قدمت قلعه طرق رود استان اصفهان به دوره اشکانیان می رسد؛ یعنی چیزی بیشتر از ۲هزار سال پیش. اما آنچه از کالبد فعلی قلعه هویداست؛ معماری دوره های اولیه اسلامی را نشان می دهد. سیمای قلعه در جوار دریاچه ای که از قنات و چشمه های کوهستان کرکس تغذیه می کند، استوار به نظر می رسد و در ورود به قلعه که به هزارتویی حیرت انگیز می ماند؛ اولین سوال این است که چرا چنین قلعه ای در ناحیه مرکزی ایران و استان اصفهان باید تا این اندازه ناآشنا و بی نام و نشان باشد.

مرمت های نیمه کاره در جانب شرق قلعه نشان می دهد، مرمت ها با بودجه های قطره چکانی نتوانسته ادامه پیدا کند و در حالی که هیچ تابلویی در ورودی قلعه برای معرفی این اثر، با وجود گردشگرپذیر بودن طرق رود وجود ندارد، حضور برخی گردشگران برای بازدید این اثر تاریخی که مرمت و حفاظت چندانی ندارد، به نوعی تهدید محسوب می شود؛ چرا که هر لحظه ممکن است سقف بخش هایی از اتاق هایی که شمار آنها به بیش از چهارصد باب می رسد، ریزش کند؛ اتفاقی که هم جان گردشگران وهم این میراث دو هزارساله را تهدید می کند.

از سویی بنا به گفته مردم محلی طرق رود   تا همین چهل سال پیش، هر طایفه و خانواده ای در قلعه اتاقی داشته که بیشتر برای ذخیره علوفه یا به عنوان انبار استفاده می شده است. در حالی که گفته می شود اتاق های این قلعه ۲ هزار ساله ، مهر زنان طرق رود هستند اما باید گفت حالا و با تغییر شرایط زیست و گذر زمان، همچنین مرگ صاحبان اصلی و تعدد وراث ،قلعه بیشتر از پیش دچار فراموشی و ویرانی شده است.

اما طرق رود کجا قرار گرفته است؟ این شهر از توابع بخش مرکزی شهرستان نطنز است که در دامنه کرکس و در جایی که قله های آن، مهم ترین منبع آب شیرین مرکز اصفهان را تامین می کنند، قرار گرفته است. چشمه ها و قنات ها در پایین دستِ طرق رود، آنچه از شیره جان کرکس می گیرند به یک دریاچه می سپارند ؛ دریاچه ای به همین نام یعنی طرق رود که بر بلندای بستر صخره ای مشرف بر آن، یکی از بی نظیرترین قلعه های استان اصفهان و ناحیه مرکزی ایران قرار گفته است.

پیوند این قلعه با معماری و مهندسی جالب و تامل برانگیز با دریاچه طرق رود بی ارتباط نیست و مانند بسیاری از قلعه های ایران که یکی از مشخصه های تامین امنیتشان حفر خندق بوده، این دریاچه نیز دست ساخت انسان بوده و به نوعی دسترسی به قلعه را سخت تر می کرده است.

در همین ارتباط باید گفت که بدیهی به نظر می رسد، بخشی از مصالح ساخت قلعه از بستری که حالا تبدیل به دریاچه و آبگیر شده تامین شده باشد. قلعه اما ۳۰ هزار مترمربع وسعت دارد و صخره ای که بر بلندای آن بنا شده هشت تا ۱۲ متر ارتفاع دارد. بنا به گفته کارشناسان میراث فرهنگی هر یک از پلاک ها یا واحدهای این قلعه که شمار آنها به بیش از ۴۰۰ می رسد در ۲ یا سه طبقه و حتی در برخی موارد تا چهارطبقه از خشت و گل و تیرهای چوبی و دیوار قلعه از سنگ لاشه بنا شده است.

"یکسری شواهد باستان شناسی مثل چاه اشکانی ای که در این قلعه وجود دارد، نشان می دهد که قلعه در زمان های گذشته با یک کاربری دیگر هم مورد استفاده بوده است؛ اما این بنا که بر یک بستر صخره ای قرار گرفته دارای اتاق‌هایی با ابعاد تقریبا ۳ در۳ و کوچک است که قالبا کاربری مسکونی نداشته و بیشتر کاربرد دفاعی داشته است.

در واقع زمانی که تهاجمی صورت می گرفته، مردم تنها برای حفظ جان از این قلعه استفاده می کردند. انباری هم در زیر اتاق ها تعبیه می شده است تا آذوقه ها را برای مدتی نگهداری کنند. بنابراین هر واحدی دارای زیرزمین دو طبقه بوده که قسمتی از آن به نام کِنده یا همان آغل گوسفندان، سمت فوقانی آن انبار آذوقه و اتاق فوقانی هم که برای سکونت موقت افراد بوده است.در مجموع اما باید گفت فضای معماری اتاق های قلعه طرق رود دو تا چهار طبقه هستند." این گفته های مجید نوری ، کارشناس میراث فرهنگی است که معتقد است قلعه ای با چنین ساختار یکپارچه و منظمی باید با دستور حاکم نشینان محلی به همراه مشارکت مردم ساخته شده باشد.

احیا قلعه طرق رود فقط همت می‌خواهد

یک کارشناس میراث فرهنگی   گفت که مردمی که در ساخت این قلعه مشارکت داشته اند، تنها محدود به روستای طرق رود نبوده اند و از روستاها و بخش های اطراف این محدوده هم سهم بوده اند. این قلعه بیشتر از ۴۰۰ اتاق دارد که گرچه اتاق ها کوچک هستند اما با شیوه مهندسی خاصی در چند طبقه ساخته شده اند که به نظر می رسد تحت راهبری یک حاکم محلی کارِ ساخت آن پیش رفته است.

محمد نوری پدید آمدن دریاچه یا بند آبگیر طرق رود را به طور تقریبی همزمان با ساخت قلعه دانست و گفت: خاک و مصالح قلعه از زمین های اطراف که حالا به شکل دریاچه معروف به بند طرق رود درآمده ، تهیه شده است. این دریاچه به نوعی مانع دسترسی مهاجمان به قلعه بوده است. در واقع دریاچه در جوار کوه کرکس با قناتی که از چشمه های این کوهستان سیراب می شوند، پر و به شکل آبگیر درآمده است.

بنا به گفته های این کارشناس میراث فرهنگی دریاچه پدید آمده که آبش را از قنات " ته جوبه" و چشمه " گرداب" می گرفته ،هم برای مصرف کشاورزی اهالی طرق رود و هم مانع هجوم مهاجمان به قلعه بوده است؛ دریاچه یا بند طرق رود اما تنها دریاچه این محدوده نبوده و نیست؛ بلکه چشمه دیگری هم با نام "چارسامون" وجود دارد که بنا به گفته اهالی طرق رود پیشتر به یکدیگر وصل بوده اند اما حالا به دلیل کم آبی از وسعتشان کاسته شده و ارتباطشان قطع شده است.

نوری در ادامه با اشاره به بی نظیر بودن مهندسی و معماری قلعه در نوع خود و همچنین وضعیت نیمه مخروبه آن گفت: قلعه در زمان حاضر مالکیت خصوصی دارد و مالکان اصلی هم زنان طرق رود هستند. اما قلعه به دلیل نیمه مخروبه بودن امکان خطر دارد و برای کنترل بیشتر، کلید قلعه در اختیار شهرداری طرق رود است تا بازدید گردشگران با محدودیت انجام شود اما به واقع باید گفت اگر مردم طرق رود همت کنند، می توان این قلعه را احیا کرد.

این کارشناس میراث فرهنگی در خصوص اهمیت این قلعه ۲ هزار ساله ادامه داد: این اثر، قلعه ارزشمندی با کالبد تقریبا سالم است که می تواند به عنوان مرکز مطالعاعات قلعه های استان اصفهان معرفی شود. البته اداره میراث فرهنگی استان اصفهان و شهرستان نطنز به دلیل ساختار معماری این قلعه و کِنده های پایین دست اتاقک ها، پیگیر راه اندازی پایگاه پژوهشی در آن هستند.

در این پیوند اما رییس اداره میراث فرهنگی ، گردشگری و صنایع دستی نطنز گفت که در شرایط فعلی قلعه ، قابلیت بازدید وجود ندارد چراکه بنا مرمت نشده است و از همین رو هم تابلویی از سوی میراث فرهنگی در خصوص معرفی این اثر در جوار بنا نصب نشده است. همه اینها اما در حالی است که بنا به گفته وی، شهرداری طرق رود درب این قلعه را با برخی تدابیر برای ورود گردشگران باز کرده بود.

حسین یزدانمهر گفت: شهرداری تابلو قلعه تاریخی را در جاده اصلی قرار داده است اما در کل این مکان به دلیل اینکه مرمت نشده است، قابلیت بازدید ندارد و هر آن امکان دارد بخش هایی از آن ریزش کند . همچنین قسمت هایی از قلعه پر از آوار است و قسمت هایی از آن پرتگاه دارد و ممکن است گردشگر از آن سقوط کند.

به گفته رییس اداره میراث فرهنگی نطنز، شهرداری طرق رود با توجه به مصوبات ستاد سفر در ایام تعطیلات نوروز، درِِ این قلعه را از ساعت ۹ صبح تا ۵ عصر برای بازدید گردشگران گشوده است.

قلعه برای سرمایه گذار جذاب است، گره کار اما تعدد مالکیت است

یزدانمهر با بیان اینکه قلعه پیشتر در ۳ یا چهار دوره مرمت شده است، یادآوری کرد: بخش هایی از قلعه در سالهای ۸۶ تا ۸۷ و همچنین در سالهای ۹۴ تا ۹۵ توسط میراث فرهنگی مرمت شده است اما به دلیل مساحت زیاد قلعه، اعتبار بسیار هنگفتی برای مرمت نیاز است که با اعتبارات دولتی نمی توان در طول ۳ یا چهار سال آن را مرمت کرد؛ بنابراین تنها راه حل واگذاری قلعه به بخش خصوصی است. مشکل اما این است که بخش خصوصی مالکیت می خواهد و مالکیت قلعه طرق رود هم متعلق به ۳۱۳ نفر که به وراث آنها (دو تا ۳ هزار نفر) رسیده است و این، کار را پیچیده می کند.

به گفته رییس میراث فرهنگی شهرستان نطنز این قلعه برای سرمایه گذار داخلی و خارجی جذاب است اما گره کار، بحث مالکیت است: قرار بود شورا و شهرداری طرق رود مالکیت را تجمیع کنند؛ یعنی اینکه مردم قلعه را به شورا واگذار کنند و شورا هم با بخش خصوصی وارد مذاکره شود. این اتفاق تا این لحظه نیفتاده و اگر شورا و شهرداری مالکیت را مشخص می کردند تاکنون مرمت انجام شده بود.

با همه این تفاسیر اما یزدانمهر یک خبر خوب می دهد و آن اینکه امسال یک میلیارد و دویست میلیون تومان از ستاد سفر رییس جمهوری به قلعه طرق رود اختصاص داده شده است تا بخش هایی از آن همین امسال مرمت شود.  

منبع: ایرنا