خیابانی در تهران دهان باز کرد و دخترک بیچاره را که مشغول بازی بود، به پایین کشاند. شهرداری منطقه ۱۵ می‌گوید کار ما نیست. آنجا قنات بوده و زمین به یکباره دختربچه را به پایین کشیده است. نمی‌دانیم این ادعا چقدر می‌تواند درست باشد، اما اگر قنات زیر پایتان باشد و یکباره زمین شما را ۵ یا ۷۰ متر به پایین بکشد، تکلیف چه می‌شود؟

تهران به شهر هزار قنات معروف است و در سراسر پایتخت این حفره‌های نجات‌دهنده قدیمی و کشنده جدید وجود دارد. اگر یکباره یکی از نقاط دیگر تهران بخواهد به قنات خسته استراحت بدهد و دوباره یکی از ما را ببلعد، باز هم باید تقدیر را مقصر دانست؟

تهران ۱۴۰۰ کیلومتر قنات دارد

سیدمحمد آقامیری، عضو کمیسیون عمران و حمل‌ونقل شورای شهر تهران در گفتگو با خبرنگار «شهروند» به وضعیت این قنوات اشاره می‌کند و می‌گوید: «تهران متولی مشخصی برای قنات‌ها ندارد و اینکه متولی‌اش چه کسی بوده و به کجا واگذار شده، مشخص نیست. بخشی از آن در گذشته فضای سبز را مدیریت می‌کرده، اما در حال حاضر تقریبا بیشتر قنات‌ها از بین رفته است.»

«تهران ۱۴۰۰ کیلومتر قنات دارد که هر کیلومتر آن حدود ۵ میله داشته که این میله‌ها از ۵ متر تا ۷۰ متر عمق داشته و در سطح شهر وجود دارند. اکثر آن‌ها پر شده، اما ممکن است برخی از آن‌ها را درست پر نکرده باشند که کم‌کم نشست می‌کند.»

آقامیری معتقد است قنوات پایتخت متولی مشخصی ندارد: «مسئولیت قنات‌ها را قانونا به شهرداری نداده‌اند و نمی‌توان گفت کدام مناطق تهران قنات بیشتری دارد، چراکه در سطح شهر پر است. تهران زمانی ۱۷۵۰ قنات داشته و به شهر هزار قنات معروف بوده است. اکثر این قنات‌ها از بین رفته و کارایی ندارند، اما برخی از آن‌ها را شهرداری احیا کرده است.»

او در واکنش به اینکه آیا این قنوات باز هم خطر‌آفرین است یا نه، می‌گوید: «نمی‌توان گفت چقدر خطرناک است. در ۱۴۰۰ کیلومتر اتفاقی مانند منطقه ۱۵ رخ می‌دهد. اتفاق رخ‌داده در منطقه ۱۵ هم بحث قنات بوده است.»

تهران بیش از ۵۰ هزار نقطه آسیب‌پذیر و ۱۶ هزار نقطه بسیار آسیب‌پذیر دارد

ناصر امانی، عضو شورای شهر تهران در گفتگو با خبرنگار روزنامه «شهروند» بیان می‌کند: «ایمنی فضا‌های عمومی، معابر و تاسیسات شهری مغفول مانده است و متولی واحدی نیاز دارد که این متولی باید برنامه‌ریزی، نظارت و اجرا کند. مناطق جنوبی تهران بیشتر در خطر هستند. نشست زمین در جنوب و دشت تهران داریم و مناطق ۱۵، ۱۸، ۱۷، ۱۹ بیشتر در معرض آسیب هستند. دو حادثه هم در منطقه ۱۵ داشتیم.»

«بخشی از این اقدامات نیاز به مشاهده میدانی دارد و شرایط تهران به‌گونه‌ای است که در سال ۱۳۹۶ بیش از ۵۰ هزار نقطه آسیب‌پذیر کوچک احصا شد که رسیدگی به ۱۶ هزار مورد بسیار مهم‌تر بود. به دلیل تغییر مدیریت شهری این موضوع به فراموشی سپرده شد و باید به‌روزرسانی شود.»

پر کردن قنوات و خندق‌ها با خاک دستی کار دست‌مان داد!

سید اویس ترابی، رئیس اندیشکده زیست‌پذیری شهری در گفتگو با «شهروند» درباره وجود حفره‌ها، قنات‌ها و خندق‌های قدیمی تهران که ما از آن‌ها آگاهی نداریم، می‌گوید: «خطای سیستمی و سهل‌انگاری در نظام شهرسازی ایران وجود دارد، ولی ما نسبت به آن بی‌تفاوت هستیم. یکی از موارد توسعه شهری این است که به مکانیک خاک، مکانیک سنگ، نوع زمین‌شناسی، جریانات آب و حفرات مصنوع مانند قنات یا مغار‌های دست کند و یا مغار‌های طبیعی در سازند‌های خاص توجه داشته باشیم.»

او ضمن انتقاد از وضعیت مطالعات برای انجام ساخت‌وساز یا اجرای پروژه‌های شهری عنوان می‌کند: «وقتی دستور ساخت‌وساز می‌دهیم، یکسری مطالعات ژئوتکنیک انجام می‌شود، ولی این مطالعات شناسایی عمق محدودی از خاک است که زیربنای ساختمان را دربرمی‌گیرد و محدوده پیرامونی را دربرنمی‌گیرد. در پروژه‌های دیگر شهری هم این مطالعات انجام نمی‌شود.»

«تهران درگیر فعالیت‌های مصنوعی و طبیعی است.» او ضمن تاکید بر این نکته در تعریف فعالیت‌های مصنوعی که در تهران انجام شده، بیان می‌کند: «چهار طرف تهران در دوره صفویه خندق حفر شده و قنواتی برای تامین آب وجود داشته، همچنین در ۲۰۰ سال گذشته و زمان قاجاریه خندق‌های دیگری پیرامون تهران ایجاد می‌شود و جا‌های مختلفی را کنده‌اند و آخرین آن حصار هشت ضلعی ناصری است. این حصار پیرامون شهر بوده که به دلایل مختلف و برای ایمنی شهر و مقابله با سیل ایجاد شده است. همچنین بیش از ۴۰۰ قنات حفر شده و آب شهر زمان قاجار به این صورت تامین می‌شود. در زمان پهلوی، چون مدرنیته مبنای رشد شهر قرار می‌گیرد، این خندق‌ها با خاک دستی پر می‌شود.»

کدام مناطق تهران در خطر است؟

«خیابان ۱۷ شهریور، خیابان مصطفی خمینی و … در مسیر این خندق‌هاست. بدون اصول پر کردن خندق یا فضای خالی مشکلاتی ایجاد کرده است، چراکه با خاک دستی پر شده‌اند. شهر در طول زمان گسترش پیدا می‌کند و بیش از ۴۰۰ رشته قنات در شهر مانده و با اینکه نقشه‌های آن‌ها موجود است هیچ‌گاه به آن در توسعه شهری توجه نکرده‌ایم. ۲۰۰ سال پیش قنات‌ها حفر شده و میله‌هایش مشخص است. در نظام مهندسی و نظام شهرسازی به این قنات‌ها دقت نشده است.»

ترابی با اشاره به اینکه در طول زمان با قنات‌های موجود در تهران سلیقه‌ای برخورد شده است، توضیح می‌دهد: «خیابان‌هایی مانند مصطفی خمینی کلا روی خندق احداث شده و خاکش دستی و آسیب‌دیده است. فروریزش‌های این خیابان هم به این دلیل است. تهران در دوره پهلوی دوم به سمت شمیرانات و کن گسترش پیدا می‌کند که پر از دره است و انشعابات رودخانه‌هایی، چون کن، فرحزاد، درکه، دارآباد و دربند همگی از دهه ۵۰ به بعد توسط خاک دستی و بدون رعایت اصول تراکم خاک و … پر شده است. ملاحظه، کنترل و نظارتی نبوده است.»

او می‌گوید که نظارتی در امر شهرسازی در گذشته نبوده است. نقاط متعددی در تهران با این خطر مواجه است. ترابی با اشاره به برخی مناطق تهران عنوان می‌کند: «شهرک مجلس بالای شهرک نفت روی دره ساخته شده است و چند سال پیش یکی از این خانه‌ها به‌خاطر ترک‌ها تخریب شد. شهرک بوعلی سمت کوی فراز روی همین دره‌هایی که با خاک دستی پرشده، ساخته شده و شکست و ترک‌ها به‌خاطر همین است. برج‌های سهند و سبلان سمت فرحزاد در چنین شرایطی هستند و بسیار نمونه‌های دیگر در سطح شهر.»

«بخش‌های قابل توجهی از مناطق ۱، ۴، ۸، ۳، ۷، ۲، ۵، ۲۲ واقع در مخروط‌افکنه‌های جدید شمیرانات و کن روی دره­‌هایی که در ۵۰ سال گذشته با خاک دستی و نخاله‌های ناشی از ساخت‌وساز نقاط دیگر شهر پرشده، ساخته شده‌اند. نظارت شهرسازی نبوده که ساخت‌وساز در آنجا انجام شده است. مناطق واقع در دشت تهران مانند ۱۲، ۱۰، ۱۱، ۲۱، ۹، ۱۶، ۱۴، ۱۳، ۱۵، ۱۷، ۱۸، ۱۹ و ۲۰ همگی در دشت تهران و در مسیر‌های خندق‌های دوره‌های صفوی و قاجاری هستند، چراکه از صفوی تا قاجاری خندق‌ها جابه‌جا شده‌اند و تعداد آن‌ها زیاد است. خیلی از قنات‌هایی که در دشت تهران هستند، نقشه‌هایش هم وجود دارد، ولی فراموش شده‌اند. این‌ها باید در نقشه‌های طرح تفصیلی تهران بنشینند و ضوابط شهرسازی مرتبط با این موضوع برای ساخت‌وساز‌هایی که خواهیم داشت نیز باید تدوین و اعمال شود.»

ترابی می‌گوید ما در شهر ساخت‌وساز‌های متنوعی، چون مترو، تونل، زیرگذر، پل، بزرگراه، ورزشگاه، پارک، ساختمان تجاری و مسکونی و … داریم، اما به مسیر خندق‌ها، قنات‌ها و مناطقی که با خاک‌های دستی و آسیب‌دیده پرشده، توجهی نداریم. او ادامه داد: «به این موارد در نقشه‌های شهرسازی و طرح تفصیلی دقت نشده است و مقررات ملی ساختمان هم به آن بی‌توجه است.»

او ابراز نگرانی از بی‌توجهی به این موارد می‌کند: «به‌طور مثال وقتی بارگذاری می‌کنیم، آب مصرفی برای لایه‌های زیرین تزریق می‌شود. خاک‌های دستی که در دره‌ها و خندق‌ها ریخته شده یا قنات‌ها که در مجاورت آب قرار می‌گیرند یا آبیاری فضای سبز و… صورت می‌گیرد، وارد خاک‌های دستی می‌شود و این خاک‌ها که آسیب‌دیده هستند در برابر آب آسیب‌پذیرتر می‌شوند. باید در ضوابط شهرسازی، مقررات ملی ساختمان و طرح تفصیلی اصلاحاتی انجام شود. این موارد قبل از انجام پروژه‌های عمرانی باید چه توسط مردم و چه ارگان‌ها در قالب شناسایی زیرسطحی انجام شود. لازم است در بازنگری طرح تفصیلی شهر تهران و همچنین ارتقای مقررات ملی ساختمان، مناطق به پتانسیل خطر ناشی از وجود خاک‌های آسیب‌دیده (مانند مغار‌های دست کند تهران تاریخی یا خندق‌ها و دره‌های پرشده با نخاله و خاک دستی) و همچنین کوره و میله قنات‌های تهران دوره قارجاریه توجه شود. در پهنه‌های طرح تفصیلی ضوابط خاصی برای شناسایی زیرسطح زمین باید در نظر گرفته شود و همچنین در مقررات ملی ساختمان تمهیدات خاص برای ساخت‌وساز در این پهنه‌ها تدبیر شود.»

زمان بازنگری طرح تفصیلی فرارسیده؛ حفرات و خاک‌های آسیب‌دیده شهر تهران را فراموش نکنید!

تهران؛ شهر هزار قنات این روز‌ها حال خوبی ندارد. بسیاری از این قنوات دیگر کارایی ندارد و آبی در آن جاری نیست و خطر ریزش شهروندان را تهدید می‌کند. هر یک از این قنوات میله‌هایی دارد که ممکن است شهروندان را تا ۷۰ متر به پایین بکشد. این قنوات و خندق‌های تهران در طرح تفصیلی فراموش شده و حال که زمان بازنگری این طرح است باید نقشه‌های حفره‌های تهران را هم در نظر گرفت. از سوی دیگر هیچ ارگانی زیر بار مسئولیت احیا یا رفع خطر قنوات و خندق‌ها نمی‌رود و پس از اتفاق و حادثه ناگوار به ناچار گردن‌گیری برای آن پیدا می‌شود. قبل از حادثه پیشگیری کنید!

منبع : شهروند آنلاین