هورالعظیم این روز‌ها در بدترین شرایط خود به سر می‌برد؛ از اتلاف ماهیان در بخش ایرانی این تالاب تا خشکی گسترده در بخش عراقی و آتش سوزی‌هایی که دود آن به چشم مردم محلی می‌رود.

وضعیت زمانی در این محیط بد شد که نیمه‌های آبان پارسال ترکیه از سد ایلیسو بر روی رودخانه دجله بهره برداری کرد؛ این رودخانه مهم‌ترین منبع حیات تالاب بین المللی هورالعظیم در بخش عراقی است که نفوذ آب آن به بخش ایرانی تالاب موجب ادامه حیات جانداران شده بود.

حالا بر اساس تصاویر ماهواره‌ای و مقایسه آب هورالعظیم در تاریخ دوم شهریور ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱ زنگ هشدار‌ها برای نابودی این تالاب به صدا درآمده؛ این تصاویر حاکی از آن است که تنها بخش ایرانی تالاب هورالعظیم همچنان آب دارد و بخش عراقی تماما خشک شده است.

تاثیرات بهره برداری از سد ایلیسو طی همین مدت کم به طور چشمگیری نمایان شده و اگرچه خشکسالی نیز در این مسئله بی تاثیر نیست، اما جلوگیری از ورود بیش از ۷۰ درصد آب رها شده از سرچشمه‌های رودخانه دجله و بحران سیاسی در کنار ناکارآمدی مقامات عراقی، همچنین سکوت مسئولان ایرانی در آتش هورالعظیم می‌دمد.

اخیرا و به ویژه با آغاز فصل گرم سال یعنی تابستان آتش سوزی‌های نیزار‌ها در بخش عراقی موجب ایجاد دود در مناطق غربی خوزستان به ویژه شهرستان دشت آزادگان شد که گاهی این دود تا اهواز هم رسیده است.

حبیب عفری مفرد فرماندار شهرستان هویزه می‌گوید وقتی آتش بالای نی‌ها را بسوزاند دود آن مشکی است و وقتی ریشه نی دچار حریق گردد دود سفید منتشر می‌شود.

به صورت طبیعی مقداری گاز از گیاهان نی متصاعد می‌شود که در آفتاب شعله ور می‌گردد، اما آتش سوزی در ریشه این گیاهان و گسترده‌تر شدن حریق در بخش عراقی نگرانی‌ها را برای خشکی کامل هورالعظیم افزایش داده.

۹۰ درصد عرصه تالاب هورالعظیم در عراق خشکیده

به گفته آقای عفری مفرد ۹۰ درصد عرصه تالاب هورالعظیم در بخش عراقی کاملا خشک شده است.

او عوامل این مسئله را تامین نشدن حقابه رودخانه دجله از سوی ترکیه، خشکسالی و کمبود بارش عنوان کرد که گاهی دود آتش سوزی تا حمیدیه و اهواز نیز می‌رسد که زندگی مردم را تحت تاثیر قرار می‌دهد.

فرماندار شهرستان هویزه همچنین به ابلاغ اعتراض رسمی جمهوری اسلامی ایران به دولت عراق اشاره کرد که با پیگیری های مدیریت بحران و وزارت امور خارجه صورت پذیرفته است.

این مقام مسئول در ادامه، آتش سوزی ها در تالاب هورالعظیم را موجب دشوار ساختن زندگی مردم محلی دانست که درخواست برای صدور مجوز اطفای حریق به وسیله آبپاش نیز به دولت عراق ابلاغ شده، اما موافقتی با آن صورت نمی گیرد.

حبیب عفری مفرد وضعیت بخش ایرانی تالاب هورالعظیم را به مراتب بهتر از بخش عراقی دانست که به دلیل تامین آب از رودخانه کرخه و سایر منابع آبی است، اما در بخش عراقی که خشک شده، کشورهای سوریه و عراق از طریق سازمان‌های بین المللی اعتراض کرده اند.

وضعیت هورالعظیم در بخش ایرانی چطور است؟

با آغاز ۱۴۰۱ خورشیدی شاهد موج بی سابقه‌ای از پدیده ریزگرد‌ها در خوزستان و استان‌های غربی ایران بودیم؛ در تیر و مرداد امسال هر هفته دستکم یک تا ۲ روز هوا خاکی بود و گاهی تا یک هفته نیز به درازا کشیده می‌شد.

آش تا جایی شور شد که به علت پدیده گرد و غبار چند بار پایتخت نیز تعطیل شد و همواره در صحبت مسئولان یک جمله خودنمایی می‌کرد؛ «گرد و خاک با منشاء عراقی علت پدیده است».

تمدن بین النهرین که به دلیل وجود ۲ رودخانه دجله و فرات شکل گرفت، حالا با سدسازی‌های بی رویه ترکیه در معرض نابودی و انقراض قرار دارد؛ دولت آنکارا ده‌ها طرح عظیم سدسازی تحت عناوین مختلف را در دست اجرا دارد که تاثیر گذار‌ترین آن‌ها بر محیط زیست ایران «گاپ» و «داپ» است که اولی باعث خشکی هورالعظیم شده است.

معاون محیط طبیعی اداره‌کل حفاظت محیط زیست خوزستان به تازگی مخزن شماره ۵ در جنوبی‌ترین بخش تالاب هورالعظیم را کاملا خشک و بدون هیچ آبی توصیف کرده است.

سید عادل مولا وضعیت بخش ایرانی را هم نامناسب عنوان کرد، زیرا که میزان ورودی آب به هورالعظیم بسیار کم است، اما دمای بالا و تبخیر زیاد آب موجب شده حدود ۷ هزار هکتار از وسعت این تالاب با کمبود شدید آب مواجه است.

او گفت: در حال حاضر مخازن ۱ و ۲، حدود ۶۰ تا ۷۰ درصد آب دارند، اما در مخزن شماره ۵ در جنوبی‌ترین بخش تالاب هورالعظیم هیچ آبی وجود ندارد و کاملا خشک است و می توان گفت آتش‌سوزی‌ها، افزایش دمای آب، کاهش اکسیژن آب و مرگ و میر آبزیان از مشکلات کم آبی تالاب هستند.

به گفته آقای مولا در ۱۴۰۱ در بخش ایرانی تالاب هورالعظیم حدود ۳۵۰ هکتار دچار حریق شده، اما در بخش عراقی تالاب حدود ۲۳ هزار هکتار دچار حریق شده و آثار منفی آن به سمت ایران می‌آید.

معاون محیط طبیعی اداره‌کل حفاظت محیط زیست خوزستان در ادامه صحبت‌های خود افزود: زنگ خطر وضعیت تالاب هورالعظیم به صدا درآمده و هشدار‌ها داده شده و باید دید با تدابیر صورت گرفته در آینده چه اتفاقی می‌افتد.

بی توجهی به اثرات مخرب سد سازی های بی رویه ترکیه باعث تاسف است

اما یک نکته مهم‌تر که همواره در سخنان مسئولان نادیده گرفته شده بحث اقدامات دیپلماتیک و رایزنی با ترکیه برای تامین حقابه هورالعظیم است، زیرا این تالاب از ۲ منبع رودخانه‌های کرخه و دجله سیراب می‌گردد.

اخیرا در نشست پیامد‌های هیدروپلیتیک سدسازی‌های ترکیه در منطقه و تاثیر آن بر امنیت زیست محیطی ایران که با همکاری دانشگاه علامه طباطبائی و مؤسسه مطالعات و تحقیقات بین المللی ابرار معاصر تهران برگزار شد، احسان موحدیان سردبیر عطنا و دبیر نشست سدسازی‌های ترکیه را عامل بیکاری، مهاجرت، بزهکاری، تهدید مرز‌ها و نابودی محیط زیست ایران، عراق و سوریه دانست.

او گفت: این مسئله امنیت ما را از جنبه‌های مختلف مورد تعرض قرار می‌دهد. نبود یک برنامه منسجم، تعلل و بی توجهی به این مسئله باعث تاسف است. سکوت عجیبی در نهاد‌های دولتی حاکم است، وزارت نیرو مطلقا تحرکی ندارد، سازمان حفاظت از محیط زیست به مصاحبه‌هایی با مدیرانش اکتفا کرده و در برخی موارد حتی این مدیران طرف ترکیه را می‌گیرند و حتی در مصاحبه با خبرگزاری آناتولی ترکیه، این کشور را تطهیر کرده و در زمینه شکل گیری بحران گرد و خاک مقصر نمیدانند.

آقای موحدیان  همچنین از سیاست برخی رسانه‌ها نیز در خصوص سکوت در این موضوع انتقاد کرد.

اتحاد منطقه‌ای برای مهار سیاست‌های مخرب آبی نیاز است

جلال محمودزاده، نماینده مجلس شورای اسلامی در دوره‌های هشتم، دهم و یازدهم و عضو کمیسیون کشاورزی، آب و منابع طبیعی نیز تغییرات اقلیمی در جهان، کاهش میزان بارندگی و برخی رفتار‌های داخلی را در این مسئله موثر خواند، اما تاکید کرد مهمترین پارامتری که باعث شکل گیری بحران زیست محیطی با محوریت ریزگرد‌ها در کشور شده به رفتار همسایگان به خصوص ترکیه باز می‌گردد.

مرتضی موسوی خلخالی، دیپلمات پیشین کشور و تحلیلگر ارشد مسائل منطقه نیز ترکیه را نه «متهم ردیف اول» بلکه «مجرم درجه یک» ایجاد بحران آب و محیط زیست ایران عنوان کرد.

حالا این سوال مطرح می‌شود که بهترین گزینه برای اصلاح رفتار مخرب دولت آنکارا در حوزه محیط زیستی چیست و چگونه می‌توان آن را مهار کرد.

پاسخی که یک استاد دانشگاه اینگونه بیانش کرد این بود: هیچ تعهدی مبنی بر اینکه ترکیه ملزم به متوقف کردن پروژه‌های سد سازی شود، وجود ندارد، بنابراین؛ برای حل این مسئله نیاز به همکاری جدی بین کشور‌های ایران، عراق، سوریه، کویت، عربستان، اردن و حتی قطر و امارات است. اتحاد منطقه‌ای با فشار زیاد می‌تواند مسئله را به سمتی ببرد که پروژه‌ها متوقف شود و یا ترکیه مجبور شود که فعالیت سد‌ها را از کار بیاندازد.

حالا باید دید آیا عزمی در دولت برای حل این بحران وجود دارد یا خیر و آیا کشورهای ذکر شده حاضر به همکاری با یکدیگر در این حوزه هستند که این مسئله با توجه به اهمیت آن و خطراتی که در آینده گردشگری و محیط زیست کشورهای منطقه را تهدید می کند حائز اهمیت است.

به نظر می‌رسد وابستگی اقتصاد برخی از کشور‌ها با موضوع گردشگری و دست و پنجه نرم کردن با مسائل مختلف اجتماعی و سیاسی می‌تواند تا حد زیادی امید‌ها را برای ایجاد اتحادی منطقه‌ای به منظور توقف طرح‌های زیست محیطی مخرب ترکیه زنده کند.

گزارش از ساسان ناصری زاده