ساعت ۷ صبح است و دماسنجِ روی گوشی دمای منفی یک را نشان می‌دهد. به سرعت به سمت ایستگاه مترو می‌روم اما یک عادت قدیمی نمی‌‌گذارد زودتر از سرمای استخوان‌سوز بهمن نجات پیدا کنم.

با وجود یکه‌تازی سایتها و کانالهای خبری، هنوز وقتی از جلوی یک کیوسک روزنامه‌فروشی رد می‌شوم، ناخودآگاه به یاد دوران نه چندان دور، صفحه اول روزنامه‌ها را نگاه می‌کنم.

در ذهنم نوستالژی ورق زدن صفحات بزرگ روزنامه‌ها را مرور می‌کنم که صدایی توجه‌ام را جلب می‌کند. یک کوله‌پشتی طوسی‌رنگ برروی دوشش انداخته و با عجله از صاحب کیوسک درخواست چند نخ سیگار می‌کند.

به او نگاه می‌کنم. به زحمت سنش به ۱۸ سال می‌رسد. کمی آنطرف‌تر، سیگار را با فندکی که همان بغل آویزان شده روشن می‌کند و دودش را به آسمان می‌فرستد.

با نگاهم تعقیبش می‌کنم. دوستانش خنده‌کنان از راه می‌رسند و او به همه آنها سیگار تعارف می‌کند. یکی از آنها قبول نمی‌کند اما سه نفر دیگر با اشتیاق با او همراه می‌شوند.

تا چند سال پیش، سیگار کشیدن زنان و دختران در ملاء عام یا حتی اجتماعات کوچک یک تابو به شمار می‌رفت و اگر بود در محلی خلوت و به دور از چشم دیگران انجام می‌شد. اما امروز اگر در اماکن عمومی به اطراف خود نگاه کنید، سیگار کشیدن دختران اگر نگوییم به پدیده رایجی تبدیل شده اما به کمیابیِ گذشته هم نیست.

طبق آمار، در سال ۲۰۱۰ در ایران ۹ درصد دختران ۱۳ تا ۱۵ ساله و کمتر از یک درصد زنان ۱۵ تا ۶۴ ساله به صورت روزانه سیگار مصرف می‌کردند. اما آماری که اخیرا از سوی وزارت بهداشت و درمان کشور منتشر شده نشان می‌دهد استفاده از سیگار در بین دختران نوجوان نسبت به گذشته دو برابر شده است.

هر کس برای سیگار کشیدن یک دلیلی دارد

درباره علت شیوع مصرف سیگار در میان دختران، نظرات مختلفی تاکنون بیان شده است. بیکاری، ناراحتی، تنهایی، خستگی و دیدن نمایش سیگار کشیدن بازیگران در فیلم‌ها از جمله دلایلی است که دختران جوان برای توجیه سیگار کشیدن عنوان می‌کنند.

برخی دختران جوان هم در مصاحبه با رسانه‌های مختلف، جلوگیری از افزایش وزن، کنترل استرس و نشان دادن خود به عنوان فردی مستقل و جذاب را به عنوان دلیل سیگار کشیدن خود ذکر کرده‌اند.

سیگار کشیدن دختران نوعی تلاش برای دیده شدن است

منصوره نیکوگفتار، روانشناس، معتقد است: سیگار کشیدن بین دختران نوجوان و به طور عمومی بین خانم‌ها نوعی اعلام حضور، ابراز وجود، تلاش برای دیده شدن و به رسمیت شناخته شدن است. در شرایطی که اغلب، سیگار کشیدن به خصوص در جامعه ما «رفتاری مردانه» تلقی می‌شود، اگر بخواهیم آن را رفتاری جنسیتی در نظر بگیریم، می‌توان گفت سیگار کشیدن توسط دختران بعضا نوعی مقابله با ارزش‌های رسمی و هنجار‌های تجویزشده توسط نهاد‌های رسمی اعم از مدرسه، تلویزیون و خانواده است که به عنوان یک نسخه مشخص‌شده و تجویزشده از سبک زندگی به جامعه عرضه می‌شود.

به گفته او، این شکل از اعلام حضور، رفتاری "خودآسیب‌رسان" است که می‌توان از آن به عنوان یک آسیب اجتماعی هم یاد کرد.

رسانه‌ها در افزایش تمایل نوجوانان به سیگار بی‌تقصیر نبوده‌اند

این روانشناس در گفتگو با باشگاه خبرنگاران جوان اظهار داشت: دلایل افزایش تمایل دختران به مصرف سیگار می‌تواند متنوع و متعدد باشد و شاید نیاز به آسیب‌شناسی گسترده نیز داشته باشد. اما می‌توان گفت این رفتار طی دهه‌ها و سال‌ها توسط فیلم‌های سینمایی داخلی و خارجی نهادینه شده که در آن‌ها به عنوان نوعی رفتار هیجانی به سیگار کشیدن نگاه می‌شده است. در فیلم‌ها وقتی که قهرمان فیلم عصبانی، غمگین یا دچار هیجان می‌شده، بلافاصله سیگار کشیدن را آغاز می‌کرده و دود آن را با حرکتی نمایشی از دهان خود خارج می‌کرده است. تکرار این صحنه و موقعیت‌های هیجانی که به واسطه هنرپیشه‌ها در فیلم‌های مختلف طی سال‌ها به مخاطب عرضه شده باعث می‌شود یکی از شیوه‌های ابراز هیجان، سیگار کشیدن در نظر گرفته شود.

همچنین سجاد بهرامی روانشناس حوزه نوجوانان در گفتگو با باشگاه خبرنگاران جوان گفت: سیگار کشیدن در نوجوانی بحث امروز و دیروز نیست و بحثی بسیار قدیمی است. بر اساس پژوهش‌هایی که انجام شده، اکثر کودکان و نوجوانان حداقل یک بار سیگار را امتحان کرده‌اند و این در تمامی جوامع اتفاق می‌افتد. سال‌های پیش گفته می‌شد در انگلستان ۵ درصد از نوجوانان ۱۱ ساله به طور منظم سیگار می‌کشند و وقتی به سن ۱۵ سالگی می‌رسند این آمار تا ۱۴ درصد نیز افزایش می‌یابد.

به گفته او، چیزی که در ایران اتفاق می‌افتد و امروزه در کوچه و خیابان نیز آن را می‌بینیم این است که سن سیگار کشیدن پایین آمده، اما آمار آن در سن ۱۶ الی ۱۷ سالگی بسیار زیاد است. در واقع در این سن آمار حتی نسبت به سنین ۱۸ و ۱۹ سالگی هم بیشتر است.

ژنتیک و والدین هم جزو متهمان هستند!

این روانشناس یکی از دلایل گرایش جوانان و نوجوانان به سمت سیگار کشیدن را موضوع ژنتیک می‌داند و می‌گوید: بخشی از رفتار‌هایی که ما انجام می‌دهیم، کدگذاری‌های ژنتیکی است که در DNA ما اتفاق می‌افتد و از نسل‌های قبلی به ما می‌رسد. علاوه بر ژنتیک چند عامل دیگر هم هست که پژوهش‌ها نشان داده که می‌تواند علت اصلی این نوع از رفتار باشد از جمله سیگار کشیدن والدین. اولین عاملی که تا دو برابر احتمال سیگاری شدن فرزندان را زیاد می‌کند سیگار کشیدن پدر یا مادر است. عامل دیگر نیز تحت فشار قرار گرفتن از سوی جمعیت همسالان، گروه دوستان و کسانی که آن‌ها را تایید می‌کنند، است، چون عزت نفس و قدرت‌نمایی در این جمع‌ها بالا می‌رود و نوجوان بعضا برای اثبات خودش تصمیم می‌گیرد که چنین رفتاری را نشان دهد.

بهرامی افزود: افرادی که در کودکی و نوجوانی سیگار کشیدن را تجربه می‌کنند احتمال خیلی زیادی وجود دارد که در سنین بالاتر به سیگاری‌های قهاری تبدیل شوند. در ادامه نیز شانس ابتلا به بیماری‌های ناشی از کشیدن سیگار مثل سرطان ریه، گلو و دستگاه گوارش برای این افراد زیاد است چون معمولا این افراد سیگاری باقی می‌مانند.

دوره نوجوانی دوره غلیان هیجانات و رفتارهای شرطی است

این روانشناس حوزه نوجوانان در ادامه اظهار داشت: علت سیگار کشیدن در سنین نوجوانی این است که دوره نوجوانی با غلیان هیجانات شناخته می‌شود و این موضوع به ساختار مغز ما بر می‌گردد؛ بخشی در مغز وجود دارد به نام آمیگدال یا بادامه که هیجانات را تنظیم می‌کند و قسمتی در پیشانی ما به تصمیمات آگاهانه و عامدانه می‌پردازد. در سنین نوجوانی آمیگدال فعال‌تر است به همین دلیل است که نوجوانان معمولا تحت تاثیر هیجانات خود تصمیم می‌گیرند، خودشان را مرکز دنیا می‌دانند، فکر می‌کنند که خودشان درست فکر می‌کنند و تافته جدا بافته هستند.

بهرامی عنوان کرد: این هیجانات هستند که باعث رفتار می‌شوند و سیگار کشیدن نیز یک رفتار است. در این سن آنقدر هیجان بالا است که وقتی فرد بویژه یک دختر مضطرب می‌شود، خانواده او را درک نمی‌کند یا از مدرسه و جامعه ناراحت است، سعی می‌کند در یک محیط دوستانه قرار بگیرد که یک سبک و آرامش خاصی به واسطه آن محیط برایش فراهم شود و معمولا در چنین محیطهایی سیگار کشیدن هم با آن همایند می‌شود که در روانشناسی به آن شرطی شدن می‌گویند. وقتی گروه این تایید و حمایت را برای فرد فراهم می‌کند تجربه دوباره کشیدن سیگار همان فضای آرامش و حمایت را برای فرد تداعی می‌کند و فرد رفتار خود را برای تداعی آن حس ادامه می‌دهد.

وی درباره استفاده والدین از سیگار به دور از چشم فرزندان و به صورت پنهانی نیز گفت: پنهانی بودن استفاده از سیگار برای بچه‌ها تا سنین ۷ یا ۸ سالگی ممکن است، چون بچه در آن سن چیزی را که می‌بیند باور می‌کند. اما زمانی که با نوجوانان سر و کار داریم، دیگر کمتر می‌توان چیزی را از او پنهان کرد. نوجوانان امروزه بوی دخانیات مختلف را به خوبی می‌شناسند و حس می‌کنند و در چنین شرایطی نمی‌توان مصرف سیگار توسط والدین را از فرزند مخفی کرد.

این روانشناس ادامه داد: اگر سیگار کشیدن یا رفتار‌های دیگر نوجوان از طریق کدگذاری‌های ژنتیکی منتقل شده باشد مانند قد و وزن و رنگ چشم است و پنهان کردن یا نکردن موضوع از او تاثیر چندانی ندارد، اما قسمتی از این رفتار‌ها اکتسابی است که از محیط تاثیر می‌گیرد و جامعه آن را خواسته یا ناخواسته به فرد یاد می‌دهد.

سیگار کشیدن امنیت باروری دختران را به خطر می‌اندازد

بهرامی اظهار داشت: رفتار‌هایی مانند سیگار کشیدن در ابتدا بر روی فرد تاثیراتی دارد برای مثال قند را می‌اندازد و حس خوبی به فرد می‌دهد، اما بعد از چند بار تجربه، بدن به آن حالت عادت می‌کند و حتی اگر آن شرایط برای فرد تکرار نشود، بازهم به رفتارش ادامه می‌دهد تا حالش از انجام ندادن رفتار، بد نشود.

او با بیان اینکه پیش از این مصرف سیگار در پسر‌ها به نسبت دختر‌ها بیشتر بود، اما الان نسبت مساوی است، گفت: آسیب‌هایی که سیگار می‌تواند بزند در زن و مرد یکسان است؛ مثلا غلظت خون زیاد می‌شود، فعالیت اکسیژن‌رسانی ریه مختل می‌شود و فعالیت گردش خون با اختلال مواجه می‌شود اما عمده‌ترین اخلالی که می‌تواند برای دختران ایجاد کند بحث امنیت باروری در خانم‌ها است که همین مشکلات جسمی فرایند تغذیه و خون‌رسانی به جنین را دچار مشکل می‌کند.

بهرامی در خصوص یکی دیگر از علل تمایل دختران به مصرف سیگار نیز گفت: قبلا نگاه جامعه به خانم‌های سیگاری بسیار بد‌تر از امروز بود، اما امروزه این نگاه هم در جامعه تغییر کرده و همین مسئله به افزایش مصرف سیگار در بین دختران نوجوان دامن زده است.