در مجله PLOS Biology منتشر شده است، بار دیگر نشان می‌دهد که برای نجات اکوسیستم‌های استوایی، حفاظت از جنگل‌ها کافی نیست؛ بلکه باید نگاه جامع‌تری به حفظ زیستگاه‌ها و کاهش دخالت‌های انسانی داشت.

منبع: تسنیم