آن زمان که سر پاک امام حسین علیه السلام بر نیزه رفت و اهل بیت او به اسارت برده شدند، عشق حضور در کربلا و زیارت مرقد مطهر امام حسین علیه السلام برای عاشقانش، آرزویی دست نیافتنی به نظر می‌رسید؛ زیرا دستگاه ستم اموی، چنان پرده سیاه خود را برجهان اسلام گسترده بود که کسی باور نمی‌کرد بتوان این پرده نفاق را درید و خود را به زیارت سرور شهیدان عالم رساند. اما آتش محبت حسین علیه السلام چنان در قلب‌های مؤمنان فروزان بود که هیچ گاه نتوانستند آن را خاموش کنند.

آری، همین محبت بود که انسان‌های دلباخته را به سوی کربلا کشاند و هنوز یک اربعین بیشتر از شهادت او نگذشته بود که عشق حسینی، پای جابربن عبداللّه انصاری را برای رفتن استوار ساخته، شوق دیدارو زیارت امام حسین علیه السلام او را حرکت داد. جابر وقتی خود را به کنار فرات رسانید، در آن غسل کرد تا پاک و مطهر شود، آن گاه به سوی قبر مطهر اباعبداللّه الحسین علیه السلام حرکت کرد. او وقتی دست خود را روی قبر شریف حضرت نهاد، فریادی زد و از هوش رفت. بعد از آن که به هوش آمد، سه بار گفت: یا حسین! و سپس شروع به خواندن زیارت کرد.

ورود اهل بیت در اربعین اول

بدون تردید اهل بیت بعد از واقعه عاشورا، به زیارت اباعبداللّه علیه السلام مشرف شدند. اما بین تاریخ نگاران درباره تاریخ این جریان، اختلاف نظر وجود دارد. گروهی از آن ها، اربعین اول و برخی نیز اربعین سال بعد، را زمان ورود اهل بیت به کربلا می‌دانند.

ازجمله افرادی که ورود اهل بیت را در اربعین اول تأیید می‌کند، سید بن طاووس است. وی در کتاب اللهوف می‌نویسد: وقتی زنان و فرزندان حسین علیه السلام از شام برگشته و به سرزمین عراق رسیدند، به راهنمای قافله گفتند: «ما را از کربلا ببر». وقتی به کربلا رسیدند، جابربن عبداللّه انصاری و جمعی از بنی هاشم و مردانی از اولاد پیغمبر صلی الله علیه و آله را دیدند که برای زیارت مرقد مطهر حسین علیه السلام آمده اند. پس همگی در یک زمان در آن سرزمین گرد آمدند.

اعمال این روز

بیستم صفر شیخ در تهذیب و مصباح روایت کرده از حضرت امام حسن عسکری علیه السلام که فرموده علامات مؤمن پنج چیز است پنجاه و یک رکعت نماز گذاشتن که مراد هفده رکعت فریضه و سی و چهار رکعت نافله است در هر شب و روز و زیارت اربعین کردن و انگشتر در دست راست کردن و جبین را در سجده بر خاک گذاشتن و بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمن الرَّحیمِ را بلند گفتن و کیفیّت زیارت حضرت امام حسین علیه السلام در این روز به دو نحو رسیده یکی زیارتیست که شیخ در تهذیب و مصباح روایت کرده از صفوان جمّال که گفت فرمود به من مولایم حضرت صادق علیه السلام در زیارت اربعین که زیارت می‌کنی در هنگامی که روز بلند شده باشد و می‌گوئی:

متن زیارت

اَلسَّلامُ عَلی وَلِیِّ اللَّهِ وَحَبیبِهِ، اَلسَّلامُ عَلی خَلیلِ اللَّهِ وَنَجیبِهِ، اَلسَّلامُ عَلی صَفِیِّ اللَّهِ وَابْنِ صَفِیِّهِ، اَلسَّلامُ عَلیَ الْحُسَیْنِ الْمَظْلُومِ الشَّهیدِ، اَلسَّلامُ علی اَسیرِ الْکُرُباتِ، وَقَتیلِ الْعَبَراتِ، اَللّهُمَّ اِنّی اَشْهَدُ اَنَّهُ وَلِیُّکَ وَابْنُ وَلِیِّکَ، وَصَفِیُّکَ وَابْنُ صَفِیِّکَ، الْفآئِزُ بِکَرامَتِکَ، اَکْرَمْتَهُ بِالشَّهادَهِ، وَحَبَوْتَهُ بِالسَّعادَهِ، وَاَجْتَبَیْتَهُ بِطیبِ الْوِلادَهِ، وَجَعَلْتَهُ سَیِّداً مِنَ السَّادَهِ وَ قآئِداً مِنَ الْقادَهِ، وَذآئِداً مِنْ الْذادَهِ، وَاَعْطَیْتَهُ مَواریثَ الْأَنْبِیآءِ، وَجَعَلْتَهُ حُجَّهً عَلی خَلْقِکَ مِنَ الأَْوْصِیآءِ، فَاَعْذَرَ فیِ الدُّعآءِ، وَمَنَحَ النُّصْحَ، وَبَذَلَ مُهْجَتَهُ فیکَ، لِیَسْتَنْقِذَ عِبادَکَ مِنَ الْجَهالَهِ وَحَیْرَهِ الضَّلالَهِ، وَقَدْ تَوازَرَ عَلَیْهِ مَنْ غَرَّتْهُ الدُّنْیا، وَباعَ حَظَّهُ بِالْأَرْذَلِ الأَْدْنی، وَشَری آخِرَتَهُ بِالثَّمَنِ الْأَوْکَسِ، وَتَغَطْرَسَ وَتَرَدّی فی هَواهُ، وَاَسْخَطَکَ وَاَسْخَطَ نَبِیَّکَ، وَاَطاعَ مِنْ عِبادِکَ اَهْلَ الشِّقاقِ وَالنِّفاقِ، وَحَمَلَهَ الْأَوْزارِ الْمُسْتَوْجِبینَ النَّارَ، فَجاهَدَهُمْ فیکَ صابِراً مُحْتَسِباً، حَتّی سُفِکَ فی طاعَتِکَ دَمُهُ، وَاسْتُبیحَ حَریمُهُ، اَللّهُمَّ فَالْعَنْهُمْ لَعْناً وَبیلاً، وَعَذِّبْهُمْ عَذاباً اَلیماً، اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یَا بْنَ رَسُولِ اللَّهِ، اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یَا بْنَ سَیِّدِ الْأَوْصِیآءِ اَشْهَدُ اَنَّکَ اَمینُ اللَّهِ وَابْنُ اَمینِهِ، عِشْتَ سَعیداً، وَمَضَیْتَ حَمیداً وَمُتَّ فَقیداً مَظْلُوماً شَهیداً، وَاَشْهَدُ اَنَّ اللَّهَ مُنْجِزٌ ما وَعَدَکَ، وَمُهْلِکٌ مَنْ خَذَلَکَ وَمُعَذِّبٌ مَنْ قَتَلَکَ، وَاَشْهَدُ اَنَّکَ وَفَیْتَ بِعَهْدِ اللَّهِ، وَجاهَدْتَ فی سَبیلِهِ حَتّی اَتیکَ الْیَقینُ، فَلَعَنَ اللَّهُ مَنْ قَتَلَکَ، وَلَعَنَ اللَّهُ مَنْ ظَلَمَکَ، وَلَعَنَ اللَّهُ اُمَّهً سَمِعَتْ بِذلِکَ فَرَضِیَتْ بِهِ، اَللّهُمَّ اِنّی اُشْهِدُکَ اَنّی وَلِیٌّ لِمَنْ والاهُ، وَعَدُوٌّ لِمَنْ عاداهُ، بِاَبی اَنْتَ وَاُمّی یَا بْنَ رَسُولِ اللَّهِ، اَشْهَدُ اَنَّکَ کُنْتَ نُوراً فیِ الْأَصْلابِ الشَّامِخَهِ وَالْأَرْحامِ الْمُطَهَّرَهِ، لَمْ تُنَجِّسْکَ الْجاهِلِیَّهُ بِاَنْجاسِها، وَلَمْ تُلْبِسْکَ الْمُدْلَهِمَّاتُ مِنْ ثِیابِها، وَاَشْهَدُ اَنَّکَ مِنْ دَعآئِمِ الدّینِ وَاَرْکانِ الْمُسْلِمینَ، وَمَعْقِلِ الْمُؤْمِنینَ، وَاَشْهَدُ اَنَّکَ الْأِمامُ الْبَرُّ التَّقِیُّ، الرَّضِیُّ الزَّکِیُّ الْهادِی الْمَهْدِیُّ، وَاَشْهَدُ اَنَّ الْأَئِمَّهَ مِنْ وُلْدِکَ کَلِمَهُ التَّقْوی، وَاَعْلامُ الْهُدی، وَالْعُرْوَهُ الْوُثْقی، وَالْحُجَّهُ علی اَهْلِ الدُّنْیا، وَاَشْهَدُ اَنّی بِکُمْ مُؤْمِنٌ، وَبِاِیابِکُمْ مُوقِنٌ، بِشَرایِعِ دینی وَخَواتیمِ عَمَلی، وَقَلْبی لِقَلْبِکُمْ سِلْمٌ، وَاَمْری لِأَمْرِکُمْ مُتَّبِعٌ، وَنُصْرَتی لَکُمْ مُعَدَّهٌ، حَتّی یَاْذَنَ اللَّهُ لَکُمْ، فَمَعَکُمْ مَعَکُمْ لامَعَ عَدُوِّکُمْ، صَلَواتُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ، وَعلی اَرْواحِکُمْ وَاَجْسادِکُمْ، وَشاهِدِکُمْ وَغآئِبِکُمْ، وَظاهِرِکُمْ وَباطِنِکُمْ، آمینَ رَبَ الْعالَمینَ

پس دو رکعت نماز می‌کنی و دعا می‌کنی به آنچه می‌خواهی و برمی گردی و دیگر زیارتی است که از جابر منقول است و کیفیّت آن چنان است که از عطا روایت شده که گفت با جابر بن عبداللّه انصاری بودم در روز بیستم ماه صفر، چون به غاضریّه رسیدیم در آب فرات غسل کرد و پیراهن طاهری که با خود داشت پوشید پس گفت که آیا با تو چیزی هست از بوی خوش‌ای عطا گفتم با من سُعد هست پس قدری از آن گرفت و بر سر و بدن پاشید و پابرهنهروانه شد تا ایستاد نزد سر مبارک امام حسین علیه السلام و سه مرتبه اَللَّهُ اَکْبَرُ گفت پس افتاد و بیهوش شد و، چون به هوش آمد شنیدم که می‌گفت اَلسَّلامُ عَلَیْکُمْ یا آلَ اللَّه الخ که به عینه همان زیارت نیمه رجب است که ما ذکر نمودیم و با آن فرقی ندارد جز چند کلمه که شاید از اختلاف نسخ باشد چنانچه شیخ مرحوم احتمال داده پس اگر کسی خواست که آن را نیز بخواند رجوع کند به زیارت نیمه رجب و همان را بخواند مؤلّف گوید که زیارت امام حسین علیه السلام در اوقات شریفه و لیالی و ایّام متبرّکه به غیر از این اوقات که ذکر شد نیز افضل است خصوصاً اوقاتی که به آن حضرت نسبتی داشته باشد مانند روز مباهله و روز نزول هَلْ اَتی و روز ولادت شریف آن حضرت و شب‌های جمعه و از روایتی مستفاد می‌شود که حق تعالی در هر شب جمعه نظر مکرمتی بر آن حضرت فرماید و جمیع پیمغبران و اوصیای ایشان را به زیارت او بفرستد.

آینده نگری در زیارت اربعین

با زیارتی مواجه هستیم که با دیگر زیارات سیدالشهدا لحنی متفاوت داشته و در یک سوم پایانی آن، گزاره‌هایی دارد که به سند چشم انداز اربعین اشارت دارد؛ که در این فصل سند چشم انداز اربعین از منظر زیارت اربعین و نقش آن در پویاسازی اربعین و فرهنگ اربعین ارائه می‌گردد.

ترجمه

هدف و نکات

أَنِّی وَلِیٌّ لِمَنْ وَالاهُ

من دوستم با آنان که او را دوست دارند

نظام اجتماعی بر محور ولایت

أَشْهَدُ أَنَّ الْأَئِمَّهَ مِنْ وُلْدِکَ

گواهی می‌دهم که امامان از فرزندانت

گواهی به نظام امامت

أَنِّی بِکُمْ مُؤْمِنٌ وَ بِإِیَابِکُمْ

من به یقین مؤمن به شمایم، و به بازگشتتان یقین دارم

گواهی به ظهور و رجعت

نُصْرَتِی لَکُمْ مُعَدَّهٌ حَتَّی یَأْذَنَ اللَّهُ لَکُمْ فَمَعَکُمْ مَعَکُمْ لا مَعَ عَدُوِّکُمْ

یاری ام برای شما آماده است، تا خدا به شما اجازه دهد، پس با شمایم نه با دشمنانتان

تعهد یاوری در مرزبندی روزآمد حق و باطل بر محور امامت (انتظار پویا)

بِشَرَائِعِ دِینِی وَ خَوَاتِیمِ عَمَلِی وَ قَلْبِی لِقَلْبِکُمْ سِلْمٌ وَ أَمْرِی لِأَمْرِکُمْ

بر اساس قوانین دینم، و عواقب عملم، و قلبم با قلبتان در صلح، و کارم پیرو کارتان

تعهدی جامع در حوزه باور و عمل (انتظار پویا)

غَائِبِکُمْ

غایبتان

باورمندی به امام غائب

در این ساختار و هندسه از دوگانه اعتقاد به امامت، و ضرورت ولایت مداری روزآمد برمدار ولیّ زمانه‌ای که امتداد امام حسینعلیه السلام است سخن گفته شده و توسط زبان حال زائر مورد تأکید قرار می‌گیرد. برای این که در امام شناسی از تبار حسین، زائر دچار اشتباه و خطا نگردد، ضمن تأکید بر همانندی کامل امامان بعدی با امام حسینعلیه السلام از جهت مقام امامت، بر دو مسئله غیبت و رجعت هم تأکید می‌گردد تا نشانی برای امام پایانی باشد. در این نشانه گذاری بر واقعیت غیبت و ضرورت رجعت تأکید می‌شود.

البته به صورتی غیرمستقیم (از خطابی که به امام حسینعلیه السلام درباره رجعت می‌شود) هم اشاره به رجعت امام حسینعلیه السلام دارد. (و هم این که امام حسین احتمالا اولین رجعت کننده خواهد بود)؛ و بر بستر این آموزه هاست

که زیارت با تعهد گیری از زائر درباره نصرت در بستر زمان شناسی به پایان می‌رسد.

این هندسه و ساختار کارگفتی ترکیبی است از کارگفت‌های گوناگون که در این بخش از زیارت صورت گرفته است:

کارگفت تصریحی: بیان پاکی نسب و اوصاف امام حسینعلیه السلام به صفات نیک اخلاقی.

کارگفت عاطفی: بیان پیوسته احساسات که اعتراف‌های زائر به اعتقاداتش است.

کارگفت اعلامی: اعلام‌ها در ترکیب با تعهد‌ها آمده، مانند اعلام این که دوست دوستان است.

کارگفت تعهدی: پیمان‌های زائر بر هم گرایی با مؤمنان و دوری از دشمنان اهل بیت.

پس زیارت اربعین، زیارتی است که به صورت مستقیم سخن گفتن زائر با امام حسینعلیه السلام را در دستور کار دارد. ولی در لایه درونی خود، بهانه و زمینه این سخن گفتن را تعهدات فرامتنی زائر قرار می‌دهد. تعهداتی که فراتر از مسئله عاشورا است و رویکرد آینده گرایانه دارد. در یک کلام مبتنی بر مهدویت و انتظار شیعی است.

از این منظر زیارت اربعین ساختاری، چون زیارت عاشورا می‌یابد. چراکه درآن زیارت هم جملاتی است که با بیان تصریح و یا تعهد زائر نسبت به مهدویت دلالت دارد. مواردی مانند:

یَرْزُقَنِی طَلَبَ ثَارِکَ مَعَ إِمَامٍ مَنْصُورٍ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ

أَنْ یَرْزُقَنِی طَلَبَ ثَارِکُمْ مَعَ إِمَامٍ مَهْدِیٍّ نَاطِقٍ لَکُم

برای کشف پیام‌های آینده گرایانه زیارت اربعین باید به متن زیارت مراجعه مستقیمی داشت. متن زیارت اربعین به روایت امام صادقعلیه السلام در یک سوم پایانی خود چنین است:

«اللَّهُمَّ إِنِّی أُشْهِدُکَ أَنِّی وَلِیٌّ لِمَنْ وَالاهُ وَ عَدُوٌّ لِمَنْ عَادَاهُ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ أَشْهَدُ أَنَّکَ کُنْتَ نُورا فِی الْأَصْلابِ الشَّامِخَهِ وَ الْأَرْحَامِ الْمُطَهَّرَهِ [الطَّاهِرَهِ]لَمْ تُنَجِّسْکَ الْجَاهِلِیَّهُ بِأَنْجَاسِهَا وَ لَمْ تُلْبِسْکَ الْمُدْلَهِمَّاتُ مِنْ ثِیَابِهَا وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ مِنْ دَعَائِمِ الدِّینِ وَ أَرْکَانِ الْمُسْلِمِینَ وَ مَعْقِلِ الْمُؤْمِنِینَ وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ الْإِمَامُ الْبَرُّ التَّقِیُّ الرَّضِیُّ الزَّکِیُّ الْهَادِی الْمَهْدِیُّ وَ أَشْهَدُ أَنَّ الْأَئِمَّهَ مِنْ وُلْدِکَ کَلِمَهُ التَّقْوَی وَ أَعْلامُ الْهُدَی وَ الْعُرْوَهُ الْوُثْقَی وَ الْحُجَّهُ عَلَی أَهْلِ الدُّنْیَا وَ أَشْهَدُ أَنِّی بِکُمْ مُؤْمِنٌ وَ بِإِیَابِکُمْ مُوقِنٌ بِشَرَائِعِ دِینِی وَ خَوَاتِیمِ عَمَلِی وَ قَلْبِی لِقَلْبِکُمْ سِلْمٌ وَ أَمْرِی لِأَمْرِکُمْ مُتَّبِعٌ وَ نُصْرَتِی لَکُمْ مُعَدَّهٌ حَتَّی یَأْذَنَ اللَّهُ لَکُمْ فَمَعَکُمْ مَعَکُمْ لا مَعَ عَدُوِّکُمْ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ عَلَی أَرْوَاحِکُمْ وَ أَجْسَادِکُمْ [أَجْسَامِکُمْ]وَ شَاهِدِکُمْ وَ غَائِبِکُمْ وَ ظَاهِرِکُمْ وَ بَاطِنِکُمْ آمِینَ رَبَّ الْعَالَمِینَ»

در این زیارت موارد انتخاب شده به ترتیب ترجمه و تحلیل محتوا می‌گردد تا هدف از بیان این فراز‌ها مشخص شود:

بنابراین فرهنگ سازی عاشورایی و فرهنگ سازی اربعینی، ریشه در سیره و سنت امامان معصوم دارند، که سند چشم انداز مشترک برای هر دو رویداد تعریف گردیده است. در حقیقت اربعین یک طرح کوتاه مدت راهبردی برای راهبری زائران به سوی آینده و انتقالشان از عاشورای حزن به عاشورای حماسه و پیام است؛ و آنگاه جمع عاشورا و اربعین، توجه دهی عاشقان و زائران حسینی به چشم انداز بلندمدتی است که در کلیّت فرهنگ حسینی بابد مورد توجه قرار بگیرد.

در حقیقت وقتی گفته می‌شود تشیع بر دو بال سرخ عاشورا و سبز مهدویت استوار است، عنصر و رویدادی که حلقه ربط و زمینه پیوند بین این دو را برقرار می‌کند، اربعین است؛ زیرا اربعین به عاشورا امتداد می‌دهد و، چون اربعین آینده‌ای را که در (زیارت) عاشورا بدان اجمالاً (تن‌ها در حد معرفی یاری گری در آینده با امامی یاری ساز) اشاره بود، را به صورت سندی جامع درآورده (و باوجود کوتاهی زیارت اربعین) و از آن بسته معرفتی کامل تری را ارائه می‌دهد. البته بسته معرفتی جامع و کامل مهدوی را به مجموعه ادعیه و زیارات مهدوی واگذار می‌کند که در پایان همین بخش بدان اشاره‌ای خواهد شد.

با این نگاه در این فصل، زائر اربعین به صورت عمیق‌تر با چرایی و چیستی و چگونگی پیوند‌های اربعین و انتظار آشنا شده تا در آخرین مرحله و در آخرین فصل بتواند راه‌های کارآمد سازی فرهنگ انتظار و سبک زندگی مهدوی را با کمک ارزش‌های اربعین فراگیرد.

منبع: شفقنا