قصه کشیک‌خانه‌های حرم مطهر
کشیک واژه‌ای تُرکی است که در زبان فارسی، آن را در معنای پاسداری به کار گرفته‌اند، کشیکخانه هم محل حضور کشیکچیان و پاسدارخانه معنی شده است.
اصطلاح کشیک در حرم مطهر امام رضا (ع) به مجموع خادمان، فراشان، کفشبانان، دربانان و مؤذنان اطلاق می‌شود که در مدت معین در داخل رواق‌ها و صحن‌های حرم مطهر مشغول به خدمت هستند و خدمت آن‌ها برای مراقبت از امور تنظیف، تعطیر و تطهیر اماکن متبرکه است. از قدیم‌الایام به محل استراحت خدمه در ایام کشیک و ساعات حضور در حرم مطهر امام هشتم (ع) «کشیکخانه» می‌گفتند که بعد‌ها و در دوره‌های متأخر، جای خود را به تعابیری مانند «آسایشگاه» داد، اما چندی است که تابلو «کشیکخانه» دوباره بر سردر برخی از آسایشگاه‌های خدمه حرم مطهر رضوی چشمنواز زائرانی است که از جلو این ابنیه و اماکن عبور می‌کنند.
بیشتربخوانید
کشیکخانه؛ ۴۰۰ سال پیش
به طور دقیق مشخص نیست از چه زمان کشیک‌ها در اماکن متبرکه شکل گرفته‌اند. با توجه به اسناد موجود در مرکز اسناد آستان قدس رضوی احتمالاً شکل‌گیری منسجم کشیک‌ها از سال ۱۰۱۰ هجری قمری به بعد بوده است.
با شکل‌گیری تشکیلات اداری آستان قدس از دوره صفویه نخستین کشیک‌ها در حرم رضوی، برای سازماندهی و ایجاد نظم در ارائه خدمات به زائران بارگاه مطهر امام هشتم (ع) ایجاد شده است. در واقع اداره امور روزمره اماکن متبرکه نیاز به افرادی داشت که طبق مقررات خاص در ساعات مشخصی از شبانه‌روز در یک شیفت کاری که به اصطلاح کشیک نامیده می‌شد مشغول به کار باشند.
هر چند وجود تشکیلات ساده اولیه برای اداره اماکن متبرکه با توجه به حضور متولی در آستان قدس پیش از این تاریخ محتمل به نظر می‌رسد، اما سند خاصی در مورد چگونگی شکل‌گیری کشیک‌ها در دوره صفویه در دست نیست. با این حال از محتوای کلی اسناد چنین برمی‌آید که تا اواخر دوره صفویه بنای کشیک‌ها بر سه نوبت بوده و در اواخر دوره صفویه تعداد آن‌ها به پنج کشیک افزایش یافته است.
هر کشیک از یک خادم‌باشی، فراش‌باشی، کفشبان‌باشی و تعدادی خادم، فراش، دربان، کفشبان و در برخی دوره‌ها مؤذن تشکیل می‌شده است. مسئولیت اداره هر کشیک نیز با سرکشیک بوده، موضوعی که تقریباً تا به امروز نیز به همان شکل به کار خود ادامه داده است.
آنچه از اسناد و مدارک موجود در آستان قدس برمی‌آید این است که افراد موظف بوده‌اند در صورت مسافرت یا غیبت طولانی فردی را به جای خود به عنوان «نایب‌الخدمه» منصوب کنند و گرنه در صورت غیبت غیرموجه، حکم آنان باطل می‌شد.
پیشخدمت‌های کشیکخانه
مشاغل مختص به کشیکخانه شامل سقا، فراش، مهتر و پیشخدمت کشیکخانه بوده است. اسناد ابتدایی دوره صفویه در مورد علت و نقش کشیکخانه توضیحی ارائه نمی‌کند، اما بر اساس آگاهی‌های اسناد دوره‌های بعد به خصوص دوره قاجار می‌توان به نقش و کارکرد کشیکخانه بیشتر واقف شد. به نظر می‌رسد با توجه به تهیه و خرید ابزار و وسایلی مانند سفره، قهوه، یخ، قالی و برخی ظروف برای کشیکخانه که در اسناد صورت هزینه‌های آن‌ها دیده می‌شود و نیز با توجه به برخی تعهدات که بر عهده «پیشخدمت» کشیکخانه بوده می‌توان چنین برداشت کرد که این مکان جایگاهی برای حضور، پذیرایی و استراحت خُدام در هنگام فراغت از وظیفه محوله در حرم بوده است. این تعهدات شامل تهیه و تنظیف ظروف مورد استفاده در کشیکخانه و تأکید بر خدمت‌رسانی به خدام از قبیل آب دادن و ... بوده است. تأکید بر حضور در ساعات مشخص در کشیکخانه از دیگر تعهدات پیشخدمت بوده است. وی موظف بوده همه روزه از یک ساعت به غروب روز کشیک تا ظهر روز پس از کشیک در کشیکخانه خدمت کند. تهیه و تأمین سوخت مانند زغال در زمستان و روشنایی هر روزه محل کشیکخانه از جمله دیگر وظایف پیشخدمت کشیکخانه بوده است.
تعداد کشیک‌ها
سندی مبنی بر مشخص شدن ساعات کار کشیک‌ها در این دوره بدست نیامده، اما به طور قطع در روزگاران پیشین، ابتدا هر سه روز یک بار و پس از افزایش کشیک‌ها هر پنج روز یک بار نوبت کشیک بوده است. در سال ۱۱۴۷ قمری (۱۱۶۰-۱۱۴۷) نادرشاه افشار در حکمی به علت کاهش درآمد و تعداد زیاد کارکنان، تعداد کشیک‌ها را به سه کشیک کاهش می‌دهد. پس از قتل نادرشاه در سال ۱۱۶۰ هجری قمری، «علی‌شاه» ملقب به «عادل‌شاه» (۱۱۶۱- ۱۱۶۰) تغییرات اساسی در تشکیلات اماکن متبرکه به وجود می‌آورد. وی خود املاکی را وقف آستان قدس کرده است. بررسی «طومار علیشاهی» که نخستین مدرک مهم باقیمانده در مورد تشکیلات آستان قدس و اماکن متبرکه است، نشان می‌دهد علی‌شاه تشکیلات کشیکی را به حالت پنج کشیکی برگردانده است.
کشیک‌خانه‌های اختصاصی
در ابتدا عنوان کشیکخانه به صورت عام به کار برده می‌شد، اما به تدریج شاهد شکل‌گیری «کشیک‌خانه‌های اختصاصی» هستیم. یعنی هر گروه از خدام، فراشان و دربانان، کشیک‌خانه‌ای جدا داشته‌اند. قدیمی‌ترین خبر در مورد کشیکخانه خدام و فراشان به حدود سال ۱۰۹۶قمری و دوره صفوی مربوط می‌شود. اما بر اساس اسناد موجود، کشیکخانه دربانان در دوره افشاریه ایجاد شده است. در دوره قاجار هم کشیکخانه مؤذنان، کفشبانان و حفاظ ایجاد می‌شود. البته در دوره حکومت نادرشاه افشار با توجه به کاهش تعداد کشیک‌ها از پنج کشیک به سه کشیک، از «کشیکخانه کشیک اول تا سوم» هم یاد می‌شود، اما پس از مرگ نادر و بازگشت کشیک‌ها به پنج کشیک دیگر این عنوان‌ها کاربرد پیدا نمی‌کند.
قدیمی‌ترین اسناد کشیک‌خانه‌های حرم مطهر
قدیمی‌ترین مطلب در مورد مکان کشیکخانه، به سال۱۱۱۱ قمری که به ساخت کشیکخانه در «باغ پایین پا» است، اشاره دارد. در بخشی از سند مذکور به شماره ۳۳۳۵۱/۱ چنین آمده است:
«محمد اشرف به جهت اخراجات ساختن عمارت کشیکخانه واقعه در باغ پایین پای مبارک از قرار قبض به تاریخ شهر ربیع الاول سنه ۱۱۱۱ قمری آن که مبلغ ده تومان تبریزی به صیغه موصوف به معرفت وکلاء نواب صاحبی عالیجاهی (منظور متولی حرم مطهر است) واصل العبد الاقل محمد اشرف گردید که به جهت اخراجات عمارت کشیکخانه که در باغ پایین پای مبارک ساخته بود به قیمت مصالح و اجره بنّاء و عمله داده شود...».
البته بعد‌ها با ساخت صحن جدید در باغ پایین پا در دوره قاجار کشیکخانه به محل دیگری واقع در ایوان طلای صحن قدیم منتقل می‌شود. همچنین بر اساس اسناد موجود، در رواق‌های دارالسیاده و مسجد گوهرشاد، کشیک‌خانه‌هایی وجود داشته، اما مشخص نیست این کشیک‌خانه‌ها مربوط به کدام یک از گروه‌های خدام بوده است. تنها در یک مورد در دوره قاجار به قرار داشتن کشیکخانه خدام در «مدرسه علی نقی میرزا» اشاره شده است. در دوره‌های مختلف بر اساس اسناد به جای مانده شاهد تعمیرات جزئی و یا کلی در این مکان هستیم که نشان از اهمیت آن در حرم مطهر رضوی دارد.
برپایی مجالس روضه‌خوانی و تعزیه‌خوانی حضرات ائمه اطهار (ع) به خصوص در کشیکخانه خدام از دیگر مطالبی است که در اسناد به آن اشاره شده است. در سند شماره ۱۹۳۰۳/۱ مربوط به ماه صفر سال ۱۳۲۰ قمری در این مورد چنین آمده است: «صرف روضه‌خوانی کشیکخانه خدام والامقام از بابت موقوفه انیس‌الدوله در وجه جناب شریعت‌مآب، شیخ علی‌اکبر از قرار قبض مشارالیه که نزد جناب میرزا ابوالقاسم ضابط کل اسناد ضبط است. مبلغ سی و نه تومان رایج خزانه عامره است...».
پلی مارکت بررسی کرد:
بخت ترامپ برای پیروزی در انتخابات به ۶۱ درصد رسید
پسر نوجوان در دادگاه:
دخترخاله ۴ ساله ام را برای انتقام با چاقو زدم
