حجت‌الاسلام احمد شرفخانی، رئیس مرکز امور خیریه سازمان اوقاف و امور خیریه در نشست ضرورت بررسی انجام پیمایش‌های ملی در حوزه نیکوکاری و نقد و بررسی نخستین موج پیمایش ملی «گرایش مردم ایران به نیکوکاری» بیان کرد:  اگر اعتقاد داریم در امر مشارکت مردمی در امور خیریه موفق نیستیم، دلیلش این است که پژوهش انجام نداده ایم. بنابراین، مجموعه‌ها و نهاد‌هایی که کنشگر اصلی امر خیر هستند باید به سمت پیمایش‌ها بروند.

حجت الاسلام شرفخانی در این نشست با بیان این که قانونگذاری بدون پژوهش کاربردی موفق نخواهد بود و اثربخشی سیاست‌گزاری نیازمند پژوهش کاربردی است، گفت: مهم ترین روش پژوهش، پیمایش است. اگر اعتقاد داریم در امر مشارکت مردمی موفق نیستیم، دلیلش این است که پژوهش انجام نداده ایم. در زمینه امور خیریه، مجموعه‌هایی مانند کمیته امداد، فراجا، هلال احمر، اوقاف و امور خیریه و دیگر نهاد‌هایی که کنشگر اصلی امر خیر هستند باید به سمت پیمایش‌ها بروند. مجموعه‌های حاکمیتی باید صدای مردم را بشنوند از پیمایش‌ها استفاده کنند، نظام مسائل استخراج کرده و راهکار و برنامه طراحی کنند.

او این پیمایش را برای سطح بندی تشکل‌های خیریه بسیار ارزشمند دانست و تصریح کرد: پیمایشی که انجام شده در رابطه با گرایش مردم به نیکوکاری در این دوره است. در کشور ما از قبل از اسلام مردم گرایش به امر خیر داشتند و در ادبیات قبل از اسلام دیده می‌شود که موضوعات امر خیر وجود داشته تا جایی که در تاریخ برخی استان‌ها می‌بینیم که در شهری همه زمین‌ها وقف شده بوده، همچنین گرایش به امر خیر در ائمه معصومین (ع) دیده می‌شود. رسول خدا (ص) هم خیّر بوده اند و هم تشویق به امر خیر می‌کردند. در نتیجه، با نگاه به بُعد اجتماعی زندگی ایشان متوجه می‌شویم پیامبر (ص) در ایام زندگانی خود، ۹ عدد سد ساخته اند و همچنین چاه‌هایی برای کشاورزی و وضو و ... حفر کرده اند. دارالشفا و دارالایتام ایجاد کرده و در کنار مسجد کودکستان دایر کرده اند.

رئیس مرکز امور خیریه سازمان اوقاف و امور خیریه مطرح کرد: در ایران نیز، وقف و امور خیریه یک فرهنگ عمومی شده است. کاروانسراها، درمانگاه‌ها و توسعه علمی و پژوهشی مدیون امر خیر هستند و بسیاری از مباحث آموزشی و علمی بر اساس امر خیر توسعه یافته اند و امروز، هیئت‌های مذهبی و اربعین یک حرکت خیرخواهانه است. در کشور ما نزدیک به ۳۰ درصد مراکز درمانی و ۱۶ درصد تخت‌های بیمارستانی خیریه هستند و بخشی از مدارس و دانشگاه‌ها خیریه هستند و بسیاری از بازار‌های قدیم موقوفه و خیریه هستند و این موارد تنها برای کمک به فقرا نبوده بلکه آینده نگرانه بوده است. حال، در پیمایشی که صورت گرفته در نظر داریم نگاه نسل جدید به امر خیر را مورد بررسی قرار دهیم.

حجت‌الاسلام علی ملانوری، مدیر مرکز خیر ماندگار با بیان این که تاکنون، ۵ هزار مؤسسه خیریه شناخته شده و برآورد این است که بر این تعداد افزوده می‌شود و تا پایان سال به ۱۰ هزار موسسه می‌رسد، بیان کرد: نهاد‌های خیریه باید به صورت علمی فعالیت خود را ادامه دهند. تاکنون در زمینه‌های اجتماعی مطالعاتی انجام شده، اما اینکه در حوزه امور خیریه مطالعات گسترده انجام شود فقیر هستیم.

مدیر مرکز خیر ماندگار گفت: اطلس خیر ایران، یکی از پروژه‌های پیمایش است. از سال ۱۳۹۴ طرحی با عنوان خیر ماندگار بنیان گذاشته شده و این که یک تشکل و بنیاد خیریه غیر دولتی خود را به این کار مشغول کرده هم با محدودیت مواجه است و در مقابل مزیتی دارد. افرادی که در کشور در قالب موسسه خیریه و گروه جهادی مشغول و یا بانی امر خیر هستند و اقدام به کاری مهم یعنی سوق دادن کار خیر و رساندن آن به مدیریت دانش بنیان بهره ور کرده اند، مسیر طولانی در پیش دارند که بدون حمایت دستگاه‌های حاکمیت امکان پذیر نیست. لذا، اقدامات در این پیمایش بر سه محور پیش رفت. یکی ارتباط با اساتید بوده که با دانشگاه تربیت مدرس، علم و فرهنگ و تهران همکاری داشتیم و دیگری ارتباط با نهاد‌های حاکمیتی مانند سازمان اوقاف بوده است و معتقدیم هرچه گفتمان نهاد‌های خیریه و نهاد‌های حاکمیتی بیشتر باشد به امر خیر کمک کرده ایم و ضلع سوم فعالان امر خیر هستند و در حوزه‌های آموزش و پژوهش با همکاری این سه ضلع پیش رفته ایم.

 حجت‌الاسلام ملانوری تصریح کرد: یکی از پروژه‌های این مرکز، اطلس خیر ماندگار است. تاکنون ۵ هزار مؤسسه خیریه شناخته شده و برآورد این است که بر این تعداد افزوده می‌شود و تا پایان سال به ۱۰ هزار موسسه می‌رسد. این اطلس ارزیابی موسسات را انجام می‌دهد و تاکنون دو هزار موسسه پایش شده و محصول دیگر پیمایشی است که امروز مورد بحث است. قطعا برای خیران مهم است که نیاز و تمایل مردم را بدانند تا برنامه‌های خود را بر این اساس تنظیم کنند و برای سیاستگذاران نیز مهم است که داده‌های قابل اتکا داشته باشند تا برنامه ریزی صحیح صورت پذیرد. عالمان نیز به دنبال این هستند که که نهاد‌های خیریه به صورت علمی فعالیت خود را ادامه دهند. تاکنون در زمینه‌های اجتماعی مطالعاتی انجام شده است. اما این که در حوزه امور خیریه مطالعات گسترده انجام شود فقیر هستیم.

مدیر مرکز خیر ماندگار مطرح کرد: در زمینه پیمایش‌های سطح ملی تجربه‌های موفق داریم. اما در زمینه گرایش مردم به نیکوکاری پیمایش نداشته ایم. در یک موسسه خیریه با توانایی و نیروی انسانی محدود و کمبود زیرساخت لازم توان کار گسترده را نداشتیم، ولی موظف بودیم به قدر وسع در میدان قرار گیریم و به همین منظور، کارگروهی تشکیل شد و مطالعات اولیه انجام شد و با همکاری دانشگاه فردوسی و سازمان اوقاف و امور خیریه به نتیجه رسید.

 حجت‌الاسلام ملانوری اظهار کرد:با بیان اینکه عدم شفافیت از موضوعات گریبانگیر امر خیر است، گفت: در گزارش‌های شهودی میزان سرمایه بسیاری در امر خیر به صورت فعال وجود دارد که برای مصرف بهینه و بهره ور بودن باید مورد بررسی قرار گیرد. امیدواریم استمرار پروژه پیمایش نیکوکاری در ایران در این زمینه اثرگذار باشد.

مجید فولادیان، عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی مشهد و مدیر علمی پیمایش با اشاره به آشفتگی‌هایی که در حوزه امور خیریه وجود دارد، گفت: پیمایش‌ها نشان داده اند اعتماد مردم به نهاد‌های حاکمیتی در زمینه امور خیریه کاهش پیدا کرده است. وقتی اعتماد کاهش می‌یابد نهاد‌های مدنی اهمیتش زیاد می‌شود. اگر خیریه‌ها هم در آشفتگی کار کنند مردم از آن‌ها هم قطع امید می‌کنند. گاهی مشاهده می‌شود که برخی خیریه‌ها غیر تخصصی فعالیت می‌کنند و گاهی سوءاستفاده صورت می‌پذیرد که باید ساماندهی شوند و یکی از اقداماتی که باید انجام شود این است که به ارزیابی مشخص برسیم که نگرش مردم به نهاد‌های خیریه و امر خیر چگونه است؟ پیمایشی که انجام شد یافته‌های مهمی دارد و نشان می‌دهد سیاست‌گذاری در امر خیر جایش خالی است.

او تصریح کرد: این پیمایش تلفنی انجام شده است و تاکنون صد پیمایش انجام شده که ۱۵ تا ملی هستند و بقیه شهری و استانی هستند. از نهاد‌های امنیتی و نهاد‌های مختلف به ما سفارش داده اند. یکی از اقدامات پیمایش انتخابات بود که اعتبار داده‌ها بسیار خوب بود و یکی از ملزومات دسترسی به شماره‌های مردم ایران و شماره‌های ثابت بود. روش نمونه گیری تصادفی طبقه‌ای بود و بر اساس نمونه گیری صورت گرفته ۲۰۲۳ نفر نمونه گرفتیم و در مدت ۱۰ روز داده‌ها جمع آوری شد. طراحی پویه‌ها با شورای علمی که تشکیل شد صورت گرفت و تلاش کردیم به این شکل باشد که پویه‌های بین المللی در امر خیر در نظر گرفته شود و در جایی که لازم بود بومی کردیم و چند پویه دیگر نیز اضافه شده و ۱۰۰ پرسشنامه تکمیل و کار انجام شد و تحلیل آمار نیز توصیفی ارائه شد. 

نگاهی به داده های پیمایش

فولادیان در رابطه با یافته‌های پیمایش عنوان کرد: در این پایش حدود ۴۸ و نیم درصد خانم و ۵۲ در صد آقا بودند. به عنوان مثال؛ سوال پرسیدیم که در یک ماهه گذشته آیا صدقه داده اید یا خیر؟ ۸۰ درصد مردم صدقه داده بودند. حدود ۵۰ درصد به متکدیان کمک کردند. ۳۲ درصد کار‌های داوطلبانه بدون دستمزد انجام داده بودند. به عنوان مثال؛ در تکایا و مساجد وقت گذاشته بودند و ۲۶ درصد به مؤسسات خیریه کمک کرده بودند، همچنین سوال پرسیده شد که آخرین بار که به نیازمندی کمک کردید چه زمانی بوده است؟ در پاسخ ۴۸ درصد چند روز و ۸ درصد چند ماه پیش و ۱۴ درصد گفته بودند یادمان نیست و یا در پاسخ به این سوال که ترجیح می‌دهید فعالیت نیکوکارانه جمعی یا فردی باشد؟ ۶۱ درصد فردی ۲۲ درصد جمعی و ۱۸ درصد گفتند فرقی نمی‌کند. در پاسخ به این سوال که اگر قرار باشد فعالیت نیکوکارانه انجام دهید در کدام زمینه اقدام می‌کنید؟ در زمینه تأمین غذا و سرپناه برای نیازمندان ۴۵ درصد، حمایت از کودکان ۳۱ درصد، بسته معیشتی به نیازمندان ۳۰ درصد، حوزه درمان ۲۰ درصد، زنان سرپرست خانوار ۲۰ درصد، سالمندان ۲۰ درصد، بلایای طبیعی ۱۸ درصد، حوزه کارآفرینی ۱۱ درصد، محیط زیست ۵ درصد و مذهبی ۳ درصد افراد ترجیح می‌دهند کمک کنند. 

غلامرضا غفاری، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران با بیان اینکه حیات اجتماعی بدون توجه به امر خیر و نیکوکاری مبنایی ندارد گفت: انجام این کار مهم بسیار ضرورت دارد. پیمایش به نوعی نبض‌سنج اجتماعی است. مثل پزشکی که وقتی مشکل پیدا می‌کنیم و نزد او می‌رویم ابتدا نبض شخص را بررسی می‌کند تا به تشخیص برسد و نسخه درمان بدهد. پیمایش در کشور‌های مختلف سابقه طولانی دارد در همه کشور‌های موفق که بهتر مناسبات اجتماعی را سامان داده اند این جنس کار‌ها را به وفور می‌بینید. اگر امر خیر را وظیفه شرعی و ملی حساب کنیم باید به سامان در حوزه خیر دست پیدا کنیم و سیاست‌گزاری صحیح داشته باشیم که نیاز به پیمایش و کسب داده وجود دارد.

او عنوان کرد: در کشور ما این ضرورت ۵۰ سال است که مطرح است. اولین پیمایش ملی به سال ۱۳۵۳ برمی گردد. پژوهشکده ارتباطات و توسعه این کار را شروع کرد و در نظر داشت آینده جامعه ایران را بداند. برای این امر باید وضعیت حال احصا شود و یکی از راه‌ها پیمایش است. گزارش اولیه آن پیمایش منتشر شد، اما دستگاه‌های اجرایی از پیمایش خوششان نمی‌آیند و به همین دلیل در سیاست‌گزاری خیلی موفق نیستند. در سال ۹۶ آن پیمایش منتشر شد با عنوان صدایی که شنیده نشد. در شورای فرهنگ عمومی و وزارت ارشاد بعد‌ها به نوعی مطرح شد که این کار‌ها باید صورت گیرد در سال ۷۹ و ۸۱ اقداماتی انجام شد، اما در مقیاس ملی کاری انجام نشد و بعد در سال ۹۴ اقداماتی در حوزه دین صورت گرفت و درواقع، بخشی از توسعه علمی در گرو داشتن این داده هاست. 

غفاری تصریح کرد: نیکوکاری امر تاریخی و اجتماعی است و گذشته بلندی دارد و پادزهری برای مشکلات است درواقع رسیدن به رونق حیات اجتماعی در گرو فعالیت نیکوکاری است که صورت‌های مختلف پیدا می‌کند و خود را در قالب‌های کنشی مختلف نشان می‌دهد. جوامع با مسائل عدیده مواجه هستند باید ببینیم در مواجهه با شرایط سخت چه اقدامی انجام می‌شود. باید به اجتماع برگردیم و آنچه این چرخش را به وجود می‌آورد احیاء نهاد‌های اجتماعی است. وقتی گرایش‌های افراد را در پیمایش می‌بینیم متوجه می‌شویم باید نهاد‌ها شیوه خود را تغییر دهند. پیمایش‌ها تذکر می‌دهند که چه اتفاقاتی پیش رو هست و برای مجموعه‌ها کارساز هستند.

او افزود: این پیمایش که صورت گرفته یک پیمایش مبتنی بر چارچوب نظری است و می‌شد که طرح مسأله به گونه دیگری باشد. هدف این بوده که گرایش مردم به نیکوکاری چگونه است؟ وقتی سراغ مساله می‌رویم حتما مشکلی احساس کرده ایم و گویا آشفتگی‌هایی در این حوزه ما را به این بررسی رسانده است. سازه‌ای که پیمایش انجام می‌دهید سازه غنی است و از دستگاه سنجشی استفاده شده به هر حال شیوه‌های مختلف برای جمع آوری داده داریم و شیوه‌ای که اینجا انتخاب شده شیوه آسانی است. نظرسنجی‌ها ساده هستند و وقتی وارد پیمایش می‌شویم استفاده از پرسشنامه آنلاین کاستی‌هایی دارد. اما گاهی اجتناب ناپذیر است وقتی ادعای تعمیم را در پیمایش داریم نمونه باید جامعه کل را نمایندگی کند.

او ادامه داد: در رابطه با متغیر سن در گزارش آمده زیر ۲۵ سال درحالی که باید گفته می‌شد بین ۱۵ تا ۲۵ سال در رابطه با طبقه اجتماعی بزرگنمایی وجود دارد و در حوزه صدقه که ۸۱ درصد گفته اند در ماه یکبار صدقه داده اند و بزرگنمایی نشان داده می‌شود وقتی حجم نمونه بالا رود باید بدانیم روی چه موضوعی کار پیمایش انجام می‌دهیم بر این اساس نمونه انتحاب شود در پیمایش استانی کمتر از ۳۰۰ نمونه نباید داشته باشیم.