«ماتی خان» از جمله آثار موفق در سال‌های اخیر است که توانسته است بخشی از تاریخ معاصر ایران را در بستر یک روایت داستانی برای مخاطب امروز به تصویر بکشد. کتاب، داستان به موضوع کوچ و اسکان اجباری قبایل ترکمن در دوره پهلوی می‌پردازد، ماجرایی که مردم به‌ناگاه با آن مواجه شدند و نمی‌دانستند برای رهایی از شرایط جدید چه‌کاری انجام دهند، تمام حرکات و رفتار آن‌ها تحت یک شرایط امنیتی ـ پلیسی قرار گرفته بود که تازگی داشت و همین ماجرا، فرصتی است تا عبدالرحمن اونق با بهره‌گیری از آن، به روایت داستان خود بپردازد.

اونق که خود فرزند ترکمن‌صحراست، با نگاهی بومی داستان خود را در «ماتی خان» شکل می‌دهد. کتاب «ماتی خان» که گفته می‌شود میان مخاطبان بندر ترکمن و مناطق اطراف با استقبال خوبی از سوی مخاطبان و به‌ویژه جوانان همراه شده است، تنها کتاب اونق نیست که با بهره‌گیری و الهام از تاریخ و جغرافیای این فضا روایت می‌شود. او اغلب داستان‌هایش را از دل ماجرا‌های ترکمن‌صحرا کشف و روایت می‌کند، با این حال، به‌نظر می‌رسد کتاب «ماتی خان» او که برگزیده جوایز مختلف هم شده، تاکنون موفق‌ترین داستانش بوده است.

اونق ضمن الهام از المان‌های بومی، کنار انتخاب شخصیت‌ها، محیط و... نوع زبان را نیز متناسب با چنین فضایی انتخاب می‌کند و با آگاهی بر موسیقی و افسانه‌ها و اساطیر منطقه داستان خویش را پیش می‌برد؛ موضوعی که سبب می‌شود مخاطب امروز کمی با آداب و رسوم، فرهنگ و زبان منطقه ترکمن‌صحرا بیشتر آشنا شود. از سوی دیگر، نویسنده داستان خود را با ایجاد یک حس تعلیق آغاز می‌کند، انتخابی که مخاطب را از همان ابتدا همراه داستان می‌کند و سپس با رفت و برگشت‌های متعدد، روایت را پیش می‌گیرد.

«ماتی خان»، ریش سفید یکی از قدیمی‌ترین قبایل ترکمن است، او می‌داند اوضاع جدید برای مردم این منطقه خوب نیست و باید یک واکنش درست داشته باشد، اما چه اتفاقی می‌افتد؟ این کتاب ما را با تصمیم ماتی خان پیش می‌برد. داستان «ماتی خان» یک روایت از سیاست‌های بومی و قبایل‌ستیز رضا خان در دوره حکومتش است. رضا شاه در طول سلطنت خود اقدامات بسیاری برای از بین بردن قدرت اقوام مختلف ایران صورت داد که سرکوب و اسکان قبایل ترکمن یکی از بی‌رحمانه‌ترین آن‌ها بود. در دفتر تاریخ موارد متعددی از این نوع نگاه ثبت شده است که از جمله این موارد می‌توان به سیاست‌های او در قبال ایل بختیاری، اسکان اجباری عشایر، برخورد خشک و خشن با قبایل لر و... اشاره کرد، این موارد متعدد نشان می‌دهد که نگاه پهلوی به قبایل مختلف ایران، منجر به تهدید و تخریب اقوام مختلف به‌عنوان یکی از بنیان‌های قدیمی ایران شده و ساختار اجتماعی آن را دستخوش تغییر قرار داده است.

اقدامات گسترده رضا خان در این راستا آن‌چنان فراگیر است که می‌توان آن را یکی از سیاست‌های اصلی او از ظهور تا تکیه دادن بر تخت پادشاهی برشمرد. سیاست تمرکزگرایی و حذف قدرت‌های محلی از جمله سیاست‌های اصلی او در تشکیل حکومت پهلوی بود که منجر به تخریب، شکنجه، کشتار، اقدامات سرکوب‌گرایانه علیه اقوام و گسترش فضای امنیتی ـ پلیسی شد.

هرچند این سیاست به‌بهانه افزایش قدرت مرکزی صورت گرفت، اما در نهایت نتیجه مثبتی در پی نداشت؛ چرا که تا پیش از این اقوام مختلف به‌عنوان یکی از نیرو‌های مقوم ارتش مرکزی در قبال حملات بیگانه به‌شمار می‌رفتند، اما با گسترش سرکوب و ارعاب، این بازوی حمایتی نقش و کارکرد خود را در این زمینه تا حد زیادی از دست داد که نشانه‌هایی از آن را می‌توان در نوع مواجهه آن‌ها با قوای خارجی در فاصله سال‌های ۱۳۱۸ تا ۱۳۲۴ دید. از سوی دیگر، حذف و کمرنگ کردن فرهنگ اقوام نیز از جمله موضوعاتی است که می‌توان در دل این سیاست مورد بررسی قرار داد؛ موضوعی که از آن با عنوان یکسان‌سازی فرهنگی در دوره رضا شاه یاد می‌کنند.

با در نظر داشتن این موضوع، «ماتی خان» مولود یک نگاه کلان به تاریخ و فرهنگ معاصر ایران است. ترکمن‌صحرا از جمله مناطقی است که داستان‌های مختلف در ادبیات معاصر در دل آن شکل گرفته و منتشر شده است، با این حال، اونق معتقد است بسیاری از این داستان‌ها نتوانسته‌اند به‌خوبی از ظرفیت‌های محیط بهره ببرند. او دراین‌باره گفت: پیش‌تر نویسندگانی بودند که از شهر‌های دیگر به ترکمن‌صحرا آمدند و خواستند که داستانی را در این فضا روایت کنند، اما، چون حضور آن‌ها موقت بود و با محیط آشنا نبودند، خلئی در داستان‌هایشان احساس می‌شد. آن‌ها درباره ترکمن‌صحرا می‌نوشتند،، اما داستانشان ترکمنی از آب در نمی‌آمد، شخصیت‌هایی گاه در این دسته از داستان‌ها حضور داشتند که جنس آن‌ها با مردمی که در این محیط زندگی می‌کنند، فرق داشت.

اونق موضوع کتاب «ماتی خان» را برگرفته از واقعیت می‌داند. او برای نگارش این کتاب، کنار مراجعه به منابع مکتوب، از بهره‌گیری از تاریخ شفاهی منطقه و استفاده از روایت یک شاهد عینی نیز غافل نبوده است. او درباره موضوع این کتاب و ماجرایی که در دوره پهلوی اول در این منطقه رخ داده است، گفت: پدربزرگ مادری من در آن زمان در گرگان سرباز بود، در آن هنگام گزارش شد که در نوار مرزی ترکمن‌صحرا اتفاقاتی رخ داده است؛ به همین دلیل هنگی برای سرکوب مردم به آن منطقه اعزام می‌شود، اما وقتی می‌رسند می‌بینند که هیچ‌یک از اهالی روستای خایرخوجه باقی نمانده‌اند، آن‌ها به آن سوی مرز رفتند و پیش از آن، همه سربازانی را که در روستا حضور داشتند و مشکلاتی را برایشان ایجاد کرده بودند، کشتند.

وی ادامه داد: همه اهالی روستا غیر از یک تلگراف‌چی به آن سوی مرز رفته بودند، ماجرا از این قرار بود که مأمورانی که در خایرخوجه بودند، کم‌کم شروع به آزار و اذیت اهالی کردند، ابتدا اموال و گوسفند‌های اهالی روستا را می‌گرفتند و برای خود خرج می‌کردند، بعد از آن، اذیت‌ها شکل دیگری گرفت و مسائل خانوادگی ایجاد شد. آن‌ها بار‌ها شکایت کردند و گزارش دادند که مأموران حکومت مشغول این اعمال هستند و منتظر بودند تا شاید اقدامی از جانب حکومت صورت گیرد، بار‌ها سعی کردند این مسائل را با مسئولان مطرح کنند، اما وقتی دیدند که راهی ندارند، خود عدالت را اجرا کردند، همه را کشتند و به‌اجبار برای حفظ جان خود و خانواده به آن سوی مرز رفتند.

انتشارات سوره مهر به‌تازگی دومین چاپ از کتاب «ماتی خان» را روانه بازار نشر کرده است.

منبع: فارس