چندی است که شماری از گِل نبشته‌های باروی میراث جهانی پارسه یا همان تخت جمشید از موزۀ ملی ایران در تهران به موزۀ تختگاه پارسه در شهر مرودشت برگشته و در خانۀ اصلی خود به نمایش گذاشته شده. اما آنچه مایۀ نگرانی کارشناسان و کُنشگران میراث فرهنگی است روش کار بر روی این لوح‌های خِشتی و گِلی بوده که بسیار حساس و شکننده اند. همچنین روش در دست گرفتن این گِل نبشته‌ها برای خوانش و معرفی آن‌ها همچنان مورد انتقاد کارشناسان میراث فرهنگی است.

تعدادی از لوح‌های خشتی و گِلی مربوط به باروی تخت جمشید، یکشنبه یکم خردادماه ۱۴۰۱ خورشیدی به مناسبت روز جهانی موزه‌ها و هفتۀ میراث فرهنگی در موزۀ تختگاه پارسه (تخت جمشید) رونمایی شد.

بیشتر بخوانید

الواح منتخب خشتی به تخت جمشید پس از ۸۰ سال بازگشت + تصاویر

این لوح‌های هخامنشی سرانجام پس از رایزنی‌ها و کوشش‌های مسئولان دستگاه‌های گوناگون در مهرماه سال ۱۳۹۸ خورشیدی و پس از کمابیش ۸۵ سال به ایران بازگشته و به موزۀ ملی ایران در تهران جا به جا شد. اما هم اینک چندی است که شماری از لوح‌های هخامنشی در موزۀ تختگاه میراث جهانی پارسه به نمایش در آمده و مورد بازدید همگان قرار گرفته است.

انتقاد کارشناسان میراث فرهنگی از روش کار بر روی گِل نبشته‌های هخامنشی

کنشگر و پژوهشگر تاریخ ایران و میراث فرهنگی در فارس گفت: آنچه همواره مورد نقد کارشناسان و کُنشگران میراث فرهنگی بوده و صدای اعتراض آن‌ها را بلند کرده و مایۀ دل نگرانی آنان شده است، روش کار بر روی گِل نبشته‌های هخامنشی است. به بیانی روشن تر، روش در دست گرفتن این لوح‌های خِشتی و گِلی که بسیار حساس و شکننده هستند برای معرفی و خوانش از سوی یکی از زبان شناسان پایگاه میراث جهانی پارسه که به عنوان مشاور بخش کتیبه شناسی آن پایگاه جهانی معرفی شده و در فیلم‌هایی که در درگاه (کانال) تلگرامی پارسه منتشر و پخش شده است مورد انتقاد شدید برخی از کارشناسان قرار گرفته است.

در تخت جمشید که دُردانۀ یادمان‌های تاریخی کشور است، جای هیچ گونه آزمون و خطایی نیست

سیاوش آریا گفت: این فرد با فشار دادن بر روی لوح‌ها و در دست چرخاندن و مالیدن پِیاپی دست بر روی گل نبشته‌های هخامنشی با دستکش لاتکس که خود از مواد شیمیایی تشکیل شده است، به معرفی و خوانش آن‌ها برآمده، که جای نقد دارد و صدای اعتراض کارشناسان و دلسوزان میراث فرهنگی را درآورده است.

از سویی، مرمت گران اشیا و آثار تاریخی می‌گویند، حتی برای مرمت چنین آثار حساسی نباید پیوسته آن‌ها را در دست چرخاند و بر روی آن‌ها فشار آورد. همچنین دل نگرانی‌هایی را برای باستان شناسان پدید آورده است.

او می‌گوید: از سویی، باید دانست که در پایگاه‌های جهانی و ملی به ویژه در تخت جمشید که نگین و دُردانۀ یادمان‌های تاریخی و فرهنگی کشور است، جای هیچ گونه آزمون و خطایی نیست.

پژوهشگر تاریخ ایران و میراث فرهنگی در فارس گفت: آنچه نیاز به یادآوری است، این است که، چگونه هنگامی که وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی کشور در مخزن موزۀ ملی ایران با دستکش به اَشیای تاریخی دست زده و آن‌ها را لمس می‌کند صدای اعتراض رسانه‌ها و کارشناسان (به درستی) بلند می‌شود، ولی همین کارشناسان و رسانه‌ها در این مورد که بسیار مهم‌تر و حساس‌تر است، سکوت پیشه کرده اند...

یک باستان شناس: روش کار بر روی گِل نبشته‌های هخامنشی مایۀ دل نگرانی ما است

علیرضا جعفری زند، باستان شناس با گرایش دوران تاریخی یکی از کسانی است که دل نگران گِل نبشته‌های هخامنشی است و از روش کار و حفاظت آن‌ها پرسش‌هایی را به میان آورده و گفت: زمانی که ما با یک پدیده یا اثری از گذشته به ویژه آن‌هایی که از زیر خاک بیرون می‌آیند رو به رو هستیم، تعهداتی نسبت به حفاظت از آن‌ها داریم.

او می‌گوید: همچنین باید دانست که لوح‌های هخامنشی موجود بسیار ارزشمند و مهم به شمار می‌آیند. در فیلمی که از سوی پایگاه جهانی پارسه منتشر شده و فردی به عنوان زبان شناس آن را برای خوانش و معرفی در دست می‌گیرد، برخوردی غیرحرفه‌ای صورت گرفته است.

آیا در جا به جایی لوح‌های تاریخی همۀ موارد حفاظتی رعایت شده؟

این باستان شناس گفت: از سویی، این پرسش برای من به وجود می‌آید که، آیا در جا به جایی لوح‌ها از تهران به مرودشت و آن بخش‌هایی را که ما نمی‌بینیم و به نمایش گذاشته نشده، همۀ موارد حفاظتی بر روی آن‌ها انجام گرفته است یا نه؟

جعفری زند گفت: از همین روی، من با نگرش به این رویکرد که می‌دانم در همۀ جهان زمانی که اشیای تاریخی شکننده‌ای همانند لوح ها، سند‌های کاغذی و کتاب‌های خطی را در برابر خود دارند در ویترین شیشه‌ای قرار می‌دهند. آن گاه می‌توان با رعایت به وسیلۀ یک چیزی یا بر روی خود سطح ویترین، لوح را برای مطالعات علمی و پژوهش و بررسی چرخانده و جا به جا کرد و کار خوانش را بر روی آن انجام داد. زیرا این احتمال وجود دارد زمانی که لوح‌ها را حتی با دستکش در دست می‌گیرید از دستان شما بر زمین بیفتد و آسیب ببیند.

او می‌گوید: از سویی، اگر ماسک بر روی صورت نداشته باشیم، ممکن است که ترشحات و قطره‌های آب دهان بر روی لوح‌ها پاشیده شود. پس روش کار بر روی این لوح‌ها نادرست است و جای نگرانی دارد.

جعفری زند گفت: این تفحص‌ها مواردی است که در همۀ جهان از دید حفاظتی به درستی رعایت می‌شود. باید دانست که این لوح‌ها وابسته به ۲ هزار و ۵۰۰ سال پیش است و از ارزش بسیار فراوانی برخوردار است و داده‌های مهمی را به ما نشان می‌دهد.

این باستان شناس گفت: همچنین همان گونه که می‌دانیم این لوح‌ها بسیار حساس و شکننده هستند. پس هر فرد دوست دار میراث فرهنگی حتی غیرمتخصص که این فیلم‌ها را ببیند، در خواهد یافت با آثار منحصر به فرد و بی همتایی رو به رو است و نباید با این روش با لوح‌ها به گونۀ ساده و آسان برخورد کرد.

او گفت: این اشیای ارزشمند باید در مرکزی مطمئن با شرایط حفاظتی دقیق جای گیرد و با آن‌ها برخورد شود. زیرا مگر ما چند نمونه از این لوح‌ها در اختیار داریم؟ لوح‌هایی که هرکدام دریچه‌ای تازه از دانش و آگاهی را بر ما می‌گشاید و داده‌های سودمندی در اختیار ما می‌گذارد.

به گفته جعفری زند، این لوح‌ها دربارۀ دستمزد کارگران، رهسپارانی که از شوش باستان آمده اند و دیگر موارد به ما آگاهی می‌دهد. همچنین در این لوح‌ها با نام‌های ویژه و ایزدان و نیایشگاه‌هایی برخورد می‌کنیم که از دیدگاه پژوهش‌های تاریخی دارای اهمیت بسیاری هستند.

او گفت: از همین روی، ما وظیفه داریم تا همان گونه که این لوح‌ها و اشیای تاریخی سالم به دست ما رسیده، با حفاظت و نگهداری و روش درست برخورد با آن ها، بتوانیم این یادگار‌های ارزشمند را برای فرزندانمان که صاحبان اصلی این سرزمین هستند، نگه داشته و به آیندگان بسپاریم.

این باستان شناس گفت: پس طبیعی است که هرکس دغدغۀ میراث فرهنگی را دارد با دیدن این فیلم‌ها نگران شود. از سویی، همان گونه که گفتم این موارد تنها بخشی از آن چیزی است که ما می‌بینیم و همچنان پرسش‌ها از چگونگی جا به جایی لوح‌ها از تهران به مَرودشت، روش حفاظتی و برخورد با آن‌ها و مواردی از این دست برجای است.

او می‌گوید: امیدوار هستیم افرادی که با لوح‌ها سر و کار دارند، در گام نخست ارزش و اهمیت فراوان آن‌ها را بدانند و حفاظتی که از استاندارد‌های جهانی برخوردار است را برای این لوح‌ها به کار گرفته و به درستی از آن‌ها نگهداری کنند.

باید دانست که مرمت و حفاظت، امروزه یک دانش جهانی است و ما باید از تجربۀ جهانیان در برخورد با یادمان‌های تاریخی بهره گرفته و به کار بندیم.

کمبود امکانات در کشور برای حفاظت و مرمت، یکی از چالش‌های میراث فرهنگی است

جعفری زند به کمبود امکانات در کشور برای حفاظت و مرمت و نگهداری آثار و یادمان‌های تاریخی اشاره کرد و گفت: در جهان فروشگاه‌هایی وجود دارد که همۀ وسایل در ارتباط با کاوش‌های باستان شناختی، مرمت و حفاظتی و در کل میراث فرهنگی در آن‌ها موجود است که ما در کشور چنین فروشگاه‌هایی را نداریم و از کمبود امکانات رنج می‌بریم و باید از وسایل ابتدایی استفاده کنیم که این گونه موارد از چالش‌های مهم میراث فرهنگی به شمار می‌آید.

لوح های هخامنشی پیشتر خوانده شده است

او گفت: یکی از مواردی که کارشناسان و کُنشگران میراث فرهنگی به آن اشاره دارند و دل نگرانی‌ها را افزایش می‌دهد، موضوع خوانش لوح‌های هخامنشی است.

این باستان شناس در همین زمینه گفت: این لوح‌ها در گذشته و بیش از چندین دهه پیش از سوی دانشگاه شیکاگو خوانش و ترجمه شده و به گونۀ مقاله و کتاب به زبان انگلیسی بار‌ها منتشر شده و دیگر چه نیازی است که دوباره بخواهیم آن‌ها را بخوانیم؟ همچنین اگر برای تودۀ مردم (افراد عام) بنا است آن‌ها را بخوانیم و آگاهی رسانی کنیم، نیازی به در دست گرفتن لوح ها، آن هم با این روش نیست و همان گونه که پیشتر گفتم باید بر روی سطحی در ویترین شیشه‌ای گذاشت و آن سطح را چرخاند و خوانش لوح را انجام داد.

او گفت: همچنین امکان دارد این فیلم‌ها دست به دست شده و به بیرون از مرز‌های کشور و به دست کارشناسان و متخصصان امر برسد و ما را سرزنش کنند.

این باستان شناس ابراز امیدواری کرد: مدیریت پایگاه میراث جهانی پارسه و دیگر همکاران آن‌ها به شیوه‌ای با این لوح‌ها برخورد کنند که مایۀ نکوهش ما نشود؛ و آن گاه مسئولان دانشگاه شیکاگو بگویند پس از ۷۰ تا ۸۰ سال این لوح‌ها را به شما برگرداندیم، ولی نتوانستید به درستی از آن‌ها نگهداری و حفاظت کنید. امیدوارم هرگز چنین رُخدادی پیش نیاید.

او گفت: یادمان باشد که این یادگار‌های تاریخی و فرهنگی از آنِ همۀ مردم ایران است و مُلک شخصی کسی نیست که هر گونه خواست با آن‌ها برخورد کند و ما در برابر آن‌ها مسئولیت داشته و باید به بهترین روش از آن‌ها حفاظت و نگهداری کنیم. پس همۀ این موارد انگیزه‌ای خواهد شد که ما همواره دل نگران باشیم.

سرگذشت لوح‌های هخامنشی

سیاوش آریا پژوهشگر تاریخ ایران و میراث فرهنگی در فارس در ادامه گفت: امیدوار هستیم که مسئولان پایگاه میراث جهانی پارسه در روش کاری خود تجدید نظر کرده و به دیدگاه کارشناسان و کُنشگران میراث فرهنگی که از روی دلسوزی و تنها برای بهتر شدن وضعیت موجود آن پایگاه نقدی را بیان داشته، احترام گذارند و به جای واکنش‌های غیرعلمی و سر و صدا در شبکه‌های اجتماعی، دست به اصلاح کار خویش زنند.

باستان شناسان این لوح‌ها را در سال ۱۳۱۳ خورشیدی در پارسه کشف کرده و با موافقت دولت وقت ایران برای بررسی و پژوهش به دانشگاه شیکاگو امانت دادند. لوح‌ها در ۵۰ صندوق چوبی در برگیرندۀ کمابیش ۲ هزار جعبۀ مقوایی و چند آوَند (ظرف) نفتی که در پارسه (تخت جمشید) به پارافین آب شده، آغشته شده بودند، از راه شهر بوشهر به کشور آمریکا فرستاده شده که پس از دهه‌ها کوشش و رایزنی‌های فراملی (بین المللی) از سوی مسئولان امر در سال ۱۳۹۸ خورشیدی به ایران بازگشتند.

این لوح‌های تاریخی ارزشمند که بخش کوچکی از آثار برجای مانده در موسسۀ شرق شناسی شیکاگو آمریکا بود شامگاه دوشنبه ۸ مهرماه ۱۳۹۸ خورشیدی به موزۀ ملی ایران تحویل داده شد و از چهارشنبه ۱۰ مهرماه همان سال در انتهای سالن بخش ایران باستان در تالار هخامنشی موزۀ ملی ایران به نمایش در آمد.

این اسناد بسیار ارزشمند که رمزگشای بخش مهمی از تاریخ نوشتاری (مکتوب) دودمان هخامنشیان در دورۀ داریوش یکم به شمار می‌آید و در نزد کارشناسان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده است، بنا بود در همان سال (۹۸) در موزۀ میراث جهانی پارسه رونمایی شود، ولی به علت گسترش بیماری کرونا برگزاری آن به عقب افتاد.