بر اساس چشم‌انداز جمعیت جهان که سازمان ملل در سال ۲۰۱۹ تدوین کرده، تا سال ۲۰۵۰ از هر ۶ نفر در جهان یک نفر بالای ۶۵ سال خواهد داشت. این در حالی است که تا سه سال پیش، تعداد افراد بالای ۶۵ سال، یک نفر از هر ۱۱ نفر بوده است. رشد دو برابری کهن‌سالی یک معنا دارد و آن هم افزایش قابل توجه سرعت پیری جمعیت است.

در طول تاریخ، پیری جمعیت در جهان هرگز چنین سرعتی نداشته است. در این میان، سرعت پیری جمعیت در کشور‌های آسیای شرقی و آمریکای لاتین از بقیه بیشتر بوده است.

پیامد‌های اجتماعی و اقتصادی پیری جمعیت در بسیاری از کشور‌های صنعتی در سراسر جهان به طور فزاینده‌ای آشکار شده است. با توجه به اینکه جمعیت در مناطقی مانند آمریکای شمالی، اروپای غربی و ژاپن با سرعت بیشتری نسبت به گذشته در حال پیر شدن است، سیاست‌گذاران این کشور‌ها با مسائلی از قبیل کاهش نیروی کار، افزایش هزینه‌های مراقبت‌های بهداشتی و تعهدات دولت در قبال بازنشستگان مواجه هستند. مسائلی از این دست به طور قابل توجهی می‌توانند استاندارد بالای زندگی در بسیاری از اقتصاد‌های پیشرفته را تضعیف کند.

نرخ باروری در جهان: از سال ۱۹۵۰ تا ۲۰۱۷

از این جهت، ایجاد برنامه‌هایی در راستای جلوگیری از پیری جمعیت در دستور کار دولت‌ها قرار گرفته است. طبق گزارش سازمان ملل، دو سوم کشور‌های اروپایی اقداماتی از پاداش برای تولد نوزاد گرفته تا تشویق‌های مالیاتی و مرخصی استحقاقی والدین ارائه کرده اند که به طور خلاصه به آن‌ها می‌پردازیم.

روسیه: پرداخت هزینه باروری آزمایشگاهی

جمعیت روسیه بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی رو به کاهش گذاشت و از ۱۴۸ میلیون به ۱۴۲ میلیون نفر در سال ۲۰۱۰ رسید. افزایش نرخ زاد و ولد یکی از اولویت‌های ولادیمیر پوتین از ابتدای ریاست جمهوری خود بوده است. امروزه روسیه ۱۴۴ میلیون نفر جمعیت دارد و نرخ باروری آن ۱.۵ است.

گفتنی است، نرخ باروری میانگین تعداد فرزندانی است که یک زن در طول زندگی خود به دنیا می‌آورد. (این نرخ با نرخ تولد که تعداد فرزندان متولد شده به ازای هر هزار نفر در سال است تفاوت دارد). هر زمان که نرخ باروری یک کشور به کمتر از ۲.۱ کاهش یابد، جمعیت شروع به کاهش می‌کند.

یکی از اقدامات قابل توجه روسیه برای افزایش نرخ باروری پرداخت بخش قابل توجهی از هزینه «باروری آزمایشگاهی» یا آی وی اف برای زوج‌هایی است که بچه‌دار نمی‌شوند. این طرح از سال ۲۰۱۳ آغاز شده و به گفته مقامات بهداشتی روسیه تا حد زیادی موفقیت آمیز بوده و تعداد زوج‌هایی که از این روش استفاده می‌کنند افزایش چشم‌گیری داشته است؛ چرا که بدون پرداخت هزینه دولتی، پول مورد نیاز برای آی وی اف در روسیه بیش از سه برابر میانگین دستمزد ماهانه افراد است.

ایتالیا و رویکرد ناموفق بسنده کردن به پرداخت پول

بر اساس پژوهشی که در نشریه لانست منتشرشده، انتظار می‌رود جمعیت ایتالیا که تا سال ۲۰۱۷ حدود ۶۱ میلیون نفر بوده، در انتهای قرن به ۲۸ میلیون نفر کاهش پیدا کند.

در سال ۲۰۱۵، دولت ایتالیا برنامه‌ای را راه‌اندازی کرد که به ازای هر تولد، ۸۰۰ یورو به هر زوج می‌پرداخت تا نرخ باروری را افزایش دهد. با این حال، به نظر نمی‌رسد این طرح تغییر اساسی در نرخ باروری ایجاد کرده باشد. ایتالیا هنوز با ۱.۳ فرزند به ازای هر زن، یکی از پایین‌ترین نرخ‌های باروری را در اتحادیه اروپا دارد.

کره جنوبی: نمونه دیگری از عدم موفقیت

پرداخت هزینه در بدو تولد هرگز شرط کافی برای افزایش فرزندآوری نبوده است. این سیاست در کره جنوبی نیز با شکست مواجه شده چرا که در این کشور ساعات کاری زیاد و گرفتن مرخصی دشوار است. به بیان بهتر، در اکثر کشور‌های توسعه یافته فرهنگ کار با زندگی خانوادگی در تضاد است. از سوی دیگر در این کشور تعداد مهد کودک‌ها اندک است و گاهی برای فرستادن یک کودک به مهد باید در صفی چند ساله منتظر ماند.

فرانسه: کشوری موفق در افزایش زادآوری با «مجموعه»‌ای از برنامه‌ها

در مقابل ایتالیا، فرانسه قرار دارد که با نرخ باروری ۱.۹ یکی از موفق‌ترین کشور‌های اتحادیه اروپا در افزایش این نرخ بوده است. یکی از دلایل موفقیت فرانسه ارائه مجموعه‌ای از سیاست‌های اجتماعی است؛ مثلا «وزارت خانواده» فرانسه به کودکان مراقبت‌های یارانه‌ای ارائه می‌دهد یا اینکه خانواده‌های پرجمعیت از مزایای دولتی قابل توجهی برخوردار می‌شوند. خانواده‌هایی که دو یا چند فرزند دارند حداقل ۱۳۱ یورو در ماه دریافت می‌کنند. همچنین هنگام تولد هر فرزند، ۹۴۴ یورو به هر خانواده پرداخت می‌شود.

موفقیت‌های مشابه در کشور‌های اسکاندیناوی هم مشاهده شده است. سوئد در سال ۲۰۱۷ میانگین نرخ باروری ۱.۹ را ثبت کرده است. کمیسیون اروپا می‌گوید نرخ اشتغال زنان و مادران در این کشور «در اتحادیه اروپا از بالاترین‌ها» است، و فقر کودکان در میان پایین‌ترین‌ها قرار دارد».

نرخ زادآوری بالا در سوئد: وقتی کار در مقابل خانواده نیست

در سوئد والدین کمک هزینه هزار و ۵۰۰ کرون (معادل ۱۶۷ دلار) در ماه دریافت می‌کنند که با رسیدن کودک به ۱۱ سالگی و سپس ۱۵ سالگی افزایش پیدا می‌کند. جدای از آن، والدین سوئدی هنگام تولد یا به سرپرستی گرفتن فرزند جدیدشان می‌توانند تا ۴۸۰ روز مرخصی با حقوق مخصوص والدین داشته باشند که بین آن‌ها نصف می‌شود. والدینی که کودک‌شان بیمار باشد، می‌توانند مرخصی بگیرند. هزینه این مرخصی از سوی آژانس بیمه اجتماعی سوئد پرداخت می‌شود. اکثر مراکز خرید و کتابخانه‌ها در این کشور دارای اتاق‌های پرستاری برای نوزادان و میز‌های تعویض لباس نوزاد هستند.

شهر کوچک ناگی‌چ: یک استثنا در زادآوری

نرخ زادآوری در «ناگی‌» در استان اوکایاما ژاپن طی ۹ سال از ۱.۴ به ۲.۸ افزایش پیدا کرده است. در این شهر کوچک شش هزار نفری، خانواده‌ها برای اولین فرزند خود ۸۷۹ دلار، فرزند دوم هزار و ۳۳۵ دلار، و برای فرزند پنجم بیش از سه هزار دلار پول دریافت می‌کنند. امتیازات دیگر این شهر اختصاص مسکن یارانه‌ای، واکسیناسیون رایگان، کمک هزینه مدرسه و ارزان بودن مهدکودک است.
گفتنی است، ژاپن از دهه ۱۹۷۰ به طور مداوم در حال کاهش جمعیت بوده است.

طرح یک سوال: آیا کار پاره وقت گزینه مناسبی است؟

یکی از گزینه‌های موجود در اختیار دولت‌ها این است که سعی کنند کار پاره وقت را بیشتر در دسترس قرار دهند. کشور‌هایی با میزان بالاتر مشاغل پاره وقت تمایل بیشتری به افزایش نرخ باروری نشان داده اند.

پروفسور گونار اندرسون، رئیس واحد جمعیت شناسی دانشگاه استکهلم، می‌گوید: «ما درک می‌کنیم که زنان و مردان در بخشی از زندگی خود بچه‌های کوچکی دارند و گاهی اوقات مجبورند زودتر از محل کار به خانه برگردند».

راه‌های دیگری هم برای انعطاف پذیری کار بدون کاهش ساعت وجود دارد. مطالعه‌ای در سال ۲۰۱۷ نشان داد که افزایش دسترسی به پهنای باند در آلمان با نرخ بالاتر تولد در زنان با تحصیلات عالی مرتبط است. زنانی که در خانه کار می‌کردند دریافتند که می‌توانند زمان بیشتری را با فرزندان خود بگذرانند و ترجیح دادند فرزندان بیشتری داشته باشند.

با این حال، این واکنش در کشور‌های گوناگون با یکدیگر تفاوت دارد. کار پاره‌وقت یا از راه دور به طور معمول دستمزد کمتری نسبت به کار حضوری و تمام وقت دارد و این امر شکاف جنسیتی و نابرابری را افزایش می‌دهد. چیزی که زنان انگلیسی از آن ناراضی هستند.

کار کردن مردان در خانه زادآوری را افزایش می‌دهد

آمار نشان می‌دهد زنان زمان آزاد کمتری نسبت به مردان دارند، زیرا بیشتر کار‌های خانه را آنان انجام می‌دهند. ارین هی وون کیم از دانشگاه سئول دریافت که وقتی مردان در خانه بیشتر کمک می‌کنند، نرخ باروری افزایش می‌یابد. او خانواده‌های دارای یک فرزند را مورد مطالعه قرار داد و دریافت که وقتی مردان هفته‌ای یک ساعت بیشتر کار خانگی را انجام می‌دهند، به افزایش قابل توجهی در شانس داشتن فرزند دوم منتهی می‌شود.

ژاپن و سنگاپور: نگاه نو به افزایش سن

دو کشور آسیای شرقی که سریع‌ترین نرخ پیری جمعیت را در سال‌های اخیر داشته اند، نگاه خود را به افزایش سن تغییر داده اند. به طور مثال سنگاپور یادگیری مداوم برای افراد را در دستور کار قرار داده است. برنامه‌های افزایش مهارت در افراد مثل Skills Future که از سال ۲۰۱۴ شروع شده، سبب می‌شود افراد در سنین بالا «از کار افتاده» یا ناهماهنگ با اجتماع تلقی نشوند. یا به طور مثال، دانشگاه ملی سنگاپور به فارغ‌التحصیلان خود کمک می‌کند تا هزینه دوره‌های مربوط به مهارت‌های نوظهور را بپردازند. از سوی دیگر، سنگاپور صندوقی تحت عنوان «صندوق تامین مالی مرکزی» تدارک دیده که نیاز‌های درآمدی بازنشستگی سنگاپوری‌ها را پوشش می‌دهد؛ به این صورت که افراد در طول عمر به طور اجباری مبالغی را به این صندوق می‌پردازند و در سنین پیری از آن استفاده می‌کنند. چنین طرحی در مورد هزینه‌های درمانی نیز تدبیر شده و از قبوض کلان بیمارستان تا هزینه‌های ساده برای بیماری‌های سرپایی را می‌پردازد.

سرعت پیر شدن در ژاپن نیز بسیار بالا است و این موضوع به شدت سیستم پرداخت حقوق بازنشستگان را با مشکل مواجه کرده است. بیمه‌های درمانی طولانی مدت از راه‌حل‌هایی است که ژاپن اندیشیده است. افزون بر این‌ها، ژاپن با استفاده از فناوری در درمان تلاش می‌کند ربات‌هایی طراحی کند که از افراد سالخورده مراقبت کنند. این فناوری‌های نوظهور نه تنها خدمات ارزان قیمتی در اختیار سالخوردگان جامعه قرار می‌دهند، بلکه می‌توانند صنعت ژاپن را وارد مرحله جدیدی کرده و رشد دهند.

منابع:

https://www.un.org/en/development/desa/population/publications/pdf/ageing/WorldPopulationAgeing2019-Highlights.pdf

https://sweden.se/life/society/work-life-balance

https://www.bbc.com/news/world-europe-51118616

https://www.bbc.com/news/world-57112631

https://www.france24.com/en/20200130-russia-funds-ivf-baby-boom-to-battle-population-slump

https://edition.cnn.com/2018/12/27/health/japan-fertility-birth-rate-children-intl/index.html

https://www.un.org/en/development/desa/population/publications/pdf/popfacts/PopFacts_2017-10.pdf

https://www.france24.com/en/20200130-russia-funds-ivf-baby-boom-to-battle-population-slump