پدیده طوفان گرد و غبار و ریزگرد از جمله مهم‌ترین معضلاتی است که مردم بسیاری از مناطق کشور بویژه استان‌های غرب و جنوب غرب را اذیت می‌کند.

این معضل اساسی که به یکی از گسترده‌ترین معضلات زیست محیطی کشور بدل گردیده، از سال‌ها پیش آغاز شده است.

بنا بر تعریف دانشمندان، هنگامی که سرعت باد در مناطق بیابانی از حد مشخصی که عمدتا ۸ متر بر ثانیه در نظر گرفته می‌شود، بیشتر گردد، ذرات ریز وارد جریان اتمسفری می‌شوند و تولید گرد و غبار می‌نمایند، این فرآیند با توجه به عواملی، چون زبری عناصر سطوح، رطوبت خاک، اندازه ذرات، پوشش گیاهی، بافت خاک، میزان چسبندگی ذرات خاک و پستی و بلندی‌های زمین اتفاق می‌افتد.

سازمان هواشناسی جهانی (WMO)، گرد و غبار را بر اساس شدت و همچنین میزان تاثیر آن در قابلیت رویت به ۴ دسته «طوفان گرد و خاک»، «گرد و خاک وزنده»، «گرد و خاک معلق» و «تنوره دیو» تقسیم بندی می‌نماید.

در طوفان گرد و خاک، ذرات ریز که دارای قطری بین ۵ صدم تا یک دهم میلی متر هستند به میزان قابل توجهی توسط باد‌های قوی که دارای سرعتی بیش از ۱۵ متر بر ثانیه هستند به سمت بالا حمل می‌شوند. این پدیده شدیدترین نوع گرد و غبار بوده و باعث غبارآلود شدن کامل هوا و کاهش دید افقی به کمتر از هزار متر می‌گردد. طوفان‌های گرد و خاک شدید، گاهی قابلیت رویت را تا حد صفر نیز کاهش می‌دهند. این پدیده که عمدتا مختص مناطق خشک و نیمه خشک است، ابر متراکمی از گرد و غبار را تا ارتفاع حدود ۳۰۰۰ متر در هوا ایجاد نموده و به طور تقریبی می‌تواند تا ۴۰۰۰ تن غبار را در هر کیلومتر مربع از هوا جا دهد. این طوفان‌ها قادرند مسافت‌های بسیار طولانی را طی نموده و گاهی یک کشور یا حتی بخشی از یک قاره را به طور کامل بپوشانند.

گرد و خاک وزنده، از لحاظ شدت دارای حد متوسط می‌باشد. این پدیده عمدتا به وسیله باد‌هایی که دارای ارتفاع متوسط بوده و مقادیری از گرد و غبار و شن را با خود حمل می‌نمایند، به وجود می‌آید. این پدیده می‌تواند دید افقی را به هزار متر برساند.

گرد و غبار معلق که در تقسیم‌بندی سازمان جهانی هواشناسی، در رتبه سوم قرار می‌گیرد، شدتی کمتر از موارد پیشین دارد. در این پدیده، گرد و غبار ریز در بخش زیرین "تروپوسفر" که خود پایین‌ترین لایه جو زمین به حساب می‌آید، معلق گردیده و به دنبال آن، دید افقی به کمتر از ده هزار متر می‌رسد. از گرد و غبار معلق در برخی منابع، با نام «گرد و غبار مه» نیز یاد می‌شود؛ و بالاخره در انتهای جدول تقسیم‌بندی انواع گرد و غبار توسط WMO، "تنوره دیو" قرار دارد. این پدیده به ستون‌های باریک و چرخنده‌ای از گرد و غبار گفته می‌شود که به طور متوسط، ارتفاعی حدود ۳۰ متر دارند، هرچند در برخی مواقع ارتفاعی تا ۳۰۰ متر نیز پیدا می‌کنند.

با این حال شاید بتوان گفت پدیده «ریزگرد» تعریف جامع‌تری را نسبت به گرد و غبار در بر می‌گیرد. ریزگرد‌ها در واقع ترکیب و معجونی از گرد و خاک با انواع مختلف ذرات خاکی در کنار دود‌ها و آلاینده‌های گازی، برخی مایعات و همچنین ذرات بیولوژیک و زیستی هستند که به صورت محلول و معلق در اتمسفر وجود دارند و به وسیله باد تا هزاران کیلومتر جابجا می‌شوند.

بحران طوفان‌های غباری و ریزگرد‌ها پیامد‌های بسیار وسیع‌تر و عمیق تری از تصورات معمول عامه مردم درپی دارند. مطالعات مختلف تایید می‌کنند تداوم وقوع ریزگرد‌ها می‌تواند افزون بر پیامد‌های اقتصادی، آسیب جدی به زیرساخت‌های عمومی و صنعتی، افزایش هزینه خدمات عمومی و صنعتی، افزایش هزینه خدمات عمومی نظیر آب و برق همچنین تاثیرات جبران ناپذیری بر انسان و محیط زیست برجای گذارد.

وقوع این طوفان‌ها نیز در جوامع انسانی آسیب‌های بهداشتی عظیمی نظیر مشکلات تنفسی، بیماری‌های پوستی، عوارض ریوی جبران ناپذیر، اختلالات ژنتیکی را به دنبال خواهند داشت که در بلند مدت می‌توانند هزاران میلیارد ریال هزینه درمانی را متوجه کشور سازند.

در این رابطه هادی کیادلیری رئیس دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست دانشگاه علوم تحقیقات در گفتگو با باشگاه خبرنگاران جوان گفت: مقداری از منشا ریزگرد‌ها به منشا داخلی بر میگردد که کمبود پوشش گیاهی‏، مراتع و جنگل‌ها است و مقدار دیگر به دلیل خشکی‌ها در کشور‌های اطراف است البته تغییر اقلیم هم مزید برعلت شده است.

وی ادامه داد: پوشش گیاهی در کشور می‌تواند نقش عمده‌ای در کاهش گرد و غبار داشته باشد به عنوان مثال هر هکتار جنگل تا ۷۰ تن ریز گرد را جذب کند، ولی متاسفانه در سال‌های اخیر به دلیل فشار‌های مضاعفی که به اکوسیستم‌ها وارد شده و خشکی که در سطح بسیار وسیعی از جنگل‌ها ایجاد شده این پتانسیل‌ها از دست می دهیم و روز به روز هم شاهد ریزگرد‌های بیشتری در کشور خواهیم بود که باعث از دست دادن این خاک‌ها خواهد شد.

این استاد دانشگاه گفت: نمی‌توانیم مسائل تغییر اقلیم را حل کنیم، زیرا در سطح جهانی است، اما تمهیداتی می‌توان انجام داد که اثرات آن را کم کند.

وی تصریح کرد: یکی از راهکار‌ها تعریف مسیر درست توسعه جهت حفظ پوشش گیاهی است، زیرا در خیلی از مناطقی که خشک هستند و استعداد برای گرد و غبار وجود دارد دست به کشاورزی‌هایی زده شده که مراتع و پوشش گیاهی از بین برده است که می‌تواند آسیب زا باشد.

کیادلیری گفت: اگر بتوانیم این بهره برداری‌های مضاعف را تعدیل کنیم یا نوع آن را عوض کنیم می‌تواند در کاهش گرد و غبار تاثیر گذار باشد.