سنگتراشی در تربت حیدریه از آسباد تا عقیق بایگ
حجاری یا سنگتراشی از جمله هنرهای مهجور مانده در شهرستان تربت حیدریه، واقع در جنوب خراسان رضوی است که در این منطقه قدمت بسیاری دارد.
بر اساس روایت‌های مختلف، اما تقریبا نزدیک به هم، حجاری یا پیشینه هنر سنگتراشی در ایران، به ۱۱ هزار سال قبل از میلاد مسیح باز می‌گردد.
بر این اساس حوزه سنگتراشی در ایران بیشتر برای تهیه ابزار و ادوات کشاورزی، وسیله شکار حیوانات و پوست کردن آن، کاربرد داشته و آثار سنگی به دست آمده از نقاط گوناگون ایران از جمله در نزدیکی بهشهر مازندران متعلق به هشت تا ۱۱ هزار سال قبل از میلاد، همگی گواه بر این ادعاست.
البته نباید فراموش کرد که علاوه بر مصارف امروزی سنگتراشی که عمدتا در تهیه لوح مقابر، زیورآلات و ظروف غذاخوری کاربرد دارد، در معماری سنتی ایران نیز، سنگ از جایگاه خاصی برخوردار بوده است و هنوز در بسیاری از بنا‌های تاریخی همچون تخت‌جمشید یا پاسارگاد شیراز چشم‌نوازی می‌کند.
پیشنیه سنگتراشی در تربت‌حیدریه
محمد شریفی پژوهشگر تاریخ شفاهی سنگتراشی در تربت‌حیدریه گفت: آنچه از پیشینه این هنر به دستمان رسیده، گواهی بر قدمت بیش از ۱۰۰ ساله است که به عهد ناصرالدین شاه قاجار و حتی پیش از آن باز می‌گردد، اما اسنادی از دوران قبل قاجاریان در دست نیست.
او افزود: در گذشته سنگ‌تراش باید سنگ مناسبی را در دامنه کوه انتخاب کرده و آن را از کوه جدا می‌کرد و با مهارت و زحمت بسیار آن را می‌تراشید که حاصل آن سنگ مدوری با قطر و اندازه‌ای از ۴۰ سانتیمتر برای دستاس و گاه به پهنای حدود ۵۰ تا ۷۰ سانتیمتر برای سنگ‌های آسیاب مناطق دور و نزدیک این منطقه بود که هنوز هنر دست آنان نه تنها در آسیاب‌های قدیمی تربت‌حیدریه، که در نشتیفان خواف و برخی آبادی‌ها جنوب خراسان قابل مشاهده است.
پژوهشگر تاریخ شفاهی سنگتراشی ادامه داد: حاصل دست سنگ‌تراشان این منطقه، هم‌اینک در پلکان باغ ملی تربت حیدریه و نیز در برخی ساختمان‌های قدیمی تربت حیدریه در محله باغ سلطانی هنوز دیده می‌شود.
شریفی بیان کرد: در دهه‌های اخیر نیز این هنر با تشویق استاد "محمد فردوسی‌پور" مدرس بنام خوشنویسی تربت حیدریه با خوشنویسی تلفیق شده که حاصل آن را می‌توان در برخی از سنگ لوح و سنگ قبر درگذشتگان این شهرستان در بهشت عسکری مشاهده کرد.
او از "رحمان مقنی‌باشی" متوفی در سال ۱۳۰۹ به عنوان قدیمی‌ترین استاد سنگ‌تراش این شهرستان را دانست و تصریح کرد: وی نزد پیشینیان خود آموزش دیده بود و حوزه فعالیت وی شهر و روستا‌های دور و نزدیک و به ویژه جا‌هایی بود که گذرگاه آبی یا تندبادی برای آسباد کردن گندم یا ظروف سنگی مورد نیاز مردم بوده است.
پژوهشگر تاریخ شفاهی سنگتراشی تاکید کرد: یکی از فرزندان وی که به "استاد حاجی سنگ‌تراش" شهرت داشت به تراش سنگ لوح قبر روی آورد و بسیاری از سنگ قبر‌های گورستان "رباط بالا، محله بالا و بهشت عسکری" به ویژه حکاکی و برجسته کاری‌هایی که با خطوط قرآنی و نقش تصاویری، چون مُهر و گلاب‌پاش بر روی قبر مردان و شانه ۲ لبه و شانه یک طرفه بر روی قبر بانوان دیده می‌شود، توسط او صورت گرفته‌است.
شریفی‌تربتی اظهار کرد: از دیگر استادان قلم‌زنی و سنگ‌تراش با ابزار دست، "محمدعلی علی‌میرزایی" مشهور به میرزامحمد حجار و نیز رجب عوض بوده اند.
او افزود: امروزه هنر حکاکی روی سنگ بیشتر با دستگاه انجام می‌شود و جنبه تزیینی پیدا کرده است.
عقیق بایگ تربت‌حیدریه
بهروز زرمهری کارشناس ارشد زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی و مربی رشته گوهرشناسی و گوهرتراشی نیز در خصوص ظرفیت سنگ‌های نیمه قیمتی در شهرستان تربت‌حیدریه گفت: سنگ عقیق شکلی از اکسید سیلیسوم است که بیشتر در پوسته زمین و سنگ‌های آتشفشانی تشکیل می‌شود.
او افزود: تنها ذخیره شناخته شده عقیق که دارای پروانه بهره‌برداری است و به صورت نیمه مکانیزه برداشت می‌شود، در بخش بایگ تربت حیدریه قرار دارد که با گستره سه کیلومتر مربع در ۲۰ کیلومتری غرب تربت‌حیدریه قرار دارد.
کارشناس ارشد زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی و مربی رشته گوهرشناسی و گوهرتراشی در خصوص ویژگی‌های منحصربه فرد عقیق تربت‌حیدریه ادامه داد: اصولا ساختار عقیق به صورت یکنواخت، حلقوی، گل کلمی و با خطوط موازی بوده که ممکن است به رنگ‌های مختلف در طبیعت دیده شود.
زرمهری با بیان این‌که نوع بی‌رنگ عقیق که به عقیق کبود بایگ تربت‌حیدریه معروف شده است، بیان کرد: این عقیق بعد از استخراج و فرآوری اولیه، مورد بهسازی از نوع رنگ کردن قرار می‌گیرد و به دلیل رنگ پذیری بسیار خوب و یکنواخت، بازار مناسبی با عنوان عقیق خراسانی در سطح کشور دارد.
او تصریح کرد: فرآیند فرآوری عقیق تا تولید محصولات نهایی مانند نگین، آویز‌های متنوع و پلاک در بیش از ۲۰ کارگاه تولیدی تراش سنگ‌های قیمتی انجام و به دلیل ارزش افزوده بالای فرآوری سنگ عقیق، مورد توجه بسیاری از دانش آموختگان این رشته قرار گرفته و تربت‌حیدریه به عنوان قطب تولید و عرضه این محصول شناخته شده‌است.
کارشناس ارشد زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی و مربی رشته گوهرشناسی و گوهرتراشی تاکید کرد: گام‌های مهمی برای آموزش و شناخت سنگ‌های قیمتی و نیمه قیمتی ظرف ۱۵ سال اخیر برداشته شده که از جمله می‌توان به ایجاد رشته تراش سنگ‌های قیمتی در هنرستان کار و دانش بایگ اشاره کرد که خروجی آن تربیت و آموزش این رشته به ۲۵ نفر هنرجو است.
زرمهری بیان کرد: با آموزش رشته گوهرشناسی و گوهرتراشی زیر نظر اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و آموزش فنی و حرفه‌ای شهرستان نیز تاکنون بیش از صد‌ها نفر در این رشته آموزش دیده و مشغول به کار شده‌اند.
او از نبود زیرساخت‌های فرآوری به مفهوم علمی و عملی انتقاد کرد و تصریح کرد: هنوز تا رسیدن به نقطه آرمانی فرآوری کامل سنگ عقیق از برش، تراش، بهسازی و تلفیق آن با چوب، فلز، رَزین و سایر مواد، فاصله زیادی داریم که تلاش بیشتر هنرآموزان و تولیدکنندگان این رشته و مسئولان شهرستان را می‌طلبد.
کارشناس ارشد زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی و مربی رشته گوهرشناسی و گوهرتراشی تاکید کرد: این در حالی است که منطقه تربت‌حیدریه دارای ظرفیت‌های معدنی فلزی و غیرفلزی زیادی از جمله سنگ آهک، خاک‌های صنعتی، منگنز، کرومیت، مس، طلا و عقیق است.
یک دست صدا ندارد
علی محمدی رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری تربت‌حیدریه گفت: سیاست ما در حد توان، پیشگیری از خام‌فروشی است، اما لازم است دیگر دستگاه‌های متولی نیز پای کار حاضر شوند.
او افزود: همایش ملی عقیق پارسال در این شهرستان برگزار شد تا حدودی موفق بود، زیرا باعث ویژندسازی عقیق به نام تربت‌حیدریه شد.
رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری تربت‌حیدریه ادامه داد: چنانچه ما و دیگر دستگاه‌ها روی عقیق این منطقه فکر و برنامه‌ریزی‌های خود را متمرکز کنیم، به زودی می‌تواند جای زعفران و ابریشم را بگیرد.
محمدی بیان کرد: اکنون حوزه عقیق و سنگ‌های قیمتی در این منطقه حتی برای ۱۰۰ نفر اشتقال مستقیم ایجاد کرده است که کافی نیست.
منبع: ایرنا
