باشگاه خبرنگاران جوان؛ مهسا حنیفه - هیئت تحریرالشام، یکی از گروه‌های مسلح فعال در شمال غربی سوریه، که طی سال‌های اخیر نقش مهمی در تحولات این کشور داشته است، با مجموعه‌ای از چالش‌ها و بحران‌ها دست‌وپنجه نرم می‌کند. این گروه به ویژه پس از پیروزی‌های اولیه‌اش در جنگ داخلی سوریه، به عنوان یک بازیگر در منطقه شناخته شده است.

با این حال، سؤالی که همواره مطرح می‌شود این است که آیا هیئت تحریرالشام می‌تواند اعتماد مردم سوریه را جلب کند؟ برای پاسخ به این سؤال باید عواملی همچون وضعیت سیاسی، اجتماعی و اقتصادی سوریه، ارتباطات این گروه با دیگر بازیگران منطقه‌ای، به ویژه ترکیه، و نحوه عملکرد این گروه در برابر مردم سوریه مورد بررسی قرار گیرد.

هیئت تحریرالشام: تاریخچه و موقعیت کنونی

هیئت تحریرالشام در سال ۲۰۱۷ از اتحاد چند گروه مسلح از جمله جبهه فتح الشام (القاعده سابق در سوریه)، تشکیل شد. این گروه که به‌شدت تحت تأثیر ایدئولوژی‌های سلفی است، در ابتدا به دلیل نبرد‌های موفقیت‌آمیز علیه رژیم بشار اسد و گروه‌های رقیب در شمال غرب سوریه، توانست حمایت‌هایی از بخش‌هایی از جامعه سنی سوریه جلب کند. با این حال، تغییرات سیاسی و نظامی در منطقه، به ویژه پس از مداخله ترکیه و دیگر بازیگران منطقه‌ای، وضعیت این گروه را پیچیده‌تر کرد.

تحولات اخیر سوریه و نقش محمد الجولانی

۱. افزایش نفوذ هیئت تحریرالشام در شمال غرب سوریه: یکی از مهمترین تحولات اخیر در سوریه، گسترش نفوذ هیئت تحریرالشام در شمال غرب این کشور، به‌ویژه در استان ادلب است. این استان، که در ابتدای جنگ به‌عنوان یکی از مناطق استراتژیک برای مخالفان اسد شناخته می‌شد، پس از تصرف بسیاری از مناطق دیگر توسط نیرو‌های دولت سوریه و متحدان آن، به یکی از آخرین پایگاه‌های مخالفان تبدیل شد. با وجود اینکه هیئت تحریرالشام در ابتدا به‌عنوان یک گروه مسلح شناخته می‌شد، اما به مرور زمان با تغییر سیاست‌ها و اتخاذ رویکرد‌های جدید، تلاش کرده است که بر سرنوشت این منطقه به‌طور خاص تسلط یابد. به‌علاوه، این گروه در برابر تهدیدات مختلف داخلی و خارجی، با دیگر گروه‌های شورشی و حتی نیرو‌های خارجی درگیر شده است.

۲. رویکرد جدید الجولانی به دیپلماسی و سیاست داخلی: در طی سال‌های اخیر، محمد الجولانی تلاش کرده است تا تصویر هیئت تحریرالشام را از یک گروه تندرو به یک نیروی مشروع در چشم جامعه سوریه و حتی جامعه بین‌المللی تغییر دهد. این رویکرد جدید شامل گفت‌و‌گو با دیگر گروه‌های شورشی، ارائه پیام‌های سیاست‌مدارانه به مردم سوریه و حتی ارتباطات با برخی از قدرت‌های منطقه‌ای مانند ترکیه بوده است. همچنین، یکی از مهم‌ترین اقدامات الجولانی در این راستا، اعلام بی‌نیازی از القاعده و تمایل به حرکت در مسیر یک هویت مستقل از جریان‌های افراطی است. این حرکت نه‌تنها با هدف کاهش فشار‌های بین‌المللی و ارتقای مشروعیت داخلی بلکه به منظور تغییر موقعیت گروه در معادلات سیاسی و میدانی سوریه نیز بوده است.

۳. رقابت با دیگر گروه‌های شورشی و بازیگران خارجی: در کنار تحولات داخلی، هیئت تحریرالشام با چالش‌های مختلفی از سوی دیگر گروه‌های شورشی و بازیگران خارجی روبه‌رو بوده است. در شمال سوریه، گروه‌های مختلف معارض به رژیم اسد، از جمله نیرو‌های حمایت‌شده توسط ترکیه، در تلاش هستند تا نفوذ خود را در این منطقه افزایش دهند. این گروه‌ها که معمولاً در ائتلاف‌های مختلف با یکدیگر قرار دارند، در برخی مواقع در تقابل با هیئت تحریرالشام قرار گرفته‌اند.

نقش ترکیه در تحولات سوریه

یکی از عوامل کلیدی که بر آینده هیئت تحریرالشام تأثیر می‌گذارد، روابط آن با ترکیه است. ترکیه در جنگ داخلی سوریه به‌عنوان یک بازیگر مهم شناخته می‌شود و حمایت‌های سیاسی و نظامی زیادی از گروه‌های مخالف بشار اسد ارائه کرده است. از سوی دیگر، ترکیه به دلیل نگرانی از نفوذ گروه‌های کُرد در شمال سوریه و همچنین نگرانی‌های امنیتی، توجه زیادی به وضعیت ادلب دارد. ترکیه از یک سو به حمایت از گروه‌های معارض سوریه و هیئت تحریرالشام نیاز دارد و از سوی دیگر، این کشور نمی‌خواهد که هیئت تحریرالشام به یک تهدید امنیتی برای خود تبدیل شود. در این زمینه، ترکیه تلاش کرده است تا با کنترل و مدیریت برخی از فعالیت‌های هیئت تحریرالشام، از جمله ادغام آن با گروه‌های دیگر و محدود کردن اقدامات افراطی، تأثیر خود را بر آن افزایش دهد.

۱. حمایت از گروه‌های مخالف و مبارزه با کردها: ترکیه از آغاز بحران سوریه در سال ۲۰۱۱، به‌ویژه بعد از سقوط نخستین شهر‌ها و شهرستان‌ها در دست گروه‌های مخالف بشار اسد، حمایت خود را از گروه‌های شورشی مخالف رژیم اسد اعلام کرد. ترکیه، که هم‌پیمان ایالات متحده و کشور‌های عربی مخالف اسد است، به حمایت مالی، نظامی و لجستیکی از گروه‌های مختلف شورشی در شمال سوریه پرداخت. ترکیه علاوه بر حمایت از مخالفان اسد، با گروه‌های کرد سوریه مانند یگان‌های مدافع خلق (YPG) و حزب اتحاد دموکراتیک (PYD) که ارتباطات نزدیکی با پ.ک.ک (حزب کارگران کردستان) دارند، به‌شدت مخالف است. ترکیه به‌طور مستقیم با نیرو‌های کرد در شمال سوریه درگیر شده و عملیات‌های متعددی مانند «شاخه زیتون» (۲۰۱۸) و «چشمه صلح» (۲۰۱۹) را در شمال سوریه با هدف از بین بردن تهدیدات کرد‌ها اجرا کرده است. این درگیری‌ها، به‌ویژه در مناطق مرزی سوریه با ترکیه، منجر به درگیری‌های متعدد و بحران‌های انسانی گسترده شده است.

۲. ایجاد مناطق امن و پایگاه‌های نظامی: ترکیه در تلاش است تا با کنترل بخش‌هایی از شمال سوریه، مناطق امنی برای پناه‌جویان سوری ایجاد کند و از نفوذ ایران و روسیه در این مناطق جلوگیری نماید. عملیات‌هایی مانند «شاخه زیتون» و «چشمه صلح» به ترکیه این امکان را داده‌اند تا در شمال سوریه پایگاه‌های نظامی خود را مستقر کند و در مناطق تحت کنترل خود، مانند «عفرین» و «تل ابیض»، نفوذ داشته باشد. این مناطق امن علاوه بر اینکه به ترکیه این فرصت را می‌دهند تا امنیت مرز‌های خود را حفظ کند، به این کشور این امکان را داده‌اند که نفوذ خود را در سوریه افزایش دهد و در مقابل تهدیدات مختلف از جمله حضور نیرو‌های کرد و حکومت اسد، مقاومت کند.

۳. مذاکرات و تعاملات با روسیه و ایران: در حالی که ترکیه از یک‌سو به شدت با نیرو‌های کرد در سوریه درگیر است، از سوی دیگر، در روابط پیچیده‌ای با روسیه و ایران در مسائل سوریه قرار دارد. ترکیه به‌ویژه در زمینه مناطق کاهش تنش در شمال سوریه که به توافقات آستانه معروف است، با روسیه همکاری کرده است. این توافقات، که به‌ویژه در سال‌های ۲۰۱۷ به بعد شدت گرفت، بر ایجاد مناطق امن در برخی از استان‌های سوریه تأکید دارد و در عین حال به ترکیه این امکان را می‌دهد که بر تحولات شمال سوریه نظارت داشته باشد. در این میان، اگرچه ترکیه به‌طور رسمی از اسد فاصله گرفته، اما در مذاکرات آستانه با ایران و روسیه برای رسیدن به یک راه‌حل سیاسی در سوریه حضور داشته و در برابر تهدیدات مشترک در این منطقه همکاری کرده است.

چالش‌های داخلی هیئت تحریرالشام

یکی از بزرگترین چالش‌های هیئت تحریرالشام، مشکلات داخلی این گروه است. در حالی که این گروه به طور رسمی از ائتلاف با گروه‌های دیگر خودداری کرده است، اما در عمل بسیاری از اعضای آن از نظر ایدئولوژیک و استراتژیک دچار اختلافاتی جدی هستند. این اختلافات به‌ویژه پس از کشمکش‌های داخلی در داخل گروه در سال‌های اخیر شدت یافته است. بسیاری از افراد و رهبران در داخل هیئت تحریرالشام به دنبال تغییرات در سیاست‌های گروه و نزدیک شدن به گروه‌های معتدل‌تر در سوریه هستند. اما چنین تغییراتی به دلیل مخالفت بخش‌های تندروتر هیئت تحریرالشام، به‌کندی پیش می‌رود. 

بحران اعتماد در سوریه

سوریه به‌طور کلی در وضعیت بحرانی قرار دارد. پس از سال‌ها جنگ داخلی، کشور دچار ویرانی‌های عظیمی شده است. میلیون‌ها نفر کشته و آواره شده‌اند و بسیاری از مردم سوریه به دنبال امیدی برای آینده‌ای بهتر هستند. در این شرایط، اعتماد مردم به گروه‌ها و احزاب مختلف بسیار شکننده است. در حالی که بسیاری از مردم به باقیمانده حکومت بشار اسد اعتماد ندارند و از سوی دیگر نسبت گروه‌های سلفی مسلح همچون هیئت تحریرالشام نیز بی‌اعتماد هستند، این گروه با چالش عظیمی در جلب حمایت عمومی روبه‌رو است.

به طور خاص، مردم سوریه به گروه‌هایی که به جنگ‌طلبی، افراط‌گرایی و اعمال خشونت‌آمیز شناخته می‌شوند اعتمادی ندارند. هیئت تحریرالشام به دلیل سابقه‌اش در زمینه حملات تروریستی، تحمیل قوانین سختگیرانه و رفتار‌های خشونت‌آمیز، به عنوان یک تهدید برای امنیت و ثبات جامعه سوریه شناخته می‌شود. هیئت تحریرالشام برای جلب اعتماد مردم سوریه باید تغییرات عمده‌ای در سیاست‌های خود اعمال کند. این گروه باید از ایدئولوژی‌های افراطی خود فاصله بگیرد و رویکرد‌های انسانی‌تری را در قبال مردم اتخاذ کند. یکی از مهم‌ترین گام‌ها در این راستا، بهبود وضعیت اقتصادی و اجتماعی در مناطق تحت کنترل هیئت تحریرالشام است. در حال حاضر، بسیاری از مردم به دلیل مشکلات معیشتی و کمبود خدمات اساسی از این گروه ناامید شده‌اند. هیئت تحریرالشام همچنین باید در مواجهه با مردم، به حقوق بشر احترام بگذارد و از اعمال خشونت‌آمیز علیه مخالفان داخلی خود خودداری کند. علاوه بر این، این گروه باید به‌طور جدی به دنبال ایجاد یک جبهه متحد با هدف تأمین صلح و ثبات در سوریه باشد.

تحلیل و پیش‌بینی آینده

۱. موقعیت هیئت تحریرالشام در آینده سوریه: هیئت تحریر شام، با وجود تلاش‌هایی که برای کسب مشروعیت و فاصله‌گیری از القاعده انجام داده است، همچنان به عنوان یک گروه مسلح با وابستگی‌های تروریستی شناخته می‌شود. به این ترتیب، اگرچه این گروه توانسته است در شمال سوریه نفوذ خود را حفظ کند، اما در آینده نزدیک ممکن است با چالش‌هایی مواجه شود. احتمال بروز درگیری‌های داخلی میان گروه‌های شورشی، به‌ویژه در برابر فشار‌های اقتصادی و انسانی و همچنین فشار‌های بین‌المللی و سیاسی، می‌تواند آینده هیئت تحریرالشام را به‌طور جدی تهدید کند.

۲. رابطه با ترکیه و تأثیرات آن بر منطقه: روابط هیئت تحریرالشام با ترکیه در آینده می‌تواند یکی از محور‌های اصلی تحولات در شمال سوریه باشد. اگرچه ترکیه تلاش می‌کند تا از این گروه به عنوان یک شریک استراتژیک بهره‌برداری کند، اما در بلندمدت احتمال بروز اختلافات میان طرفین نیز وجود دارد. این اختلافات می‌تواند به بی‌ثباتی بیشتر در منطقه منجر شود.

۳. آینده سیاسی سوریه: آینده سیاسی سوریه، به‌ویژه در شمال این کشور، بستگی زیادی به نحوه تعامل گروه‌های شورشی با یکدیگر و با نیرو‌های خارجی دارد. در این میان، نقش هیئت تحریرالشام به‌عنوان یکی از بازیگران اصلی در این معادلات، نقشی بسیار تعیین‌کننده خواهد بود. اگر این گروه بتواند به حفظ نفوذ خود در شمال سوریه ادامه دهد و روابط پیچیده خود را با ترکیه و دیگر بازیگران منطقه‌ای به‌طور مؤثر مدیریت کند، احتمالاً در تحولات آینده سوریه نقش اساسی ایفا خواهد کرد.

در نهایت، تحولات اخیر نشان‌دهنده تغییرات اساسی در رویکرد‌های منطقه‌ای و بین‌المللی نسبت به سوریه است. اگرچه سوریه به‌طور موقت توانسته است از بحران‌های نظامی عبور کند، اما مشکلات اقتصادی، اجتماعی و سیاسی همچنان چالش‌های بزرگی برای آینده این کشور باقی خواهد گذاشت. همچنین، هیئت تحریرالشام برای جلب اعتماد مردم سوریه باید تغییرات عمیقی در سیاست‌ها، استراتژی‌ها و رفتار‌های خود اعمال کند. این تغییرات نه‌تنها به معنای فاصله گرفتن از ایدئولوژی‌های افراطی، بلکه به معنای تقویت حکمرانی مطلوب، احترام به حقوق بشر و حل مشکلات اقتصادی و اجتماعی مردم است. بدون اعمال این تغییرات، این گروه نخواهد توانست در بلندمدت به جلب اعتماد عمومی در سوریه موفق شود و همچنان در تله بحران‌های داخلی و خارجی گرفتار خواهد ماند.