طبق روال چند سال گذشته، با آغاز فصل گرما، دوباره پدیده ناترازی برق، قطعی برق صنایع و بروز خاموشی‌ها در بخش خانگی پررنگ‌تر از گذشته نمایان شده، به‌خصوص اینکه در ماه جاری، گرمای بی‌سابقه‌ای نیز منطقه را فراگرفته و دما در برخی مناطق ایران به ۵۰ درجه نیز افزایش یافته است. هر درجه افزایش دما تا ۱۵۰۰ مگاوات به افزایش مصرف برق منجر می‌شود و این موضوع، میزان تقاضای برق در ایران را در اوج گرما به مرز ۸۰ هزار مگاوات رسانده است. بدین ترتیب ناترازی برق در پیک تقاضا عددی بیش از ۱۷ هزار مگاوات را ثبت کرده است. یکی از راهکار‌های رفع ناترازی برق، توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر در ایران است؛ این درحالی است که ایران به‌رغم داشتن ظرفیت‌های گسترده، تنها یک درصد از برق تولیدی‌اش از حوزه تجدیدپذیرهاست. 

 سهم تجدیدپذیر‌ها از تولید برق؛ یک درصد! 
طبق آمار توانیر (تصویر ۱)، بعد از سال ۱۴۰۰، ناترازی برق به معنای فاصله بین پیک تقاضا و پیک تامین برق، روندی صعودی به خود گرفته و از حدود ۹.۶ هزار مگاوات در سال ۱۴۰۱ رشدی ۷۵ درصدی را تجربه کرده است. طبیعی است که تعمیق ناترازی برق ابتدا به صنایع کشور خسارت وارد می‌کند؛ چراکه این بخش در اولویت نخست خاموشی‌ها قرار دارد. طبق محاسبات، میزان خسارت صنایع از کمبود برق در تابستان ۱۴۰۰، ۱۴۰۱ و ۱۴۰۲ به ترتیب معادل ۴۰، ۷۱ و ۱۸۳ هزار میلیارد تومان برآورده شده است که این رقم در سال جاری افزایش خواهد یافت. اما مرکز پژوهش‌های اتاق ایران در گزارشی عنوان می‌کند که اکنون ظرفیت نامی نیروگاه‌های منصوب در کشور در پایان سال ۱۴۰۲ به رقم ۹۲.۸ هزار مگاوات رسیده که ۸۵ درصد آن مربوط به نیروگاه‌هایی با سوخت فسیلی است. در این بین، سهم برق تجدیدپذیر (برق نیروگاه‌های خورشیدی و بادی) از کل ظرفیت نامی تولید برق فقط یک درصد است و قابلیت زیادی برای توسعه جهت رفع ناترازی برق را داراست. 

 سهم گاز در تولید برق ایران؛ ۴ برابر استاندارد
اشاره شد که یکی از راهکار‌های رفع ناترازی برق، توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر در ایران است. در سال ۲۰۲۳ حدود ۸۴.۵ درصد از برق کشور با گاز طبیعی تولید شده و سهم مابقی سوخت‌ها در تولید برق اندک است؛ درحالی که در دنیا فقط ۲۲.۵ درصد از تولید برق با سوخت گاز انجام می‌شود. طبق گزارش EI، در تصویر ۴، سهم سوخت‌های مختلف در تولید برق ایران و دنیا آورده شده که طبق آن نیروگاه‌های تجدیدپذیر ۱۵.۹ درصد از کل تولید برق دنیا سهم دارند، اما این رقم برای ایران فقط ۰.۵ درصد است. تصویر ۵، سهم منابع مختلف از تولید برق ایران و ۵ کشور مطرح دنیا و خاورمیانه را نشان می‌دهد که طبق آن، سبد تولید برق ایران، تک‌سوختی و وابسته به گاز است؛ موضوعی که در عربستان و منطقه خاورمیانه نیز مشاهده می‌شود. اما کشور‌های پیشرفته دنیا مثل چین، آمریکا، روسیه و ترکیه سبد متنوعی برای تولید برق شامل تجدیدپذیر، برقابی، هسته‌ای و زغال‌سنگ را در اختیار دارند. 

ظرفیت ۱۲۰ هزار مگاواتی ایران برای تولید برق سبز
سهم یک درصدی تجدیدپذیر‌ها از تولید برق ایران در شرایطی رخ می‌دهد که ظرفیت بالایی برای توسعه تجدیدپذیر در ایران برای رفع ناترازی و حضور فعالانه در بازار برق منطقه وجود دارد. طبق گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، ایران در ۱۴۰۲ فقط ۱.۵ درصد از تولید برق خود معادل پنج‌میلیارد کیلووات‌ساعت را صادر کرده و تقریبا در آستانه حذف از بازار برق منطقه قرار دارد. اما گزارش بانک جهانی از ظرفیت تجدیدپذیر‌ها نشان می‌دهد ایران یکی از غنی‌ترین کشور‌های دنیا برای توسعه برق سبز است که می‌تواند ۱۲۱ هزار مگاوات انرژی از این محل تولید کند. این رقم برق موردنیاز برای جمعیتی دوبرابر ایران را تامین خواهد کرد. براساس اطلس بادی ایران، هم‌اکنون ظرفیت نصب بیش از ۴۸ هزار مگاوات نیروگاه بادی در کشور وجود دارد که این رقم بیش از نصف ظرفیت نامی نیروگاه‌های نصب‌شده در ایران است. 

طبق این اطلس، مرز ایران و افغانستان یکی از بادخیزترین مناطق دنیاست که تحت‌تاثیر باد هرات و پدیده جوی «مونسون» از شبه‌قاره هند قرار دارد. این پدیده جوی ۱۲۰ روز در ماه‌های گرم سال برقرار است و این منطقه را مستعد تولید برق از انرژی باد می‌کند، همچنین ظرفیت تولید برق خورشیدی در ۳۱ استان و جزایر سه‌گانه تنب بزرگ، تنب کوچک و ابوموسی معادل ۷۲ هزار و ۱۵۹ مگاوات برآورد می‌شود که دو عنصر مهم برای مکان‌یابی نیروگاه‌های خورشیدی یعنی نور و دمای مناسب را دارند. طبق پایش انجام‌شده، هم‌اکنون استان‌های کرمان و خراسان رضوی به ترتیب با ۵۷۲۵ مگاوات و ۵۱۳۵ مگاوات ظرفیت نصب، بیشترین استعداد را در تولید برق خورشیدی را به خود اختصاص داده‌اند.

البته نور خورشید تنها محدودکننده توسعه نیروگاه‌های خورشیدی نیست و احداث این نیروگاه‌ها نیازمند توسعه زنجیره ارزش ساخت سامانه‌های سیلیسیومی خورشیدی از استخراج ماده معدنی سیلسیوم تا ساخت ماژول است. طبق برآورد‌ها، ذخیره تخمینی فعلی سیلیسیوم در ایران حدود ۸۰ میلیون تن است که برای ساخت ۴۲ هزار مگاوات نیروگاه خورشیدی کفایت می‌کند. توجه کنید که نور خورشید، ظرفیت توسعه نیروگاه خورشیدی در ایران تا ۷۲ هزار مگاوات را فراهم کرده است. 

 چین چگونه در تولید برق خورشیدی جهش کرد؟
اما سوال اساسی اینجاست که چرا از ۱۲۱ هزار مگاوات (۱۲۱ گیگاوات) ظرفیت تولید برق تجدیدپذیر در ایران فقط حدود هزار مگاوات آن فعال است و دولت ایران به‌عنوان نهاد حکمران باید چه سیاستگذاری برای توسعه تجدیدپذیر‌ها انجام دهد؟ ابتدا سراغ تجربه چین در این موضوع می‌رویم. اخیرا نیویورک‌تایمز با اشاره به رکوردشکنی چین در رشد تولید برق خورشیدی در سال ۲۰۲۳ به بررسی سیاستگذاری دولت آن در این حوزه پرداخته است. اعطای «یارانه» و اختصاص «زمین ارزان» به تولیدکنندگان پنل‌های خورشیدی ازجمله اقداماتی هستند که باعث شده چینی‌ها بتوانند هزینه تولید برق خورشیدی را به ۱۶ تا ۱۹ سنت بر وات کاهش دهند. درحالی‌که این عدد در اروپا ۲۴ تا ۳۰ سنت بر وات و در آمریکا ۲۸ سنت بر وات بوده است.

این یارانه تشویقی باعث شده چین بازار‌های متعلق به اروپا را تصاحب کند و کارخانه‌های اروپایی با ورشکستگی روبه‌رو شوند. طبق این گزارش، چین در سال ۲۰۱۰ برای ساخت پنل خورشیدی به واردات تجهیزات متکی بود، اما با اصلاح سیاست‌های خود و حمایت از تولیدکنندگان پنل‌های خورشیدی اکنون بازار این حوزه را قبضه کرده است. هم‌اکنون ۸۰ درصد از کل پنل‌های خورشیدی تولیدشده در سطح جهان را چینی‌ها تولید می‌کنند. براساس آمار آژانس بین‌المللی انرژی، چین ۸۵ درصد از سلول‌های خورشیدی، ۸۸ درصد از پلی‌سیلیکون درجه یک خورشیدی و ۹۷ درصد از شمش و ویفر‌های سیلیکونی عرضه‌شده دنیا را تولید می‌کند. نیویورک‌تایمز نوشته که پس از رشد صنعت پنل خورشیدی در چین، هزینه تولید این پنل‌ها در دنیا ۹۵ درصد کاهش یافته است. 

 ۲ تلاش وزارت نیرو برای جذابیت سرمایه‌گذاری در تجدیدپذیر‌ها
عضو هیات‌مدیره انجمن تجدیدپذیر‌های ایران گفت: «با روی کار آمدن دولت سیزدهم، مدل پرداخت خرید تضمینی تغییر کرد، زیرا با مدل قبلی اصلا منابعی وجود نداشت، درنتیجه دو مدل جدید برای ایجاد جذابیت سرمایه‌گذاری و ارائه تضمین در این حوزه ارائه شد. مدل قدیمی خرید تضمینی نیز صرفا برای مشترکان کوچک مقیاس شامل خرید از واحد‌های با ظرفیت یک مگاوات خورشیدی و ۵۰۰ کیلو وات بادی محدود شد.» وی توضیح داد: «برای نیروگاه‌های بزرگ مقیاس دو مدل پیشنهاد شد که نخستین مدل مربوط به ظرفیت ماده ۱۲ قانون رفع موانع تولید رقابت‌پذیر بود که مجوز‌های شورای اقتصاد در این حوزه در دولت سیزدهم اخذ شد. بدین‌ترتیب منابع بازپرداخت از محل سوخت صرفه‌جویی‌شده تعریف شد، یعنی اگر نیروگاه تجدیدپذیر ساخته شود، به ازای هر واحد تولید برق، مقداری از مصرف گاز یا سوخت مایع را در نیروگاه مشابه با سوخت فسیلی صرفه‌جویی می‌کند.» 

رضایی عنوان کرد: «حال طبق ماده ۱۲ قانون باید معادل ارزش این میزان سوخت به شرکت‌های تولیدی برق تجدیدپذیر پرداخت شود. در مصوبه شورای اقتصاد این رقم، ۶.۹ سنت به ازای هر کیلووات ساعت برق برای ۸۵۰۰ مگاوات نیروگاه خورشیدی تعیین شد که باید به مدت ۶ سال توسط دولت پرداخت شود. برای نیروگاه بادی هم تا سقف سه‌هزار مگاوات این مصوبه اخذ شد.» عضو هیات‌مدیره انجمن تجدیدپذیر‌های ایران گفت: «فقط ایراد کار اینجا بود که تخصیص سوخت صرفه‌جویی‌شده توسط سازمان برنامه و بودجه تضمین داده می‌شد که متاسفانه تاکنون رخ نداده است. هم‌اکنون قرارداد احداث ۸۵۰۰ مگاوات نیروگاه خورشیدی امضا شده، اما چون تضمین‌های بازپرداخت اعطا نشده است، شرکت‌های سرمایه‌گذار در تامین مالی طرح‌ها دچار مشکل شده‌اند، زیرا سیستم بانکی نیز با توجه به تجربه قبلی از ورود به بخش تجدیدپذیر دوری می‌کنند.»

 تحقق ۴ درصدی وعده توسعه تجدیدپذیر‌ها
وی ادامه داد: «مدل دوم این بود که مطابق ماده ۱۶ قانون جهش تولید دانش‌بنیان، تابلوی برق سبز در بورس راه‌اندازی شود و تولیدکنندگان برق تجدیدپذیر، برق خود را در یک بازار با عرضه و تقاضا به مشترکان صنعتی بفروشند. مدل تابلوی سبز مدل خوبی بود، اما همچنان ریسک‌هایی وجود داشت.» رضایی افزود: «البته وزارت نیرو حمایت خوبی داشت که اگر صنعتی برق موردنیاز خود را از تابلوی سبز بورس بخرد، مشمول محدودیت‌های قطع برق نمی‌شود، اما در اجرا این مدل جواب نداد، زیرا برق همان صنایع نیز قطع شد. بدین‌ترتیب جذابیت خرید برق تجدیدپذیر از بورس برای صنایع کاهش یافته است.» 

عضو هیات‌مدیره انجمن تجدیدپذیر‌های ایران گفت: «درمجموع هنوز مشکلات و موانع بزرگی در مسیر توسعه تجدیدپذیر‌ها وجود دارد، مثلا برای افزایش ظرفیت تولید برق خورشیدی معادل ۱۰ هزار مگاوات در دولت سیزدهم (طبق قول وزیر نیرو در ابتدای دولت) به حدود ۶ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری نیاز است که به‌دلیل ریسک‌های موجود، در دولت قبل فقط ۳۰۰ مگاوات آن وارد مدار شد.» به گزارش «فرهیختگان» درمجموع به‌نظر می‌رسد همچنان اصلی‌ترین اولویت دولت چهاردهم برای جهش تولید در تجدیدپذیر‌ها ارائه ضمانت برای بازگشت سرمایه‌گذاری انجام‌شده در این بخش است. حال باید منتظر ماند و دید که آیا تیم مسعود پزشکیان در وزارت نیرو می‌تواند ظرفیت ۱۲۰ هزار مگاواتی تولید برق سبز در ایران را احیا کند؟

منبع: روزنامه فرهیختگان