بجستان دروازه ورودی خراسان رضوی از مسیر زمینی از استانهای خراسان جنوبی، کرمان، یزد، اصفهان، فارس و هرمزگان است که در طول تاریخ بورستان، بژستان و بزستان هم خوانده شده است و بر اساس برخی روایت ها، توسط سام نریمان بنیان نهاده شده و قدمت زندگی و آبادانی این منطقه به دوران زرتشت می رسد.

از مجموع ۱۴۷ اثر تاریخی شناسایی شده در بجستان ۴۸ اثر تاکنون در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

کاروانسراها و رباط های تاریخی بجستان

بجستان با توجه به موقعیت خود در این منطقه، در سده های گذشته و از جمله دوران قاجار از لحاظ داد و ستد و تجارت اهمیت زیادی داشته است و شبکه گسترده راه‌ها و رباطهای متعدد از جمله فخر آباد، قاسم‌آباد، زین‌آباد و وجود راه فیض آباد به بجستان و فردوس، نشان از رونق داد و ستد در این ناحیه دارد.

رباط زین آباد

رباط تاریخی زین آباد با وسعت ۲ هزار مترمربع در ۱۵ کیلومتری جنوب شرقی بجستان و ۶۰ کیلومتری جاده بجستان به گناباد قرار دارد. در طول تاریخ توقفگاه و مامنی برای زدودن خستگی کاروانیان بوده است.

این رباط تاریخی در مرکز روستای زین‌آباد در ۶۰ کیلومتری غرب گناباد و ۱۵ کیلومتری جنوب شرقی بجستان واقع شده‌ است. قدمت این بنا مربوط به دوره صفویه و قاجاریه است. این بنا از کاروانسراهای معروف به رباط شاه‌ عباسی است که به علت قرارگیری در روستای زین‌آباد به این نام مشهور شده‌ است.

در چهار گوشه کاروانسرا برج‌هایی به قطر ۳.۵ متر قرار دارد که در گذشته از این برج‌ها برای نگهبانی و دیده‌بانی استفاده می‌شده‌ است.

صحن مرکزی کاروانسرا به صورت پلان مربع شکل و روباز است که در ۲ ضلع شمالی و جنوبی در هر طرف پنج حجره یا غرفه به عرض سه متر و بعد از حجره اتاقک‌هایی به ابعاد سه در چهار متری تعبیه شده‌ است.

در ضلع غربی صحن مرکزی، ایوان کاروانسرا یا قسمت شاه‌نشین قرار گرفته‌است که ابعاد آن پنج در پنج متر است. این قسمت دارای سه عدد ورودی از جلو و سه عدد خروجی از آخر به صورت تاق نمای جناقی شکل است که دارای ۲ راهرو در اطراف برای ورود به قسمت پشت فضای شاه‌نشین است.

کاروانسرای زین‌آباد به خاطر اینکه در مسیر کویر واقع شده‌ است در گذشته برای استراحت کاروانیان و معامله و خرید و فروش کالا استفاده می‌شده است.

کاروانسرای زین‌آباد در تاریخ پنجم آذر ۱۳۸۰ با شماره ثبت ۴۴۹۹ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده‌ است و امروزه از این کاروانسرا برای برگزاری بعضی از مراسم مثل نوروزگاه و... استفاده می‌شود.

رباط فخرآباد

رباط چهار ایوانی فخرآباد بجستان دیگر اثر تاریخی مربوط به دوران قاجار در حاشیه روستایی به همین نام قرار گرفته و از ویژگی های معماری آن می توان به سردر ورودی، ایوانچه های طرفین ورودی به عنوان توقفگاه تابستانی، شاه نشین، فضای اصطبل، بارانداز و صحن اشاره کرد.

از دیگر آثار تاریخی بجستان کاروانسراهای مزار آهنگ، خارفیروزی و منزل تاریخی رحیمی هستند که هر کدام جلوه گاهی از تمدن و تاریخ منطقه محسوب می شوند.

کاروانسرای قاسم‌آباد

کاروانسرای قاسم‌آباد یکی از بناهای با ارزش به‌ جا مانده از دوره صفوی است که در مرکز روستای قاسم‌آباد در ۲۰ کیلومتری غرب بجستان واقع شده است. از خصوصیات بارز آن می‌توان به معماری بسیار زیبا، تزئینات، نوع پوشش سقف‌ها و بادگیر چهارضلعی اشاره کرد. این بنا در سال ۸۱ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

کاروانسرای قاسم‌آباد یکی از کاروانسراهای شاه عباسی هفتگانه بجستان است که در قدیم در مسیر جاده ابریشم واقع شده بود و درحال حاضر راه‌آهن بافق – مشهد از حاشیه آن می‌گذرد و بادگیر چهارضلعی این کاروانسرا در خراسان، معروف است.

از دیگر آثار تاریخی بجستان می توان به مسجد جامع بجستان، مسجد جامع مرندیز، مسجد ساوط، صومعه مزار، کاروانسراهای یونسی، مرندیز، فخرآباد، سه فرسخ، رباط آهنگ، پل یونسی، روستاهای هدف گردشگری مزار و جزین، مقبره یونسی، بقاع متبرکه امامزادگان سید اسماعیل، ابوعلی خداشاهی جزین، آصف برخیا مزار و همچنین جاذبه‌های طبیعی پلایای بجستان، کویر و غارهای بی‌نظیر در منطقه یونسی و غیره اشاره کرد.

ایجاد موزه باستان‌شناسی ضرورت توسعه گردشگری بجستان

مهدی جمالی رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی بجستان گفت: ایجاد موزه باستان‌شناسی و مردم شناسی، ضرورت توسعه و معرفی پتانسیل های گردشگری این شهرستان واقع در جنوب خراسان رضوی است.

 او افزود: بجستان با توجه به پیشینه تاریخی خود دارای جاذبه های گردشگری و تاریخی بسیاری است که با راه اندازی موزه‌های باستان شناسی و مردم شناسی، فرهنگ و آداب و رسوم مردم این منطقه در معرض دید گردشگران قرار می‌گیرد.

رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی بجستان ادامه داد: موانع بر سر راه ثبت کاروانسرای فخرآباد این شهرستان در فهرست آثار جهانی یونسکو رفع شده است و امید است در آینده نزدیک شاهد ثبت جهانی این اثر باشیم.

جمالی بیان کرد: بجستان دروازه ورودی خراسان رضوی از استان‌های مرکزی و جنوبی کشور است و در بحث گردشگری و آثار تاریخی و دیدنی مورد توجه رهگذران مسافران و گردشگران است.

آداب و رسوم مردم بجستان در نوروز

امان‌الله نوروزی کارشناس میراث فرهنگی جنوب خراسان رضوی گفت: نوروز مهم‌ترین و کهن‌ترین عید و یادگار چند هزار ساله ایران زمین است که مردم مناطق شهری و روستایی بجستان نیز مانند پیشینیان خود از چند روز مانده به نوروز، با برپایی آداب و رسوم خاصی خود را برای استقبال از این جشن سالانه و سرآغاز بهار آماده می کنند.

او افزود: نوروز ریشه در هویت و تاریخ مردم بجستان دارد و با خانه تکانی و و تهیه خوراکیهای متنوع محلی خود را برای نوروز باستانی آماده می کنند.

کارشناس میراث فرهنگی جنوب خراسان رضوی ادامه داد: از جمله آیین های نوروزی که هر ساله در نوروز بجستان برگزار می شود جشن های نوروزگاه است که همراه با موسیقی سنتی و بازی‌های بومی-محلی همچون طناب‌کشی، تیله‌بازی، رقص با چوب، سوبازی، سه‌پایه ترشیزی، پل‌جستن و... برگزار می شود.