یک هفته مانده به انتخابات ریاست جمهوری و در حالی که انصراف و اتحاد نامزد‌ها می‌تواند تاثیر اساسی بر نتایج انتخابات بگذارد، به طور مستمر نظرسنجی‌های متناقضی منتشر و بعضا تکذیب می‌شود و افکار عمومی حیران نمی‌دانند به کدام نتیجه اعتماد کنند؟

در این زمینه  با محمدجواد بادین فکر، پژوهشگر حوزه افکارعمومی و مطالعات فرهنگی گفتگو کرده است:

چرا در این دوره این قدر نظرسنجی اهمیت یافته و برجسته شده است؟

مهمترین عامل این است که با ترکیب کنونی، رقابت‌ها نزدیک و حساس شده و نتیجه برای همه اعم از مردم و سیاستمداران خیلی مبهم است و کسی به راحتی نمی‌تواند نتیجه را حدس بزند. برخلاف ۱۴۰۰ که حدس پیروزی آقای رئیسی چندان دشوار نبود.

چرا این میزان حساسیت درباره انتشار نتایج نظرسنجی‌ها وجود دارد؟

در این دوره اردوگاه اصولگرایان ۴ نماینده دارد که دو تا مهمترند و رای آنها نزدیک هم است، هواداران پروپاقرصی دارند و یک بار هم سال ۱۳۹۲ کنار هم نشسته‌اند و هیچ کدام حاضر نشده‌اند به نفع دیگری کنار بروند؛ لذا حساسیت انتشار نظرسنجی در این دوره و وعده‌ها در اردوگاه اصولگرایی به این سمت است که یکی به نفع دیگری کنار بکشد. طبعا داده‌ها و نظرسنجی‌ها و تحلیل آمار و افکارسنجی در اینجا می‌تواند تعیین کننده باشد؛ بنابراین هر یک از طرفین نظرسنجی را پیدا می‌کند که به نفع نامزد آنها باشد. این بار نظرسنجی‌ها تنها افکارسنجی نیست و افکارسازی هم در دستور کار قرار گرفته و گویا عده‌ای می‌خواهند با این نتایج دست رقیب را از استدلال خالی کنند تا کنار بکشد.

یک دلیل این حساسیت که باعث محافظه‌کاری مرکز نظرسنجی هم شده، متصل بودن آنها به گروه‌های سیاسی و فشار این گروه‌هاست. مثلا اگر اعلام کنید جلیلی نفر اول است، اردوگاه قالیباف به شما حمله می‌کند و برعکس! دلیل دیگر این حساسیت که باعث محافظه کاری مراکز نظرسنجی هم شده، متصل بودن آنها به گروه‌های سیاسی و فشار این گروه‌هاست. مثلا اگر اعلام کنید آقای جلیلی نفر اول است، اردوگاه قالیباف به شما حمله می‌کند و برعکس. این، انتشار نتایج را حساس می‌کند. مثلا ایسپا در موج اول، تنها میزان مشارکت را اعلام کرد و نه نتایج رای نامزد‌ها را، همچنین مرکز افکارسنجی ملت و علت، سایه سنگین فضای سیاسی است.

چرا این قدر اختلاف بین نتایج نظرسنجی‌ها وجود دارد؟

این خیلی مهم است. فرض کنید مراکز معتبری که تا الان کار می‌کردند، واقعا کار علمی و آماری می‌کنند، نه کار سیاسی و در داده‌شان دست نمی‌برند. پس چرا این اختلاف در نتیجه رخ می‌دهد؟ یکی از دلایل، فاصله بسیار کم نامزدهاست. رقابت تنگاتنگ باعث شده این مراکز در حاشیه خطای همدیگر قرار بگیرند.
به طور مثال اگر مرکزی حدود ۱۰۰۰ نمونه تلفنی بگیرد، حاشیه خطای ۳ درصد دارد که طبیعی است. وقتی نامزدی ۲۰، ۳۰ درصد اختلاف با بقیه دارد، حاشیه خطا چندان موثر نیست. اما وقتی یک کاندیدا ۲۵، بعدی ۲۳ و بعدی ۲۰ درصد رای داشته باشند، در این موقعیت حاشیه خطای ۳ درصدی اثر دارد. شاید شما ترتیب را جلیلی، قالیباف، پزشکیان بگویید و در واقعیت این ترتیب جابه‌جا باشد. این خطا در نظرسنجی‌های انتخابات آمریکا و رقابت ترامپ و کلینتون هم رخ داد و فاصله نتایج مراکز نظرسنجی با آنچه رخ داد زیاد بود. چون رقابت شدید و تنگاتنگ بود.

اما دلیل دیگر در مدل تعدیل نمونه‌هاست. هر مجموعه که الان در حوزه سیاسی- اجتماعی کار می‌کند، اگر نمونه‌اش را با تکنیک‌های آماری موجود تعدیل و داده‌ها را وزن دهی نکند، داده خامش اریب دار است و معلوم نیست چقدر قابل اعتماد باشد. مثلا الان میزان همکاری با نظرسنجی‌های تلفنی بین ۴۰ تا ۵۰ درصد است و ۵۰ تا ۶۰ درصد افراد حاضر به پاسخ دهی نیستند، ممکن است آنها رای دهند یا ندهند و این در نتیجه موثر است. پس باید با تعدیل، این نمونه را از حالت خام درآورد. برخی این کار را نمی‌کنند. آنها که می‌کنند، مدل تعدیلشان مهم است. تفاوت روش تعدیل، در نتیجه موثر است. من خودم به یاد دارم نتایج خام دو مرکز نظرسنجی با اختلاف یکی دو درصدی شبیه هم بود، اما بعد از تعدیل کاملا متفاوت شد.

شکاف بین نتایج روش تلفنی و حضوری

نکته سوم روش جمع آوری نمونه است. مثلا شکافی بین نتایج روش تلفنی و حضوری هست. در عمده مراکزی که حضوری نظرسنجی می‌کنند، مثل ایسپا و صداوسیما نفر اول را اقای جلیلی می‌گویند، اما مراکز تلفنی نفر اول را اقای پزشکیان و بعد قالیباف و بعد جلیلی می‌گویند.

ّالبته هنوز تا واقعیت رخ ندهد، نمی‌دانیم با قطع و یقین کدام روش درست است. چون الان نرخ همکاری تلفنی بالاست. برخلاف سال‌های قبل که نرخ همکاری تلفنی ۳۰، ۴۰ درصد بود، در مقابل ۵۰، ۶۰ درصد همکاری حضوری که گفته می‌شد تلفنی اعتبار ندارد و آن را کنار بگذاریم. اما الان مردم به تلفن هم خوب پاسخ می‌دهند و بالای ۴۵ تا ۵۰ درصد است.

عامل دیگر که یک ادعاست، این که مردم پشت تلفن نسبت به حضوری، کمتر نظرشان را می‌گویند؛ لذا در نظرسنجی تلفنی، میزان مرددین درباره نامزد‌ها بالاتر از حضوری است. البته این ادعا ممکن است رد شود.

آیا اعلام رسمی نتایج توسط مراکز نظرسنجی معتبر می‌تواند مانع ایجاد حاشیه و نتایج مخدوش شود؟

نه الزاما. زمانی موسسات معتبر از معتبر جدا نشده بود. اکنون این طور نیست که همه قسم بخورند که این مرکز معتبر است و دیگری نه. همه آزمون و خطا‌ها و موفقیت و شکست‌هایی داشته اند. در انتخابات مجلس خیلی از مراکز، پیش بینی نسبتا درست داشتند، اما در انتخاباتی که چندان رقابتی و با مشارکت بالا نیست، نمی‌توان اعتبار موسسات را سنجید. به نظر من در این انتخابات کنونی عیار و اعتبار مراکز نظرسنجی مشخص می‌شود؛ لذا اعلام رسمی نتایج نمی‌تواند مانع حاشیه شود، همان گونه که نتایج کار مرکز تحقیقات صداوسیما بعد از انتشار دست به دست، در پرس تی وی منتشر شد و در افکار عمومی رهزنی کرد و غیرحرفه‌ای بود. اگر شما می‌خواهید نتایج را منتشر کنید، باید نتایج موج‌های قبل را به صورت روند منتشر کنید تا افراد روند سبد آرا را بفهمند. مثلا در صداوسیما نتایج قبلی با نتایج اخیر متفاوت بوده است. باید نتایج روند همراه با روش و حاشیه خطا منتشر شود تا بتوان آن را ارزیابی درست کرد و بدون اینها مراکز می‌توانند نظرسازی کنند.

راه مقابله با بی اعتبار کردن نظرسنجی‌ها چیست و آیا بیان جزئیات علمی و حجم نمونه و روش نمونه گیری کمکی می‌کند؟

یکی از راه‌های اعتبار، ارائه روش، به خصوص روش تعدیل نظرسنجی است. مراکز باید روش تعدیلشان را بگویند. البته بعضی این را فرمول جادویی کرده اند و می‌گویند این مال ماست! ایرادی ندارد، ولی در جمع‌های علمی خوب است این موارد بیان شود و مشخص شود با داده چه کاری شده است. خوب است بعد از انتخابات هر یک از مراکز گزارش دهند چه روشی داشته اند و نتایجشان نقد و بررسی شود. برخی که ضعیفترند و از بودجه عمومی استفاده می‌کنند، ما موظفیم آنها را آموزش دهیم. ایسپا، صداوسیما، پژوهشگاه فرهنگ و ارتباطات، مرکز افکارسنجی ملت و خیلی دیگر همه دولتی هستند. باید به هم کمک کنند تا پول مردم درست هزینه شود.

مراکز دولتی اجازه انتشار نتایج را بدهند

راه دیگر این است که مراکز دولتی اجازه انتشار نتایج را بدهند. این هیچ ایرادی ندارد. اگر یک لیگ انتشار نتایج باشد و مجموعه‌ای هم اینها را سامان دهد، مجموعه‌های ضعیف طبیعتا خودشان از صحنه حذف می‌شوند و نیاز به کوبیدن مراکز در رسانه‌ها نیست. اعتبار و فریب مجموعه‌ها در همین انتخابات‌هاست که با انتشار اعدادی برای خودشان ۴ سال حریم امن ایجاد می‌کنند.

نتایج نظرسنجی‌ها چه قدر توان پیش بینی دقیق واقعیت دارند؟ و درصد افراد خودداری کننده از پاسخ چه تاثیری در این دارد؟

نظرسنجی نمی‌تواند ادعا کند به صورت نقطه‌ای می‌تواند چیزی را پیش بینی کند و اگر اعلام نقطه‌ای کرد و خطا درآمد، مقصر خود او و رسانه‌هایی هستند که چیزی را بولد می‌کنند که واقعیت ندارد. وقتی من اعلام می‌کنم حاشیه خطا مثبت و منفی ۳ درصد است، یعنی نمی‌توان نقطه‌ای و دقیق چیزی را پیش بینی کرد. فرض کنید تا پنجشنبه نظرسنجی شود و شب جمعه یا مقابل صندوق نظر برخی افراد تغییر کند. این توقع پیش بینی دقیق و نقطه‌ای از مرکز نظرسنجی درست نیست و باید آن را تعدیل کرد. علم پوزیتویستی می‌تواند حدود واقعیت اجتماعی را تخمین بزند. آینده نگری نیست و تنها تخمین است و اگر مجموعه‌ای حدود میزان مشارکت یا رای یک نامزد را درست گفت، باید از او تشکر کنیم و مجموعه‌ها باید به حدود و خطا اشاره کنند. اینکه مرکزی نقطه را مشخص کند، الزاما نشانه دقیق‌تر بودن نیست. اما گاهی نتیجه پرت است. مثلا گفته می‌شود مشارکت بالای ۵۵ درصد است، در حالی که در واقع حدود ۵۰ درصد است.

موسسات نظرسنجی کشورمان چه جایگاهی دارند و عملکرد قوی آنها چه کمکی به کشور می‌کند؟

موسسات نظرسنجی کشور ما از مجموعه‌های مغفول هستند که توان بالای بسیج افکار عمومی دارند و قوانین دست و پاگیر و مدیران محافظه کار باعث می‌شوند این نتایج بیان نشود و تاثیر نگذارد. در سال ۸۸ به گفته برخی، خیلی از مراکز نظرسنجی مثل صداوسیما تخمین می‌زدند که پیروزی بافاصله برای آقای موسوی نیست و اقای احمدی نژاد پیروز است. انتشار نیافتن این نتایج چه فاجعه‌ای ایجاد کرد؟ البته اعلام اشتباه نتایج هم می‌تواند مملکتی را به التهاب بکشد. این نیازمند سامان بخشی حاکمیتی است تا به صورت خویش فرما و تعاملی بین مراکز، تنظیم گری ایجاد کند.

انتشار نتایج نظرسنجی، زور مردم را در مقابل یک سیاست اشتباه زیاد می‌کند

در کشور‌های مختلف، نظرسنجی و انتشار آن، تسهیل کننده سیاستگذاری‌هاست. از آن طرف مانع بزرگ سیاست‌های نادرست است. وقتی نتایج را در یک جامعه مردم‌سالار منتشر می‌کنید، زور مردم را در مقابل یک سیاست اشتباه زیاد می‌کنید تا سیاستگذار نتواند پشت در‌های بسته تصمیم بگیرد و هم به مردم و هم سیاستگذار و نیز رونق فضای علمی و اجتماعی کمک می‌کند. در کشور ما داده‌های جمع شده نوعا دپو می‌شود و بدون انتشار خاک می‌خورد و بیت المال تلف می‌شود و باید مانع انتشار را برداشت تا با ملاحظه امنیت ملی نتایج نشر یابد و به مردم و مردمسالاری کمک شود.

منبع: ایرنا