رجبعلی لباف‌خانیکی یک پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی گفت: قدمگاه نیشابور یکی از منزلگاه‌های اصلی شاهراه بزرگ شرق یا راه ابریشم بوده که در آن علاوه بر بقعه قدمگاه، تاسیسات عام‌المنفعۀ متنوع نیز قرار داشته است.

او افزود: از جمله مکان‌های معنوی در فرهنگ اعتقادی برخی از ملت‌ها «قدمگاه‌ها» هستند. آن‌ها جایگاه‌هایی هستند که به باور معتقدان در گذشته‌های دور شخصیت‌های والامقامی اثر پایی در آن از خود به جا گذاشته‌اند.

پژوهشگر ادامه داد: کوه «راهون» یا همان کوه اسطوره‌ای و معروف «سراندیب» واقع در جنوب سریلانکا از جمله کوه‌های مقدسی است که میان پیروان مذاهب مختلف جایگاه ویژه‌ای دارد، زیرا برفراز آن کوه شکل رد پای بزرگی کوبیده شده و پیروان گوناگون آن را به اولیاء خود نسبت می‌دهند.

این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی تصریح کرد: بوداییان این کوه را «سری پادا؛ جای پای بودا» نام‌گذاری و ستایش می‌کنند. هندوان معتقدند این محل «جای پای شیوا؛ یکی از خدایان هندی» است که به آن احترام می‌گذارند.

وی بیان کرد: مسیحیان آن را «جای پای حضرت آدم» می‌دانند و مسلمانان محلی سریلانکا نیز اعتقاد دارند که خداوند حضرت آدم (ع) را پس از رانده شدن از بهشت در این مکان بر روی یک پا ایستاده نگه داشت تا توبه‌اش پذیرفته شود، بنابراین این اثر، جای پای حضرت آدم(ع) است. حقیقت اعتقادات این ادیان که هر کدام در سریلانکا پیروانی دارند؛ هر چه باشد این کوه محل تلاقی اعتقاد مشترک آن‌ها مبنی بر قداست آن محل است.

لباف‌خانیکی عنوان کرد: در نقاط مختلف ایران و در مسیر راه‌های ارتباطی نیز مکان‌های فراوانی بر جای مانده و مورد مراجعه مردم است که به «قدمگاه» معروف‌اند و به باور مردم به ائمه اطهار و اولیاء‌الله منسوب هستند مانند «قدمگاه ابوالفضل» در شادگان خوزستان، «چشمه قدمگاه» در اقلید فارس، «قدمگاه خضر نبی» در آبادان، «قدمگاه علی» در مرو دشت فارس، «غار قدمگاه» در آذر شهر آذربایجان شرقی، «قدمگاه خوراشاد» منسوب به امام رضا(ع) در تفت یزد و قدمگاه دیگری در ابرقوی یزد وجود دارد، اما در مسیر حرکت امام رضا(ع) به خراسان یکی از معروف‌ترین قدمگاه‌ها وجود دارد که به « قدمگاه نیشابور» معروف است. این قدمگاه در فاصله ۲۴ کیلومتری شرق شهر نیشابور و در مرکز بخش زبرخان واقع است.

وی اظهار کرد: آنچه به آن محل قداست بخشیده، قطعه سنگ سیاه رنگی است که بر روی آن ۲ نقش شبیه رد پا حک شده است. برخی از دوستداران امام هشتم باور دارند که آن نقش، رد پای امام رضا(ع) بر سنگ است اما برخی از پژوهشگران مانند «محمد کاظم امام» در کتاب «مشهد طوس» آن را احداث شده یا حک شده بر روی سنگ توسط علویان می‌دانند. بنابراین بدیهی است که این نظریه علمی‌تر و منطقی‌تر به نظر می‌رسد.

این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی گفت: به استناد این نظریه می‌توان این فرضیه را طرح کرد که امام‌ رضا(ع) پس از آن که ولایتعهدی مأمون را پذیرفتند و در سال۲۰۰ هجری قمری از مدینه عازم مرو شدند تا دارالخلافه مرو رسما خلافت ایشان پس از مأمون الرشید را تأیید و اعلام کند. ایشان گویا پس از اینکه مدتی در نیشابور اقامت داشتند، شبی را هم در «رباط سعد» در نزدیک قدمگاه بر کناره راه ابریشم ماندند و روز بعد در روستای «الحمراء» (قدمگاه فعلی) که روستای خوش آب و هوای ییلاقی بود نماز ظهر را با اطرافیانشان به جای آوردند و راه مرو (اقامتگاه مأمون) را پیش گرفتند. 

وی اضافه کرد: علویان که از شیفتگان امام رضا(ع) و مشتاق بودند که خلافت مسلمانان از عباسیان به علویان انتقال یابد و با ولایتعهدی امام رضا(ع) به مقصود خود به نشانه پیروزی نزدیک شده بودند، بر روی سنگ سیاهی رد پایی را حک کردند، به کنایه اینکه با آن اتفاق علویان عباسیان را زیرپا گذاشتند، زیرا رنگ خانوادگی عباسیان سیاه بود و آن سنگ به مثابه نماد خاندان عباسی در آن ایده محسوب می‌شد.

لباف‌خانیکی افزود: آن سنگ بسیار مورد احترام علویان و دیگر شیعیان بود و از آن به خوبی مراقبت می‌کردند و عزیز می‌شمردند. آن سنگ پس از شهادت امام رضا(ع) در سال۲۰۳ هجری قمری ارزش و اعتبار بیشتری پیدا کرد تا سال ۱۰۱۰ هجری قمری که شاه عباس صفوی در راه مشهد، در منزل قدمگاه فرود آمد و متولیان آن سنگ منقوش، آن نقش را رد پای واقعی قلمداد و بر او عرضه کردند.

وی ادامه داد: شاه عباس با باور اینکه آن نقش رد پای امام رضا(ع) بر سنگ است دستور داد بنای سنگی قدیمی را در کنار چشمه‌ای که اکنون به «چشمه رضوی» شهرت دارد تخریب و جمع‌آوری کنند و به جای آن بقعه‌ای بسازند و سنگ منقور به رد پا را بر دیواره نصب و علاوه بر آن باغ‌های مطبق در جلو بقعه ایجاد کنند و بر دوسوی آن باغ‌ها بر کنار راه‌هایی که به بقعه منتهی می‌شد، غرفه‌هایی مانند ایوانچه جهت اقامت زوار احداث و مسیر قدمگاه تا راه اصلی نیشابور سنگ بست چهارباغی با صفا ایجاد کند و تعداد زیادی نهال چنار، گل و گیاه بکارند.

این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی خاطرنشان کرد: بعدها آن چهارباغ و باغ‌های مطبق قدمگاه مورد توجه مستشرقین قرار گرفته که توصیف آن‌ها در سفرنامه‌های آن‌ها آمده است. هنوز معدودی از آن چنارها در درون باغ‌های قدمگاه مشاهده می‌شوند. قدمگاه نیشابور یکی از منزلگاه‌های اصلی شاهراه بزرگ شرق یا راه ابریشم بوده که در آن علاوه بر بقعه قدمگاه تاسیسات عام‌المنفعۀ متنوع نیز قرار داشته است.