جریان موسمی هند (Indian Monsoon Current) یک جریان اقیانوسی فصلی است که در مناطق گرمسیری شمال اقیانوس هند وجود دارد. همه این جریان از خورشید آغاز می‌شود و تا سیل بر روی مناطقی در کره زمین از هند تا آفریقا و استرالیا ادامه می‌یابد.

پدیده مانسون در تابستان بر روی اقیانوس هند تشکیل می‌شود و طی آن، جریان هوای بلند شده از روی منطقه شبه‌قاره در محیطی کم، منبسط شده و تبدیل به رطوبت و باران می‌شود. منبع بزرگ گرما در مولکول‌های آب باعث می‌شود تا این چرخه منجر به وقوع پدیده "مانسون" و بارش‌های شدید شود. به دنبال این پدیده، کشورهای هندوستان و پاکستان بارش‌های شدیدی را تجربه می‌کنند و با رسیدن این جریان به ایران، گاه تا مناطق مرکزی کشور را متاثر می‌کند.

این پدیده در سال جاری به دلیل اثرات خلیج فارس و همچنین وجود ارتفاعات در ایران تقویت شد؛ از این رو شاهد وقوع بارش‌های مانسونی تا تهران و قم هستیم. البته تشدید این جریان تنها محدود به سال جاری و وقوع سیل در امامزاده داوود تهران نمی‌شود؛ چرا که در ۶۸ سال گذشته، یعنی در ۵ مرداد ماه ۱۳۵۵ سیل، روستای امامزاده داوود را فرا گرفت به گونه‌ای که در مدت یک ساعت، کل روستا دستخوش آسیب‌های زیادی از این سیل شد.

این تجربه یک بار دیگر در ۴ مرداد سال ۱۳۶۶ تکرار شد و منطقه تجریش دستخوش آثار ناشی از سیل مانسونی شد و به گفته محقق حوزه علوم جوی پژوهشگاه اقیانوس‌شناسی، هر چند وجود رشته کوه‌های فراوان در کشور و همچنین خلیج فارس در تقویت این جریان موثر است؛ اما نباید از اثرات تغییر اقلیم در تقویت مانسون غافل بود.

مانسون از هند تا تهران

دکتر پروین غفاریان، عضو هیئت علمی پژوهشکده علوم جوی پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی، مانسون را یک واژه عربی به نام "موسم" به معنای "فصل" دانست و گفت: جریان مانسون یک سامانه فصلی و مستقر در منطقه اقیانوس هند است که در فصل تابستان تقویت می‌شود و بارش‌های بسیار زیاد و سیل‌آسایی را در کشورهایی چون پاکستان و هند ایجاد می‌کند.

وی با تاکید بر این که جنوب شرق ایران نیز در تابستان متاثر از این جریان است، اظهار کرد: این جریان به دلیل اختلاف دما ایجاد می‌شود. در تابستان به دلیل آن که زمین تابش بیشتری از خورشید دریافت می‌کند، شبه‌قاره هند به شدت گرم می‌شود و این گرمایش، هوای کم فشار گسترده‌ای را در شبه قاره هند ایجاد می‌کند و این امر، حرکات صعودی شدیدی را به دنبال دارد.

غفاریان با بیان این که این حرکات صعودی در سطح زمین، همگرا و در سطوح فوقانی جو واگرا می‌شوند، اضافه کرد: در نهایت بر روی سطح اقیانوس هند یک سامانه پرفشاری ایجاد می‌شود و از آن جایی که جریان باد در این سامانه، جنوب غربی می‌شود، رطوبت عظیمی از سمت اقیانوس به سمت خشکی جریان می‌یابد و با برخورد با رشته‌کوه‌های هیمالیا، صعود هوا تشدید می‌شود و ناپایداری هوا به صورت بارش‌های رگباری شدید خود را نشان می‌دهد.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی با تاکید بر این که جریان مانسون بیشتر کشورهای هند و پاکستان را درگیر می‌کند، یادآور شد: اما جنوب شرقی ایران هر ساله متاثر از مانسون است؛ از این رو شهرهای ساحلی جنوبی ایران چون "چابهار"، "کنارک"، "ایرانشهر"، نیک‌شهر" و "سراوان" بارش‌های مانسونی را تجربه می‌کنند.

وی خاطر نشان کرد: این جریانات ناپایدار مانسونی به دلیل جریانات صعودی هوا، تا استان فارس نیز کشیده می‌شود، به گونه‌ای که اگر در فصل تابستان با هواپیما به استان فارس سفر کنید، متوجه تکان‌های شدید هوا خواهید شد که این امر به دلیل ناپایداری‌های "هم‌رفتی" تاثیرات مانسون در ایران است.

شیطنت خلیج‌فارس در تقویت جسارت مانسونی

این محقق حوزه علوم جوی، در پاسخ به این سوال که چرا وقتی این جریانات از ایران دور است، ولی شهرهای ایران متاثر از مانسون می‌شوند، گفت: یکی از دلایل آن این است که این سامانه علاوه بر رطوبتی که از سمت هند به ایران می‌آورد، رطوبتی را نیز از سمت دریای عمان و خلیج فارس به ایران وارد می‌کند.

وی با تاکید بر این که خلیج فارس نیز در تقویت جریان مانسونی موثر است، افزود: علاوه بر آن، وجود رشته‌کوه‌های زاگرس نیز زمینه‌ای را برای صعود رطوبت‌های منتقل شده از جریان مانسون ایجاد می‌کند به گونه‌ای که موجب می‌شود که بارش‌های رگباری را در استان‌هایی چون فارس و بخش‌هایی از مرکز ایران داشته باشیم.

غفاری در خصوص قوی‌تر شدن مانسون در سال جاری توضیح داد: امسال این جریان به سمت عرض‌های بالاتر جغرافیایی کشیده و مانسون قوی‌تر شده است.

وی در پاسخ به این سوال که آیا تغییر اقلیم و خشکسالی‌های امسال موجب تقویت این جریان شده است، با تاکید بر این که نمی‌توان اعلام کرد که تقویت این جریان تنها به دلیل تغییر اقلیم است، اظهار کرد: یکی از خصوصیات تغییر اقلیم این است که الگوی بارش را به شدت تغییر می‌دهد که ما در ایران شاهد این تغییر الگوی بارش هستیم.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه اقیانوس شناسی، ادامه داد: تغییر اقلیم، میانگین بارش‌های یک منطقه را به شدت دستخوش تغییر می‌کند، به این صورت که بارش‌ها را تبدیل به رگبار می‌کند؛ یعنی در یک مدت زمان کوتاه، بارش شدیدی رخ می‌دهد و از آن جایی که زمین در فصل خشک تحمل جذب زیادی از بارش را ندارد، به صورت سیلاب بر سطح زمین سرازیر می‌شود.

وی با تاکید بر این که تغییر الگوی بارش نه تنها در ایران، بلکه در کل جهان می‌تواند خطراتی را به همراه داشته باشد، گفت: یکی از دلایلی که ما با وجود خشکسالی، شاهد وقوع این بارش‌های رگباری هستیم، این است که در ایران رشته کوه‌های زیادی وجود دارد و این رشته‌کوه‌ها، بارش‌های "هم‌رفتی"‌ را تقویت می‌کنند. نمونه این بارش‌ها، بارندگی روز گذشته در امامزاده داوود است.

غفاریان تاکید کرد: هر چه میزان رطوبت و سرعت قائم جو بیشتر باشد، ابرهای تشکیل شده، گسترش قائم بیشتری دارند، ضمن آن که همراه با رگبار و رعد و برق هستند و بارش‌های آن ها نیز سیل آسا خواهد بود.

این محقق حوزه علوم جوی با تاکید بر این که تغییر اقلیم در تقویت این جریان مانسونی موثر بوده است، گفت: گرم شدن زمین و امواج گرمایی ناشی از آن موجب شد که جریان کم‌فشار مانسون شبه قاره هند ایجاد شود.

اثرات دو جریان هوایی در کل کشور

عضو هیئت علمی پژوهشکده علوم جوی پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی با اشاره به بارش‌های اخیر در کشور، با بیان این که اثرات مانسون تا مرکز ایران، تهران و قم کشیده شده است، اضافه کرد: بارش‌هایی که در سواحل شمالی کشور رخ داده است، شرایط خاص خود را دارند و ناشی از سامانه‌هایی است که بر روی دریای خزر شکل می‌گیرند و ربطی به جریان مانسون ندارد.

وی با بیان این که سامانه خزری در حال حاضر در دریای خزر فعال است و تا روز دوشنبه هفته آینده نیز ادامه دارد، یادآور شد: جریان رطوبت دریای خزر، رطوبت بسیاری زیادی را با خود به سمت سواحل گیلان و مازندران وارد می‌کند و بیشتر بارندگی‌هایی که در این استان‌ها صورت می‌گیرد، ناشی از جریانات دریای خزر است، ولی بارش اخیر تهران ناشی از مانسون است.

وقوع مانسون‌های تاریخی در ایران

غفاریان با اشاره به خسارات ایجاد شده ناشی از بارش‌های روز گذشته امامزاده داوود و سایر مناطق اظهار کرد: ما نیاز داریم که مناطق سیل‌خیز کشور را شناسایی کنیم و همچنین باید پوشش گیاهی این مناطق غنی شوند. در صورت غنی‌شدن پوشش گیاهی مناسب ‌در این مناطق، تا حدود زیادی جلوی وقوع سیلاب‌های مهیب گرفته می‌شود.

وی ادامه داد: باید توجه ‌شود شرایط اقلیمی مناطق و شرایط توپوگرافی سطح زمین به گونه‌ای است که همواره ما با این سیلاب‌ها مواجه هستیم؛ همانند سیلابی که در مرداد سال ۱۳۶۶ در تجریش رخ داد.

این عضو هیئت علمی پژوهشگاه اقیانوس‌شناسی به وقوع مانسون‌های تاریخی در کشور اشاره کرد و گفت: ایران در حدود ۶۸ سال قبل مانسون شدیدی را تجربه کرده است و این واقعیت تاریخی نشان می‌دهد که تنها تغییر اقلیم در وقوع این سیلاب تاثیر گذار نیست، بلکه تغییر اقلیم این جریان‌ها را تشدید می‌کند و نمی‌توان گفت این برای اولین بار است که در ایران شاهد تقویت جریان‌های مانسونی هستیم.

غفاریان با تاکید بر این که ما همواره در مردادماه باید انتظار این بارش‌ها را داشته باشیم، ادامه داد: نباید فراموش کرد که تغییر اقلیم می‌تواند هم تعداد دوره‌های بازگشت پدیده‌های ناشی از تغییر اقلیم را کوتاه‌تر کند و هم شدت آن را افزایش دهد.