مدیر کل دفتر موزه ملی تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیکی گفت: از مهمترین برنامه‌ها و اقدامات در زمینه حفاظت از تنوع زیستی دیرینه که در دستور کار سال ۱۴۰۳ بوده است می‌توان به موارد زیر اشاره نمود: آغاز فاز جدید راه اندازی و تکمیل "مرکز تحقیقات دیرینه شناسی کشور" در سایت فسیلی مراغه پس از ۱۰ سال وقفه، ثبت درختان فسیلی شیخ محمدلو در شهرستان مشگین شهر اردبیل به عنوان اثر طبیعی-ملی در آخرین جلسه شورای عالی محیط زیست، شروع/ادامه فاز‌های مطالعاتی و اجرایی در سایت‌های فسیلی آذربایجان شرقی، لرستان و کردستان، تکمیل شبکه مناطق حفاظت شده از طریق معرفی محدوده‌های با ارزش حفاظتی دیرینه شناسی (مهره دار) در کشور، ایجاد پایگاه اطلاعاتی و تهیه نقشه مناطق فسیلی مهره داران کشور، راه اندازی کمیته تنوع زیستی دیرینه با حضور اعضای هیات علمی دانشگاه ها، انجمن‌های علمی و سایر دستگاه‌های دولتی و غیردولتی مرتبط، برگزاری نمایشگاه موقت فسیلی در موزه زمین شناسی شمال شرق، برگزاری دوره‌های آموزشی تخصصی دیرینه شناسی از جمله دوره دو روزه شناسایی فسیل‌ها در روز‌های ۵ و ۶ آبان ماه سال جاری در مرکز آموزش محیط زیست و تربیت محیط بان.

محمدرضا اشرف زاده ادامه داد: سرعت و بزرگی تغییرات جهانی (نظیر تغییرات اقلیمی) ناشی از فعالیت‌های انسان در طول ۵۰ سال گذشته به طرز چشمگیری افزایش یافته است که ظرفیت و تاب آوری بسیاری از اکوسیستم‌ها و گونه‌ها را تحت تأثیر قرار داده است. پیش‌بینی می‌شود این تحولات در چند دهه آینده سرعت بیشتری داشته باشند.

اشرف زاده در مورد مسائل مهم و کلیدی حفاظتی که در حال حاضر در کانون توجه قرار دارند، از مواردی، چون (۱) شناسایی گونه‌هایی که در خطر انقراض بحرانی هستند، (۲) شناسایی مناطق با بیشترین تنوع (غنای گونه‌ای، آندمیزم، ژنتیکی) و/یا در معرض بیشترین تهدید، (۳) درک آستانه‌های اکولوژیکی و تاب آوری، (۴) پیش‌بینی پاسخ‌های حیات وحش (جانوران و گیاهان) به تغییرات اقلیمی آینده، و (۵) مستندسازی تهاجمات زیستی نام برد.

وی همچنین گفت: برای جلوگیری از انقراض بسیاری از گونه‌ها و کاهش تهدید جنبه‌های حیاتی اکوسیستم‌هایی که برای رفاه جسمی و احساسی‌مان به آنها نیاز داریم، پارادایم‌های حفاظتی جدید و ادغام اطلاعات حاصل از زیست‌شناسی حفاظت، دیرین شناسی و علوم زمین مورد نیاز است. داده‌ها و اطلاعات دیرینه‌شناسی به‌عنوان پایه‌ای برای ارزیابی سلامت اکولوژیکی استفاده شده اند. ویژگی‌های اکوسیستم‌ها از جمله ترکیب گونه‌ها، فراوانی و غنای موجود در اکوسیستم‌های امروزی را می‌توان با رکورد‌های دیرین شناختی مقایسه کرد تا ارزیابی شود که یک اکوسیستم چه زمانی تغییرات غیرعادی را نشان می‌دهد.

این مقام سازمان حفاظت محیط زیست افزود: یکی دیگر از محور‌های تحقیقاتی کلیدی، شناسایی مناطق با بیشترین تنوع زیستی به منظور اولویت بندی برای حفاظت است. رکورد‌های فسیلی می‌توانند در این زمینه سودمند باشند. یکی از کاربرد‌های بحث برانگیز رکورد‌های فسیلی در راهبرد‌های حفاظت، استفاده برای شناسایی گروه‌ها یا آرایه‌هایی است که در پایان عمر تکاملی خود (انقراض) قرار دارند. بیش از ۹۹ ٪ از همه گونه‌هایی که تا کنون روی کره زمین زندگی می‌کرده اند اکنون منقرض شده اند. به هر حال، تعداد گونه‌های موجود در کره زمین از ابتدا تاکنون افزایشی بوده است. با این وجود، انقراض‌های گذشته، اطلاعات و بینش‌هایی را در مورد چگونگی اجتناب از انقراض‌های آینده ارائه می‌دهند.

اشرف زاده در ادامه گفت: در چند دهه آینده، حفاظت از تنوع زیستی از نظر علمی و عملی با چالش‌های جدیدی مواجه خواهد بود، که فسیل‌های مهره‌داران نقش مهمی در مرتفع نمودن این چالش‌ها خواهند داشت. از مهمترین چالش‌های جدید می‌توان به این موضوع اشاره کرد که چگونه در کنار حفاظت از گونه‌ها و نجات آنها از انقراض، می‌توان عملکرد اکوسیستم‌های طبیعی را، با وجود نرخ‌های بی‌سابقه تغییر اقلیم، رشد جمعیت انسان و تجزیه و تخریب زیستگاه، حفاظت کرد. در این شرایط، استفاده از ظرفیت‌های موجود در برقراری پیوند بین دیرینه شناسی مهره داران و زیست شناسی حفاظت اهمیت و کاربرد زیادی دارد. بر اساس پیوند‌های بین دیرینه شناسی مهره داران و زیست شناسی حفاظت می‌توان (۱) آستانه‌ها و محدوده‌های تغییرات طبیعی را که اکوسیستم‌ها معمولاً در طول عمر خود تجربه می‌کنند، تعریف کرد، (۲) معیار‌هایی برای پایش اکوسیستم‌ها و تشخیص مدیریت موفق اکوسیستم ارائه نمود و (۳) راهبرد‌های حفاظتی کارآمد برای گونه‌ها و اکوسیستم‌ها توسعه داد.

مدیر کل دفتر موزه ملی تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیکی همچنین اظهار داشت: پیش از تسلط انسان بر اکوسیستم‌های یک منطقه معین، ساختار و عملکرد اکولوژیکی این اکوسیستم‌ها در گستره‌ای از تغییرات حفظ می‌شده است. حیات اکوسیستم‌ها و گونه‌ها در دوره‌های بین یخبندان، یک دستورالعمل کاربردی برای نگهداری اکوسیستم‌ها در محدوده تغییراتی است که در زمان‌های بین یخبندان رخ داده است. ما در جهانی زندگی می‌کنیم که به سرعت در حال گرم شدن است، بنابراین دستورالعمل دیگر، تقویت پاسخ سازشی ​​گونه‌ها در برابر گرمایش است، همانند دوران‌های دیرین شناختی که گرمایش‌های سریع رخ می‌داده است. نمونه آن گذار از زمان‌های یخبندان به زمان‌های بین یخبندان است. در عمل، این به معنای تسهیل انتشار و پراکنش گونه‌ها به سمت پناهگاه‌های مناسب است. این پناهگاه‌های مناسب می‌توانند مناطق حفاظت شده جدید یا اصلاح مرز‌های مناطق حفاظت شده موجود باشند.

اشرف زاده گفت: دیرینه شناسی مهره داران، همچنین دستورالعمل‌های کاربردی را برای پایش و نظارت بر اکوسیستم‌ها ارائه می‌دهد تا ارزیابی کنیم که اکوسیستم‌ها تا چه حد به شرایط طبیعی شان نزدیک هستند. در سطح جمعیت، می‌توانیم تنوع و ساختار ژنتیکی جمعیت‌ها را بررسی کنیم و سپس شرایط امروزی این شاخص‌ها را با گذشته مقایسه کنیم که آیا آنها در داخل یا خارج از گستره طبیعی تغییرات قرار می‌گیرند. تکنیک‌های DNA باستانی در زمینه راهبرد‌های تاریخچه تکاملی، به عنوان ابزاری برای بررسی مشکلات جمعیت‌های امروزی استفاده شده اند. تحلیل‌های DNA باستانی تایید کرده اند که اگر به دنبال استفاده از تفسیر‌های مربوط به تنوع ژنتیکی امروزی گونه‌ها در راستای اهداف حفاظتی هستیم، باید این تفسیر‌ها را در چهارچوب راهبرد‌های گونه‌ها در طول تاریخچه تکاملی آنها انجام دهیم.

وی افزود: معیار‌های برگرفته از رکورد‌های فسیلی مهره‌داران، شیوه‌های کاربردی را برای تشخیص علائم خطر در اکوسیستم‌های امروزی ارائه می‌کنند. از جمله این نشانه‌های خطر عبارتند از: کاهش تنوع ژنتیکی (با در نظر گرفتن استراتژی تاریخچه تکاملی گونه‌های هدف و تنوع ژنتیکی پایه، که حاصل از تجزیه و تحلیل DNA باستانی گونه‌های مشابه است)؛ کاهش اندازه جمعیت گونه ها؛ از دست دادن گونه‌ها بدون جایگزینی با گونه‌های هم نوع؛ کاهش غنای گونه‌ای به زیر مقادیر طبیعی برآورد شده توسط رکورد‌های فسیلی برای آن اکوسیستم.

محمدرضا اشرف زاده گفت: در دهه‌های آینده، برنامه‌های حفاظتی باید از راهبرد‌های جدید برای حفاظت تنوع زیستی در دنیایی که به طور فزاینده‌ای تحت تسلط انسان است، استفاده کنند. کریدور‌هایی که برای برقراری ارتباط بین مناطق حفاظت شده طراحی شده اند، امروزه حیاتی هستند و در آینده نزدیک اهمیت بیشتری نیز خواهند یافت. بنابراین، یک دیدگاه جدید این است که طراحی موثر کریدور، علاوه بر در نظر گرفتن کاربری کنونی، نیازمند شناسایی مناطق کلیدی است که در ماقبل تاریخ به عنوان پناهگاه عمل می‌کرده اند. استفاده از اطلاعات حاصل از رکورد‌های فسیلی مهره داران برای پیش بینی اثرات اکولوژیکی برنامه‌های حفاظتی نظیر تسهیل حرکت یا مهاجرت گونه‌ها ضروری خواهد بود. برای مثال، غنای گونه‌ها و عملکرد یک اکوسیستم ممکن است با جایگزین شدن گونه‌ای که در یک اکوسیستم معین در حال کاهش است با گونه‌ای مشابه که احتمالاً می‌توانسته به آنجا برسد تقویت شود، اما تجزیه زیستگاه به واسطه فعالیت‌های انسانی مانع از این جایگزینی شده است.

اشرف زاده اشاره کرد: در خصوص اتخاذ راهبرد‌های حفاظتی مناسب در برابر تغییرات اقلیمی، استفاده از رکورد‌های اکولوژیکی بلندمدت و پتانسیل رکورد‌های فسیلی اهمیت زیادی دارد. متخصصان حفاظت، از مدل سازی‌های اکولوژیکی برای درک چگونگی تأثیر تغییر اقلیم بر پراکنش گونه ها، برآورد خطر انقراض آنها و ارزیابی وضعیت حفاظتی گونه‌ها در آینده استفاده می‌کنند. با این حال، بیشتر این مدل‌ها فقط با استفاده از اطلاعات و داده‌های امروزی گونه‌ها اجرا می‌شوند. از آنجایی که مشاهدات کوتاه مدت و محدود به فضا‌های جغرافیایی و اقلیمی ناقص و با اریبی نتایج همراه خواهند بود، استفاده از داده‌های فسیلی برای بهبود ارزیابی آسیب پذیری گونه‌ها توصیه می‌شود. فسیل‌ها اطلاعات مناسبی را در مورد شرایط متنوع اقلیمی که گونه‌ها در طول زمان تجربه کرده‌اند ارائه می‌کنند؛ بنابراین داده‌های فسیلی منبع ارزشمندی از اطلاعات برای افزایش قابلیت اطمینان در استفاده از مدل سازی‌ها در هنگام ارزیابی مخاطرات پیرامون تنوع زیستی هستند. ترکیب داده‌های اکولوژیکی و دیرینه‌شناسی در مورد مدل‌سازی‌های پیرامون تنوع زیستی، درک ما را در مورد واکنش گونه‌ها به تغییر اقلیم افزایش می‌دهد. در نتیجه، دانش ما را در مورد پیش‌بینی مطمئن‌تر اثرات تغییرات اقلیم، چگونگی مدیریت تنوع زیستی و برنامه‌ریزی فعالانه (به جای واکنشی) برای اتخاذ برنامه‌ها و تغییرات اقلیم، چگونگی مدیریت تنوع زیستی و برنامه‌ریزی فعالانه (به جای واکنشی) برای اتخاذ برنامه‌ها و اقدامات حفاظتی آتی، بهبود می‌بخشد.

وی گفت: ارزیابی تغییرات اندازه جمعیت حیات وحش اهمیت زیادی در برنامه‌های حفاظتی دارد، که داده‌های حاصل از رکورد‌های فسیلی می‌تواند اطلاعاتی ارزشمندی را در این مورد ارائه دهد. بر این اساس، نه تنها گستره‌های قبلی پراکنش جغرافیایی جمعیت‌های گونه‌های خاص را می‌توان برآورد کرد، بلکه نوسانات طبیعی اندازه جمعیت قبل از شروع فعالیت‌های انسانی را نیز می‌توان ارزیابی نمود. بنابراین، داده‌های حاصل از رکورد‌های فسیلی می‌تواند برای تعیین آستانه‌های تغییرات طبیعی اندازه جمعیت‌ها استفاده شود. همچنین، می‌توان جمعیت‌هایی را که در حال تجربه کاهش واقعی اندازه جمعیت هستند شناسایی نموده و در اولویت برنامه‌های حفاظتی قرار داد.

اشرف زاده بیان کرد: حفاظت از گونه‌ها و اکوسیستم‌ها با پیچیدگی‌ها و چالش‌های روزافزونی مواجه است، زیرا پیامد‌های ناشی از فعالیت‌های انسانی فراگیر و شدید هستند. بنابراین، حفاظت موثر از منابع بیولوژیکی مستلزم درک و پیش‌بینی تغییرات در سیستم‌های اکولوژیکی از نظر ظرفیت سازشی ​​و ساختار و عملکرد اکوسیستم است. این دانش در آینده اهمیت بیشتری پیدا خواهد کرد. لذا، مسیر رو به جلو مستلزم استفاده بیشتر از اطلاعات حاصل از رکورد‌های فسیلی در برنامه ریزی‌های حفاظتی است. در برنامه‌های آتی باید به طور جدی انعطاف‌پذیری‌ها و ویژگی‌های کلیدی اکوسیستم‌های گذشته را که ممکن است در آینده قابل اجرا باشند، شناسایی نمود و تعاملات عملکردی را که حداقل برای هزاران سال است که در اکوسیستم‌ها وجود دارند، مشخص کرد.

مدیر کل دفتر موزه ملی تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیکی گفت: با وجود ارزش‌های فراوان داده‌ها و اطلاعات پایه‌ای فسیلی، نگرانی‌های زیادی در مورد استفاده از اطلاعات فسیلی در علم حفاظت وجود دارد. اول اینکه، داده‌های فسیلی به طور طبیعی برای اکثر گروه‌های آرایه شناختی در سراسر جهان کمیاب هستند یا وجود ندارند، و پایگاه‌های داده‌ای دیرینه‌شناسی نادر، ناقص و ناکارآمد هستند. خوشبختانه، تحقیقات گسترده‌ای از سال‌های گذشته تاکنون در سازمان حفاظت محیط زیست، دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی و دیگر دستگاه‌های مربوطه به انجام رسیده است. بر این اساس، تهیه پایگاه اطلاعات فسیلی با همکاری ادارات کل حفاظت محیط زیست استان ها، دانشگاه ها، مراکز تحقیقاتی و انجمن‌های علمی از جمله انجمن علمی دیرینه شناسی ایران، در دستور کار دفتر موزه ملی تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیکی قرار گرفته است.