جهان اکنون دارنده ۲ نوع یوزپلنگ با عناوین یوزپلنگ آفریقایی و یوزپلنگ آسیایی است که نوع آسیایی این گونه تنها در کشور ایران زیست می کند و درست به همین دلیل است که برنامه حفاظتی و نجات‌بخشی این گونه از خطر انقراض از اهمیت نه تنها ملی، بلکه جهانی برخوردار است.

مشاهده، تصویربرداری و مستندسازی حضور یک قلاده یوزپلنگ مادر به همراه توله‌اش در شهرستان جغتای خراسان رضوی پس از ۱۱ سال، آن‌هم در شرایطی که در ماههای گذشته اخبار تلخی از تلف شدن چندین قلاده از این گونه به دلایل و عناوین متعدد شنیده شده بود، خبری خوش و دلگرم کننده است که باید آن را به فال نیک گرفت و البته برای حفظ و صیانت از آن برنامه روشن و موثری داشت.

"آی.یو.سی.اِن" (IUCN) یا همان "اتحادیه بین‌المللی حفاظت طبیعت" به عنوان معتبرترین مرجع اعلام نظر درباره وضعیت حفاظتی گونه‌های جانوری و گیاهی، هر پنج تا ۱۰ سال وضعیت گونه های حیات وحش را در طبیعت سراسر جهان ارزیابی و نتیجه آن را منتشر می‌کند که طبق آخرین فهرست اعلامی از سوی این سازمان جهانی، یوزپلنگ آسیایی در فهرست قرمز قرار دارد، زیرا به شدت در معرض خطر انقراض (CRITICALLY ENDANGERED) است و شرایط ادامه حیاتش در طبیعت بسیار بحرانی خوانده شده است.

کارشناسان معتقدند که سریع ترین دونده جهان، نیازمند شتاب‌بخشی برنامه های موثر برای نجات از انقراض و خروج از وضعیت بحرانی است و باتوجه به اینکه ایران تنها نقطه قاره آسیاست که میزبان حضور گرم و زیبای یکی از زیباترین جلوه های خلقت خداوند در میان جانوران است، مسوولیت تک تک ایرانیان در حفظ و حفاظت از این گونه بی نظیر انکارناپذیر است.

با توجه به اینکه ایران تنها خانه باقیمانده برای یوزپلنگ آسیایی است، چشم جهانیان به عملکرد ایران در میزبانی از بازماندگان نسل این گونه دوخته شده است و این موضوع حفظ این میراث طبیعی را دوچندان حایز اهمیت می کند.

برنامه محور بودن، توجه به اهمیت حفظ این گونه که در قالب تخصیص اعتبارات رنگ و بوی عملی به خود می گیرد و البته همکاری و همراهی مردم و نگاه و عملکرد موثر متولیان حوزه محیط زیست همگام با شایستگی یوزپلنگ و البته همکاری سازمانهای مختلف در این مسیر تاثیر بسزایی دارد که در کنار اینها آموزش عمومی مردم نیز مهم است.

یوز آسیایی، ثروت زیستی جهان

این گربه‌سان تیزرو، اندامی کشیده دارد که اندازه بدن یوز بالغ ۱۱۲ تا ۱۳۵ سانتیمتر با دمی به اندازه ۶۶ تا ۸۴ سانتیمتر است و وزنش می تواند بین ۳۴ تا ۵۴ کیلوگرم باشد. یوزپلنگ سریعترین حیوان روی خشکی است و سرعت آن می‌تواند به ۱۰۰ کیلومتر در ساعت برسد اما تا چند صد متری بیشتر نمی‌تواند با این سرعت بدود. این جانور، پوستی نخودی رنگ با خالهای سیاه و گرد و کوچک توپُر دارد و موهایش زبر و کوتاه است. خطی به نام خط اشک از گوشه چشم این حیوان تا گوشه لبش امتداد یافته است که این خط در نوع ایرانی ضخیم‌تر از نوع آفریقایی است.

زیستگاه یوز در ایران، دشت های باز و پهناور و تپه ماهورهای وسیع استپی و بیابانی است؛ این مناطق با وجود بارندگی کم و محدود، دارای پوشش گیاهی مناسبی است که در آن گونه‌هایی نظیر درمنه، گز، تاغ، قیچ، اسکنبیل، کاروان‌کش، ریش بز و اشنان مشاهده می‌شود.

این پوشش گیاهی، زیستگاه مطلوبی را برای طعمه های یوز، که جانورانی مانند آهو، جبیر، گوسفند وحشی و خرگوش هستند، فراهم می‌آورد. چنین زیستگاهی به یوز اجازه می‌دهد که به بهترین نحو از قابلیت های فیزیولوژیکی و ریخت شناسی خود استفاده کند.

یوزها، مخاطره آمیزترین زندگی را در میان تمامی جانوران بیابانی دارند و ۲ نقطه ضعف معمولا برای آنها گران تمام می‌شود. نخست اینکه قادر نیستند در ماههای گرم سال، گرمای خورشید را تحمل کنند؛ در این هنگام از سال آنها باید کاملا در سایه باقی بمانند و اگر یوزی مورد آزار و اذیت قرار گیرد و مجبور به ترک پناهگاه خود و راه رفتن در آفتاب شدید شود، خطر بزرگی کرده و پس از طی چند کیلومتر ممکن است بر اثر گرما تلف شود.

دومین نقطه ضعف یوزهای ایران، ترسو بودن آنها است که به شدت نگران امنیت خود هستند و این نگرانی باعث ایجاد استرس در آنها می‌شود؛ وقتی انسان به آنها نزدیک می‌شود، اولین واکنش آنها این است که بدون جلب توجه، کاملا بر روی زمین دراز می کشند تا به نوعی خود را استتار کرده باشند.

اگر عامل استرس نزدیکتر شود، جانور در نخستین پناهگاه قابل دسترس، مانند حفره‌ای در میان کوه، لانه جانورانی نظیر روباه، خرگوش و یا کفتار پناه می‌گیرد و در نهایت اگر نتواند محلی را برای پنهان شدن بیابد، پا به فرار می گذارد.

یوز مانند هرگونه جانوری دیگر از نظر ذخیره ژنتیک منحصر به فرد است و انقراض آن کره زمین را برای همیشه از این ذخیره ژنتیک محروم می کند.

این گونه ارزشمند یکی از اجزای تنوع زیستی ایران است که با دیگر اجزای آن در ایران و با گونه‌های دیگر این خانواده در سایر نقاط جهان تفاوت دارد، زیرا یوز مانند هر جانور دیگری در ایجاد تعادل اکولوژیک موثر است و انقراض آن این تعادل را بر هم می زند.

در اصطلاح زیست محیطی از یوز به عنوان "گونه پرچم" در زیستگاه نام برده می‌شود، به این معنا که حضور این گونه ارزشمند، نشان دهنده وضعیت زیستگاه، وضعیت گونه ‌ای جانوری و گیاهی آن زیستگاه است. در کنار همه این ویژگی‌ها یوزپلنگ یکی از جاذبه‌های طبیعت گردی ایران است که می تواند منبع ایجاد درآمد برای جوامع محلی نیز باشد.

در عین حال عواملی همچون تخریب زیستگاه، چرای مفرط دام در زیستگاه، وجود سگهای گله، اشغال زیستگاه توسط دام یا انسان، شکار طعمه، تلفات یوزپلنگ به طرق مختلف به ویژه تصادفات و شکار از عوامل تهدید کننده حیات این گونه ارزشمند جانوری است.

در این میان استان خراسان رضوی جزو استانهای دارای گونه یوزپلنگ آسیایی در کشور است؛ تا قبل از دهه ۵۰ هیچ آماری از تعداد یوز در ایران در دست نیست اما پس از انقلاب تلاش های زیادی برای حفاظت از این گونه ارزشمند انجام شده است.

خراسان رضوی، گذرگاه یوزپلنگ

خراسان رضوی از نظر ویژگی‌های زمین‌ساختی و اجتماعی، استانی است که از شمال به جنوب وضعیت توپوگرافی آن از پهنه‌های کوهستانی به تپه ماهوری و دشتی تغییر شکل می‌دهد و از نظر اجتماعی اکثر مراکز اجتماعی در محور میانی و رو به شمال تمرکز دارد. این موضوع باعث شده تا حیات وحش دشت‌زی و بیابانگرد در جنوب استان از زیستگاه‌های فراخ‌تری بهره‌مند شوند.

گونه یوزپلنگ آسیایی نیازمندی های زیستگاهی ویژه‌ای دارد و حضورش در عرصه‌های مهم و وسیعی در اطراف خراسان رضوی از جمله پارک ملی توران، پناهگاه حیات وحش خوش ییلاق از استان سمنان و پناهگاه حیات وحش میاندشت در استان خراسان شمالی به ثبت رسیده است.

همجواری مرزهای غربی خراسان رضوی با عرصه‌های زیستگاهی این گونه در استان سمنان موجب شده تا گمانه زنی‌هایی از حضور این گونه در استان و مسیرهای گذار آن به سمت شرق و مرکز استان ارائه شود. به نحوی که در سالیان گذشته تصویر یک قلاده از این گونه در منطقه حفاظت شده درونه شهرستان بردسکن به ثبت رسیده بود.

هم اکنون ۲۱ درصد مساحت ۱۱۷ هزار و ۷۶۹ کیلومتر مربعی خراسان رضوی زیر پوشش اداره کل حفاظت محیط زیست قرار دارد و این اداره به ازای هر ۲۵ هزار هکتار یک محیط‌بان دارد و مساحت زیستگاههای این استان نیز ۲ میلیون و ۵۰۰ هزار هکتار است.

این استان دارای ۴۱ منطقه چهارگانه و شکارممنوع شامل ۲۸ اثر ملی طبیعی، پارک ملی، پناهگاه حیات وحش، مناطق حفاظت شده و ۱۳ منطقه شکارممنوع است.

گونه‌های شاخص حیات وحش این استان شامل بز وحشی، قوچ، گوسفند وحشی، آهو، پلنگ، یوزپلنگ، گرگ، کفتار و انواع پرندگان از قبیل پرندگان شکاری، هوبره و کبک است.

مشاهده ۲ قلاده یوز در خراسان رضوی، امید همیشه زنده

مدیرکل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی با بیان اینکه اواخر هفته گذشته حضور یک قلاده یوزپلنگ مادر به همراه توله‌اش در شهرستان جغتای پس از ۱۱ سال در این استان بار دیگر جایگاه این استان را در حفاظت از این گونه در معرض نابودی نشان داد.

مهدی اله پور افزود: زیستگاههای شهرستان جغتای یکی از عرصه های مهم زیستگاهی این گونه ارزشمند در حد فاصل استانهای سمنان و خراسان شمالی است که به عنوان یکی از محل های زیست و دالان بسیار مهم گذر یوزپلنگ ایرانی در این استان محسوب می شود.

وی بیان کرد: در همین راستا احداث آبشخور و آب انبار، افزایش ضریب حفاظتی توسط گشتهای مستمر یگان حفاظت محیط زیست در منطقه، علوفه رسانی و نیز آبرسانی مستمر به حیات وحش، آموزش جوامع محلی، دوربین گذاری و رصد دقیق‌تر مرزهای مشترک برای مشاهده‌ یوزپلنگ در دستور کار این اداره کل قرار گرفته و در حال انجام است.

وی با بیان اینکه آخرین مشاهده مستندسازی شده گونه یوزپلنگ در استان در سال ۱۳۹۱ و در شهرستان بردسکن بوده است، اظهار کرد: زیستگاههای شهرستان جغتای با توجه به وجود طعمه مناسب نظیر آهو و خرگوش، فرصت مناسبی برای حضور این گونه مهیا و چندین مرتبه مشاهده یوزپلنگ توسط اهالی گزارش شده بود اما تا کنون هیچکس موفق به تصویربرداری از آن نشده بود اما خوشبختانه با هوشیاری به عمل آمده و آگاهی بخشی های مستمر، این گونه زیبا در استان خراسان رضوی مشاهده و مستند شد.

اله پور تاکید کرد: طی سال های گذشته در شهرستان‌های جغتای، جوین، بردسکن، سبزوار و خواف که از جمله مهمترین زیستگاه های مطلوب و ایده‌آل برای حضور یوزپلنگ ایرانی در استان خراسان رضوی قلمداد می شوند، مشاهده حضور گونه مذکور توسط دوستداران و محیط بانان گزارش شد، اما مستندسازی لازم صورت نپذیرفته بود.

دبیر قرارگاه تحول محیط زیست خراسان رضوی گفت: در صورت مشارکت فعال جوامع محلی و افزایش آموزش در راستای ارتقای فرهنگ حفظ محیط زیست مناطق حاشیه زیستگاه یوزپلنگ و انجام اقدامات حمایتی از این گونه چتر، می‌توان از این گونه ارزشمند در معرض خطر انقراض حفاظت کرد.

وی ادامه داد: یکی از مهم ترین راه کارهای حفظ و تثبیت این گونه ارزشمند و در حال انقراض، حفظ طعمه و امنیت زیستگاه است که در همین راستا حفاظت از زیستگاه، شناسایی، انجام اقدامات احیا و رصد این گونه در معرض خطر انقراض از دستور کارهای مهم قرارگاه تحول محیط زیست استان با محوریت استانداری خراسان رضوی و دبیری اداره کل حفاظت محیط زیست استان مشخص و تصویب شده است.

ایجاد مطلوبیت زیستگاه، رمز حفاظت از یوز

معاون محیط طبیعی و تنوع زیستی اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی با بیان اینکه آنچه در مورد حفاظت و نگهداری یوزپلنگ آسیایی باید به آن توجه کرد حفظ زیستگاه و ایجاد امنیت غذایی و زیستی برای این گونه است، گفت: وجود طعمه به میزان مطلوب، فراهم بودن آب و تامین آبشخورهای مناسب، زیستگاه امن از تجاوز شکارچیان و در نظر گرفتن زیستگاه یوز فراتر از مرزهای جغرافیایی و استانی همه و همه مطلوبیت زیستگاه این گونه را تامین و تداوم زیست یوز را تضمین می کند.

محمد عرفانی اظهار کرد: اگر مرکزیت زیست یوز را منطقه توران در استان سمنان در نظر بگیریم، در اطراف این منطقه می توان در مناطقی مانند بردسکن، سبزوار، نیشابور، بجستان و گناباد زیستگاههای پایین پای توران برای زیست یوز در نظر گرفت.

وی افزود: در خراسان رضوی برای زیست یوزپلنگ نمایه هایی ثبت شد و مهم‌ترین موضوع برای حفظ و حضور این گونه را حفظ مطلوبیت زیستگاهها می‌دانیم.

عرفانی، آموزش جوامع محلی را از جمله اقدامات در حال انجام در این استان دانست و افزود: ارائه آموزش های لازم در ۴۹۵ روستا در داخل و یا حاشیه مناطق تحت حفاظت با قابلیت حضور یوزپلنگ از مهم‌ترین اقدامات است.

وی اظهار کرد: با توجه به صرف حضور یوزپلنگ آسیایی در خاک ایران، بهتر است از آن به عنوان یوز ایرانی نام ببریم تا درک بهتری از اهمیت حفاظت آن داشته باشیم.

عرفانی با بیان اینکه نگاه حفاظتی کنونی یوز در کشور، نیازمند جامعیت محوری و در نظر گرفتن کلیه زیستگاهها است، افزود: بدین ترتیب پیوندی دیدن زیستگاه یوزپلنگ و نداشتن نگاه جزیره ای به زیست این گونه اهمیت بالایی دارد.

این مسوول گفت: با توجه به حضور یوز در مناطق زیر حفاظت خراسان رضوی به دنبال احیای مناطق آبی در مناطقی از جمله دشت لاغری و درونه در شهرستان بردسکن برای حفظ طعمه ها و گونه های مختلف جانوری هستیم.

وی یکی از برنامه های تحولی در حوزه محیط زیست استان خراسان رضوی را حفاظت از یوزپلنگ دانست که با تلاش های محیط بانان و کارشناسان محقق شده است.

۵۴ میلیاد تومان نیاز اعتباری برای حفاظت

عرفانی با تاکید بر اینکه در کشور نیازمند مدیریت پیوسته در همه زیستگاهها هستیم، گفت: در استان خراسان رضوی با هدف انجام وظیفه و حفاظت و حمایت از یوز آسیایی برنامه عمل چهار ساله‌ای برای سال های ۱۴۰۱ تا ۱۴۰۴ تهیه و تدوین شده است و بر اساس آن در مناطق لاغری و درونه بردسکن، پروند سبزوار، منطقه مرزی خواف و منطقه افتخاری بجستان کلیه نیازمندی ها اعم از تامین تجهیزات، نیرو، تقویت آبشخورها، تامین علوفه و غیره برای هر سال پیش‌بینی شده است.

معاون محیط طبیعی و تنوع زیستی اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی اظهار کرد: برای اجرای این برنامه در کل چهار سال ۵۴ میلیارد تومان نیاز اعتباری برآورد شده که برای مرحله اول در سال نخست ۱۱ میلیارد تومان نیاز است که تا کنون به رغم اعلام نیاز انجام شده به استانداری خراسان رضوی و اهمیت موضوع، هنوز اعتباری تخصیص نیافته است.

وی گفت: استان خراسان رضوی میزبان تمام هشت گونه گربه‌سان کشور است که با عنوان "گونه های چتر" شناخته می شوند و جمعیت مطلوب گربه‌سانان به معنای برخورداری از جمعیت مطلوبی از علفخواران و در نهایت نشان از مطلوبیت زیستگاه‌ها است.

عرفانی تاکید کرد: یوزپلنگ گونه‌ای است که دارای گستره خانگی وسیعی است که از قلمرو پهناورتر است و در بین چند استان جابه جا می شود که برای رسیدن به یک برنامه جامع برای حفاظت یوز در کشور، قطعا و تنها باید به سمت مدیریت جامع و همه جانبه‌نگر برویم.

وی ادامه داد: مدیریت حفظ یوز در کشور به هیچ وجه به صورت لکه‌ای و جزیره‌ای منتج به نتیجه دلخواه یعنی نجات یوز نمی شود بلکه باید در تمامی زیستگاههای این گونه برنامه‌ریزی و اجرا برای حفاظت، مدیریت و حتی تکثیر یوزپلنگ داشته باشیم.

وی تصریح کرد: در این مدیریت جامع نمی‌توان به برخی زیستگاهها نگاه ویژه داشت و به بعضی دیگر بی اعتنا بود، بنابراین استانهای خراسان رضوی، شمالی و سمنان را باید در کنار هم مورد توجه قرار داد تا زمانی که این گونه در منطقه زیستگاه خود از مرز جغرافیایی سمنان وارد مرز جغرافیایی خراسان رضوی می شود، دچار افت کیفیت زیستگاه نباشد، زیرا یوزپلنگ نه مرزها و تقسیمات کشوری بلکه تنها گستره خانگی خود را می‌شناسند.

عرفانی از جمله عوامل مشکل آفرین برای زیست یوزپلنگ در محدوده خراسان رضوی را چرای دام، کاهش پوشش گیاهی و بارش کم دانست که مطلوبیت زیستگاه این جانور را در برخی نقاط استان کاهش می دهد.

وی افزود: خراسان رضوی هم اکنون نیازهای بسیار گسترده‌ای در محل های زیست یوزپلنگ دارد که مناطقی مانند پارک ملی تندوره، پناهگاه حیات وحش دشت لاغری و منطقه حفاظت شده در بردسکن، منطقه حفاظت شده پروند در سبزوار، مناطق مرزی شهرستان خواف و نیز منطقه حفاظت شده افتخاری در بجستان از آن جمله است.

وی تاکید کرد: تقویت منابع آبی مناطق زیستگاهی، غنابخشی پوشش گیاهی مراتع با هدف افزایش جمعیت علفخواران به منظور ارتقای مطلوبیت زیستگاه یوزپلنگ برای افزایش ماندگاری یوز و کاهش مخاطرات محیطی و زیستی برای این گونه ارزشمند بسیار مهم است.

او با اشاره به تهیه چک لیستی از نیازهای هر منطقه محتمل و قطعی برای حضور یوزپلنگ در خراسان رضوی، گفت: منطقه حفاظت شده درونه در بردسکن با ۶۶ هزار هکتار، دشت لاغری با ۲۶ هزار هکتار، منطقه حفاظت شده پروند سبزوار با ۱۷ هزار هکتار، منطقه مرزی خواف با ۸۶ هزار هکتار و مناطق محتمل بر زیست یوز در بجستان به وسعت ۱۳۰ هزار هکتار در حقیقت زیستگاه‌هایی است که در این استان مستعد حضور یوزپلنگ است.

وی تاکید کرد: باید در قالب برنامه جامع حفاظت از یوز در کشور به مطلوبیت زیستگاه‌های این گونه در تمامی استانها توجه ویژه داشت تا بتوان به نگهداشت یوز و حفظ آن در دل طبیعت به منظور حفاظت از این گونه از خطر انقراض کمک کرد.

منبع؛ ایرنا