بیش‌ترین میزان فرسایش خاک در دیم‌زار‌ها رخ می‌دهد
رییس بخش تحقیقات حفاظت از خاک مرکز تحقیقات کشاورزی چهارمحال و بختیاری گفت: بیش‌ترین فرسایش خاک در دیم‌زار‌ها اتفاق می‌افتد، یعنی در مناطقی که کشت و کار به صورت غیر اصولی و عملیات شخم در جهت شیب انجام می‌شود.
رییس بخش تحقیقات حفاظت از خاک و آبخیزداری مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی چهارمحال و بختیاری تاکید کرد: عمده فرسایش در شیب بین ۵ تا ۱۲ درصد به وقوع می‌پیوندد، چراکه در شیب‌های بالاتر به دلیل وجود بیرون‌زدگی‌های سنگی و پوشش سنگ‌ریزه و در شیب‌های پایین که دشت‌ها هستند فرسایش خاک چندان ملموس نیست، ازطرفی آمار معمولا بالا و فاجعه‌باری که در مورد نرخ فرسایش در استان ارائه می‌شود جای تامل دارد چرا که تنها بخش محدودی از استان درگیر فرسایش شدید تا نسبتا شدید است.
وی توضیح داد: گاهی اعداد و ارقامی از جمله فرسایش ۴۰ یا ۴۵ تن در هکتار گزارش می‌شود که این اعداد برای مساحت استان مقبول نیست، به عبارتی اگر این آمار و ارقام را بپذیریم باید استانی را تصور کنیم که بارندگی‌های سالانه بیش از یک هزار میلی‌متر و شیب عمومی و میانگین حدود ۵ تا ۱۲ درصد را داراست، در صورتی‌که متوسط شیب استان ۴۲ درصد بوده که سطح وسیعی از استان را دربر می‌گیرد.
امامی اضافه کرد: سهم عمده‌ای از فرسایش در استان مربوط به اراضی مارنی است که این اراضی ۶.۵ درصد از مساحت استان را به خود اختصاص می‌دهند، این اراضی بیشتر در شهرستان‌های کوهرنگ مخصوصا منطقه بازفت، شهرستان‌های لردگان و خانمیرزا در مناطقی همچون دوراهان و در شهرستان اردل در مناطقی از غرب استان به ویژه در مسیر جاده خوزستان، رسوب‌زایی بالایی دارند و تقریبا نرخ فرسایش آن‌ها به بیش از ۷۰ تن در هکتار طی یک سال می‌رسد.
وی گفت: چهارمحال و بختیاری از نظر تولید رسوب و فرسایش در کشور استانی در رده‌های میانی است که در این میان نباید تاثیرات مثبت اقدامات آبخیزداری طی۳۰ سال گذشته را نادیده گرفت، زیرا این اقدامات موجب کنترل نسبی نرخ فرسایش خاک در حد معقول شده است، بنابراین باتوجه به اقداماتی که تاکنون انجام شده نرخ فرسایش در استان بین ۱۰ تا ۱۵ تن در هکتار تخمین زده می‌شود که این نرخ با تقویت عملیات احیای جنگل‌ها و مراتع یا به عبارتی فعالیت‌های بیولوژیکی و بیومکانیکی قابل کاهش است.
رییس بخش تحقیقات حفاظت از خاک و آبخیزداری مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی چهارمحال و بختیاری در ادامه بیان کرد: یکی از جلوه‌های مهم فرسایش خاک حرکات توده‌ای یا زمین لغزش‌هاست، به طوری‌که در استان بیش از ۴۵۰ زمین لغزش متوسط و بزرگ رخ داده که عمده این زمین لغزش‌ها مربوط به ۳۰ سال گذشته است، این مساله به معنای این نیست هر چه خاک در اثر زمین لغزش‌ها جابجا شده تبدیل به رسوب و وارد آبراهه‌ها و پشت سد‌ها شود، البته این موضوع را نباید نادیده گرفت که بر اثر لغزش‌ها جابجایی‌هایی انجام می‌شود، اما مقدار و درصد بسیار پایینی از خاک جابجا شده به رسوب تبدیل می‌شود.
امامی گفت: تجارب کار آبخیزداری در چهارمحال و بختیاری نشان می‌دهد باید بهترین راه و راهبرد اصلی کنترل فرسایش و رسوب در استان، عملیات بیولوژیک و بیومکانیک باشد، یعنی اگر جنگل‌تراشی و چرای بی رویه مراتع را متوقف و عرصه‌های منابع طبیعی را مجددا تقویت و احیا کنیم، خود به خود فرسایش خاک کنترل خواهد شد، ضمن اینکه باید عملیات جاده‌سازی در نواحی روستایی و خطوط انتقال انرژی همچون نفت، گاز و آب با رعایت اصول مهندسی حفاظت از خاک انجام شود، در این صورت می‌توان چهارمحال و بختیاری را از نظر اقدامات کنترلی در جهت حفاظت خاک، به استانی ایده‌آل تبدیل کرد.
رییس بخش تحقیقات حفاظت خاک و آبخیزداری مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی چهارمحال و بختیاری گفت: تجارب ۴۰ ساله کار آبخیزداری در چهارمحال و بختیاری نشان می‌دهد باید بهترین راه و راهبرد اصلی کنترل فرسایش و رسوب در استان، عملیات بیولوژیک و بیومکانیک باشد.
سید نعیم امامی با اشاره به اینکه فرسایش خاک از نظر علمی فرآیندی است که در خلال آن ذرات خاک از بستر خود جدا و به کمک یک عامل انتقال‌دهنده که معمولا آب، باد و یخچال است به مکانی دیگر حمل می‌شود، اظهار کرد: فرسایش خاک و ته‌نشینی رسوبات فرآیندی طبیعی است، اما به وسیله فعالیت‌های انسانی از جمله جنگل‌تراشی، جاده سازی، چرای بیش از حد دام و مدیریت کشاورزی ناپایدار تشدید می‌شود.
رییس بخش تحقیقات حفاظت خاک و آبخیزداری مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی چهارمحال و بختیاری افزود: موضوع فرسایش و نرخ آن با بحث تولید رسوب متفاوت است، به عبارتی برخی آمار‌ها در خصوص نرخ فرسایش، ۲۵ یا ۴۰ تن در هکتار ارائه می‌شود که در حقیقت این امر به این معنا نیست که به همین میزان رسوب از دسترس خارج و به پشت سد‌ها و آبراهه‌ها منتقل می‌شود.
وی گفت: در سطح دنیا میان سرعت تشکیل و هدررفت خاک که معمولا فرسایش نامیده می‌شود، اختلاف بسیار فاحشی وجود دارد، یعنی نرخ تولید خاک نسبت به نرخ تلفات آن بسیار کمتر است، به طوری‌که مثلا در کشور آمریکا که اقدامات حفاظتی خوبی انجام می‌شود نرخ فرسایش خاک ۱۷ برابر سرعت تشکیل خاک است، باتوجه به این واقعیت جهانی لازم است به سمت و سوی حفاظت و حراست از خاک جدی‌تر گام برداریم.
امامی بیان کرد: امروزه کمترین میزان تلفات و فرسایش خاک در دنیا و کشور مربوط به اراضی جنگلی و سپس اراضی مرتعی است که به دلیل وجود پوشش گیاهی مناسب نرخ فرسایش مطلوب است، اما بیش‌ترین تلفات خاک در دیم‌زار‌ها اتفاق می‌افتد، یعنی در مناطقی که کشت و کار به صورت غیر اصولی و عملیات شخم در جهت شیب انجام می‌شود.
رییس بخش تحقیقات حفاظت از خاک و آبخیزداری مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی چهارمحال و بختیاری توضیح داد: فرسایش به انواع مختلف تقسیم‌بندی می‌شود که شامل فرسایش آبی (تولید رسوبات ناشی از بارندگی‌های شدید یا متوسط و طولانی‌مدت) فرسایش بادی (در مناطق بیابانی) و فرسایش یخچالی ناشی از رسوباتی است که در زیر یخچال‌های دائمی بوده و در اثر ذوب یخچال‌ها رسوبات به صورت گل‌ولای از طریق منافذ و چشمه‌هایی که در پایین دست وجود داشته تخلیه می‌شود، مثلا گل آلود شدن چشمه کوهرنگ نمونه‌ای از این نوع فرسایش است.
وی یادآور شد: براساس آمار منتشره فائو میزان فرسایش خاک در ایران سالیانه بین ۱۵ تا ۲۰ تن در هکتار است، البته گاهی نرخ فرسایش ۱۶.۵ تن در هکتار بیان می‌شود، در حقیقت می‌توان گفت اعداد و ارقام یکنواختی در خصوص نرخ فرسایش در کشور و همچنین چهارمحال و بختیاری وجود ندارد.
امامی تاکید کرد: علمی‌ترین اقدام میدانی صورت گرفته در سطح کشور مربوط به تهیه نقشه ملی فرسایش خاک در کشور در پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری کشور است که این کار در استان نیز توسط مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی انجام شده که نشان می‌دهد میزان تلفات خاک در کشور حدود یک میلیارد تن درسال است.
وی ادامه داد: براین‌اساس، میانگین فرسایش خاک در کشور سالانه ۵.۵ تن در هکتار ارزیابی می‌شود که در استان‌های مختلف می‌تواند کمتر یا بیشتر از این نرخ باشد.
رییس بخش تحقیقات حفاظت از خاک و آبخیزداری مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی چهارمحال و بختیاری افزود: طبق آمار و اطلاعات و کار‌های تحقیقاتی صورت گرفته در پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری کشور متوسط وزنی فرسایش مجاز کشور ۲.۴ تن در هکتار طی یک سال است، اگر میزان فرسایش ۵.۵ تن در هکتار را بپذیریم، متوجه خواهیم شد فرسایش در کشور سه برابر حد مجاز است، البته با توجه به اعداد و ارقام متفاوت می‌توان گفت متوسط فرسایش در کشور بین سه تا هفت برابر میانگین مجاز است.
بیشتر بخوانید
وی گفت: باتوجه به اینکه علت اصلی فرسایش آبی بارندگی است، این شرایط در چهارمحال و بختیاری بسیار متنوع و خاص است، زیرا در مناطق شرق استان (حدود ۴۰ درصد مساحت استان) بارش‌های سالیانه حدود ۳۰۰ میلی‌متر است و این میزان بارش نمی‌تواند فرسایش شدیدی را ایجاد کند، بنابراین در شرق استان فرایند فرسایش فعال نیست و رسوب زایی وجود ندارد.
امامی ادامه داد: عمده مشکل مربوط به مناطق جنوب و غرب استان است، مناطقی که بارندگی‌ها معمولا از ۷۰۰ میلی‌متر در سال فراتر می‌رود، به این معنا که فرسایش در مناطق پربارش و براساس درصد شیب اتفاق می‌افتد.
