قرارگرفتن ماه مبارک رمضان و ماه‌های محرم و صفر در نیمه اول سال جاری موجب شده است تا بازار برنامه‌های معارفی و مناسبتی در سال ۱۴۰۳ بیش از پیش گرم باشد و جان و رونقی مضاعف پیدا کند.

دست پر تلویزیون از محرمی‌ها

شبکه‌های مختلف تلویزیون امسال و هم‌زمان با فرا رسیدن ایام عزاداری سید و سالار شهیدان، برنامه‌های معارفی متعددی را با محوریت قیام امام حسین (ع) تولید و پخش کردند. «حسینیه معلی»، «از سرگذشت»، «با حسین (ع) حرف بزن»، «حسینیه بهشت»، «مجلس واقعه»، «باب الحسین (ع)» و «آن لحظه» ازجمله برنامه‌های امسال سیما بودند که متناسب با حال‌وهوای عزاداری سالار شهیدان، روانه آنتن شبکه‌های سیما شدند.

در شبکه یک سیما برنامه «آفتاب شرقی» مانند گذشته پخش شد و با بررسی واقعه عاشورا، هر روز بعد‌از اذان ظهر روی آنتن رفت. برنامه «جریان» نیز پخش خودش را در ایام محرم ادامه داد و بر قرائت سیاسی از واقعه عاشورا متمرکز شد.

ویژه‌برنامه «کوی محبت» شبکه دو نیز با اجرای مهدی اعرابی به‌مدت ۱۴ شب روی آنتن این شبکه بود. در این برنامه علی غلامی‌به‌عنوان کارشناس مذهبی، همچنین، نویسندگان کتاب‌های شاخص با موضوع امام حسین (ع) میزبان مخاطبان بودند.

در شبکه سه نیز فصل جدید برنامه «حسینیه معلی» به روی آنتن رفت. این برنامه با اجرای نجم‌الدین شریعتی و حضور حاج محمدرضا طاهری، سیدرضا نریمانی، نزار القطری، مهدی رسولی و شیخ مصطفی کرمی در میز مداحان، حال‌وهوای حسینیه تلویزیون را به خانه‌ها برد.

همچنین برنامه «مخاطب خاص» با اجرای رسالت بوذری در روز تاسوعا و عاشورا به شکل زنده از کربلای معلی پخش شد. برنامه «در آستان خورشید» نیز هر شب به شکل زنده با اجرای میثم آقابیگی روی آنتن شبکه سه رفت.

در شبکه چهار نیز فصل جدید برنامه «چهارگاه» به‌تهیه‌کنندگی کامران سیف‌اللهی و اجرای امیرحسین مدرس راهی آنتن شد. در فصل جدید برنامه، هوشنگ جاوید، جامعه‌شناس و پژوهشگر موسیقی اقوام و سیدمحسن حسینی، ردیف‌دان و خواننده آواز ایرانی میزبانان ثابت بودند و در هر قسمت با مهمانان این برنامه گفتگو می‌کردند.

برنامه «من حسین (ع) را دوست دارم» به‌تهیه‌کنندگی و اجرای سامان ارس‌خان و کارگردانی سجاد ساعی هم از شبکه نسیم پخش شد و برنامه «با کربلا» (مدرسه عشق) نیز در ۵۰ قسمت ۶۰دقیقه‌ای از هفتم محرم تا پایان  صفر از شبکه آموزش درحال پخش است. این برنامه هم‌زمان از دو استودیو واقع در تهران و کربلا به شکل زنده پخش می‌شود که اجرای استودیوی عراق را سیدکاظم احمدزاده عهده‌دار است.

مجریان چقدر نقش دارند؟

سؤال اینجاست که مجریان برنامه‌های معارفی سیما چقدر در جذابیت و اثرگذاری این برنامه‌ها نقش دارند؟ به‌عبارت‌دیگر، مجریان برنامه‌های معارفی و مناسبتی تلویزیون باید دارای چه ویژگی‌هایی باشند که ضریب نفوذ آن برنامه نزد مخاطبان ارتقا یابد؟ آیا نحوه اجرای برنامه‌های معارفی با دیگر برنامه‌ها تفاوت دارد؟ الزامات و پیش‌درآمد اجرای برنامه‌های معارفی و مذهبی چیست؟ آیا مجریان برنامه‌های معارفی تلویزیون تا به امروز توانسته‌اند کارنامه قابل‌قبولی از خود به یادگار بگذارند؟ اصولاً نقش مجریان در برنامه‌های معارفی چیست و جایگاهشان کجاست؟ آیا کسانی مانند فرزاد جمشیدی، حسن سلطانی، نجم‌الدین شریعتی، مجید یراقبافان، رحمان نظام اسلامی، رسالت بوذری، مهدی آقابیگی، امیرحسین مدرس، سامان ارس‌خان و... توانسته‌اند طی سال‌ها فعالیت در این حوزه، جایگاه مجریان را در برنامه‌های معارفی سیما تثبیت کننند و ارتقا دهند؟

ضرورت احاطه مجری بر موضوع و محتوا

حسن سلطانی از جمله مجریان باسابقه برنامه‌های معارفی است. او از گویندگان خبر تلویزیون در دهه ۶۰ بود که در دهه ۷۰ به اجرای برنامه‌های معارفی روی آورد. سلطانی تا به امروز، اجرای برنامه‌های متعددی ازجمله «ماه خدا»، «مصباح»، «حسینیه» و... را بر عهده داشته است.

این مجری نام‌آشنا و پیش‌کسوت رسانه ملی که اغلب او را در قامت مجری برنامه‌های معارفی در قاب تلویزیون می‌بینیم، از باید و نباید‌های اجرا در برنامه‌های تلویزیونی و رادیویی می‌گوید و دراین‌بین، بر ضرورت اشراف و احاطه مجری بر موضوع و محتوا تأکید می‌کند.

وی پیش‌شرط دیگر یک اجرای خوب را ورود بموقع مجری به مباحث و طرح سؤالات متناسب با نیاز مخاطبان می‌داند و می‌گوید: به‌طورکلی نقش مجری در برنامه‌های گفت‌وگومحور، حائز اهمیت و تعیین‌کننده است. از یک سو، نباید پرسشی بی‌پاسخ بماند و از سوی دیگر، گفتگو نباید از ضرباهنگ و جذابیت بیفتد.

سلطانی به‌طورخاص درباره الزامات اجرای برنامه‌های معارفی می‌گوید: علاقه‌مندی به موضوع، اشراف و احاطه به محتوا و دارا بودن پیش‌زمینه مطالعاتی و پژوهشی ازجمله ضروریاتی است که باید در اجرای برنامه‌های معارفی موردتوجه قرار بگیرد. اگر مجریان برنامه‌های معارفی چنین روشی را در پیش بگیرند، در کلام، بیان و اجرای آنها دلنشینی و تأثیر لازم ایجاد می‌شود.

این مجری پیش‌کسوت، پذیرش اجرای یک برنامه معارفی را ازسوی فردی که دانش و تسلط لازم را ندارد، جفا در حق خودش و مخاطبان می‌داند و می‌افزاید: محتوای هر برنامه تعیین‌کننده اجرای آن است و نوع گفتار مجری، نحوه بیان و طرز اجرا نیز به شکل و قالب برنامه بازمی‌گردد.

سلطانی درباره اهمیت شناخت مخاطب نیز می‌گوید: شناخت مخاطب و اطلاع از نیازش، اساس برنامه‌سازی است. باید اطلاعات جامعی درباره مخاطب به برنامه‌ساز ارائه شود تا بتواند برمبنای آن برنامه موردنظر را تهیه کند. این اطلاعات باید در اختیار مجری هم قرار بگیرد تا بتواند یک اجرای مناسب را ارائه و دغدغه‌ها و نیاز‌های مخاطبان را در برنامه مطرح کند.

سلطانی می‌افزاید: وقتی از سلایق، دغدغه‌ها و پرسش‌هایی که برای مخاطب ایجاد می‌شود، خبر نداشته باشیم، طبیعتاً نمی‌توانیم برنامه جذابی بسازیم؛ اما اگر به مخاطب احترام بگذاریم و نیاز او را درک کنیم و نقدهایش را بشنویم، آن‌گاه با اشراف به این مسائل می‌توانیم برنامه‌های جذابی برای جامعه مخاطبان هدف بسازیم.

صداقت، شرط اصلی توفیق

رسالت بوذری از مجریان شناخته‌شده برنامه‌های معارفی تلویزیون است که اجرای برنامه‌هایی مانند «مخاطب خاص» و «محفل» را در کارنامه دارد. او صداقت را شرط اصلی توفیق مجریان برنامه‌های معارفی می‌داند.

بوذری دراین‌باره توضیح می‌دهد: برنامه‌های معارفی باید به دل بنشیند. برنامه‌ای که از اعتقاد حرف می‌زند، مجری‌اش باید صادقانه و باورمند صحبت کند. بیننده اگر احساس کند صحبت‌های مجری از اعتقادات قلبی‌اش نشئت نگرفته و دارد جلوی دوربین فیلم بازی می‌کند، با برنامه ارتباط برقرار نمی‌کند. مجریان برنامه‌های معارفی اگر بخواهند به جایی برسند، باید سعی کنند خودشان یک گام رو به جلو در حوزه معنویت بردارند.

مجری برنامه‌های «محفل» و «مخاطب خاص» تأکید می‌کند: اگر مجری در کلامش صداقت داشته باشد، مردم این صفت را از نگاه و کلام او دریافت می‌کنند و اگر راستگویی او را باور کنند، با برنامه او ارتباط برقرار می‌کنند وگرنه او در انتقال پیام عاجز خواهد بود.

وی مطالعه و پژوهش را یکی دیگر از عوامل توفیق مجریان برنامه‌های معارفی ذکر می‌کند و ادامه می‌دهد: یک مجری باید بیش از ساعت‌های اجرایش و شاید حتی دو یا سه‌برابر مطالعه داشته باشد و باتکیه‌بر اندوخته‌های معرفتی در برنامه‌ها حاضر شود. تسلط و اشراف بر موضوع موردبحث در برنامه می‌تواند از مجری چهره‌ای مقبول برای مخاطب بسازد.

این مجری یادآور می‌شود: حوزه‌ای که مجریان برنامه‌های معارفی و مذهبی کار می‌کنند، حوزه باور‌های مردم است. باور مردم نیز حاشیه نیست؛ حتماً اصل است.

بوذری با تأکید بر اینکه تعبیر «مجریان مناسبتی» تعبیر غلطی است، اظهار می‌کند: یک مجری که در برنامه دینی معارفی کار می‌کند، می‌تواند در حوزه اجتماعی هم فعال باشد. خودم در این سال‌ها در عرصه‌های فرهنگ، دین و هنر بسیار کار کرده‌ام و اصلاً به تفکیک مجریان قائل نیستم. به‌نظرم، مجری‌ای که برنامه مطالعاتی دارد، می‌تواند در حوزه اجتماعی هم فعالیت کند و این دو هیچ منافاتی با هم ندارند. اگر مجری به ادبیات، شعر و متون دینی تسلط داشته باشد، می‌تواند مجری برنامه‌های مناسبتی هم باشد.

باور‌های دینی و همسویی با جامعه

یک منتقد و مدرس سینما بر این باور است که اعتقاد به باور‌های دینی و همسویی با جامعه دو شرط اصلی توفیق مجریان برنامه‌های معارفی به‌شمار می‌رود.

جبار آذین بیان می‌کند: مجریان برنامه‌های معارفی در درجه نخست باید به اعتقادات دینی و مذهبی باور داشته باشند و از سوی دیگر، با اجتماع همسو و از خواست و سلیقه مخاطب اطلاع کافی داشته باشند. اگر در ساخت برنامه‌های مناسبتی و معارفی تلویزیون خواست و نظر مردم لحاظ نشود، در اجرا و عمل موفق نخواهند بود و با استقبال مردم روبه‌رو نخواهند شد.

آذین یادآور می‌شود: البته مجریان برنامه‌های معارفی باید در کار اجرا نیز از مهارت و تبحر کافی برخوردار باشند و اطلاعات عمومی مناسبی درباره موضوعات مطرح در برنامه داشته باشند تا بتوانند چه در برنامه‌های مجری‌محور و چه شخصیت‌محور و مهمان‌محور از پس اجرا بربیایند و با مهمانان و مخاطبان ارتباط برقرار کنند.

این کارشناس و منتقد بر اهمیت اجرای برنامه‌های معارفی تأکید می‌کند و می‌افزاید: یک مجری با وجود تبحر در کار اجرا و گویندگی لزوماً نمی‌تواند برای برنامه‌های معارفی و مناسبتی مناسب باشد. لازمه اجرا در چنین برنامه‌هایی داشتن تفکر و تسلط معارفی و آشنایی با مباحث دینی و اعتقادی است.

نقش مجری در انتقال مفاهیم دینی و اخلاقی

وی تأکید می‌کند: برنامه خوب معارفی باید در ارتقای دانش معرفتی جامعه تأثیر و نقش داشته باشد و آموزه‌های دینی و اخلاقی را به مخاطبان خود انتقال دهد. مجری توانمند همچنین می‌تواند با برقراری ارتباط مناسب با کارشناسان و مهمانان و احیاناً مردمی‌که در استودیو حضور دارند، بر جذابیت‌های برنامه بیفزاید. آذین با اشاره به اهمیت دانش و تسلط مجریان برنامه‌های معارفی متذکر می‌شود: مهم‌ترین نکته، تسلط و اشراف مجری بر موضوعات مطرح در برنامه است. یک مجری موفق و متبحر می‌تواند علاوه‌بر برقراری ارتباط با مخاطبان، آنها را سرگرم نیز بکند. درست است که در برنامه‌های معارفی، اطلاعات و مفاهیم دینی، اخلاقی، انسانی، فرهنگی و اجتماعی ارائه می‌شود؛ اما این ارائه لزوماً نباید به شکل مستقیم باشد. تجربه نشان داده که ارائه مستقیم، خشک و جدی مفاهیم دینی و معارفی نمی‌تواند تأثیر لازم را بر مخاطب بگذارد و در اینجاست که توانمندی و درک خوب یک مجری می‌تواند نقش مهمی در انتقال غیرمستقیم و جذاب مفاهیم و داده‌ها به مخاطب ایفا کند.

مجری حکم ویترین را دارد

این منتقد و کارشناس تصریح می‌کند: مجری حکم ویترین برنامه معارفی را دارد و می‌تواند با پوشش و ظاهر مناسب و کلام و گفتار جذاب و استفاده از کلمات و واژه‌های فاخر، علاوه‌بر افزایش جذابیت برنامه، نقش مهم و بسزایی در انتقال مفاهیم موردنظر به مخاطبان داشته باشد. آذین ادامه می‌دهد: مجری برنامه‌های معارفی باید بتواند با گروه وسیعی از مخاطبان، به‌ویژه نسل جوان ارتباط برقرار کند. او باید زبان و بیان نسل جوان را بداند و با دنیای آنها و خواسته‌ها و سلایقشان آشنا باشد. از سوی دیگر، باید بتواند خواسته و سلایق نسل جوان را به مسائل معرفتی ربط دهد و آنها را پای تلویزیون بنشاند. این کارشناس و منتقد درباره اثرگذاری برنامه‌های معارفی تلویزیون می‌گوید: مفاهیم دینی و معرفتی باید به‌گونه‌ای ارائه و عرضه شود که برای نسل جوان شنیدنی و جذاب باشد و نقش مجری در این حوزه هم اهمیت فراوانی دارد. نوع ارتباط با مخاطبان، به‌ویژه جوانان، در برنامه‌های معارفی اهمیت فوق‌العاده‌ای دارد که لازمه آن، آگاهی از خواسته‌ها، دیدگاه‌ها و سلایق آنان است.