بی تردید یکی از مهم‌ترین راز‌های توفیق پیشوایان معصوم علیهم السلام در طول حیات و بعد از شهادت آن بزرگواران، جایگاه معنوی و شخصیت والایشان در قلوب انسان‌های مشتاق فضائل و کمالات بوده است. از آنجا که حضرات معصومین علیهم السلام هرکدام در عصر خویش به عنوان اسوه کامل انسانیت و بارزترین نمونه کمالات و صفات انسانی بوده اند و عموم مردم فطرتاً چنین صفاتی را دوست دارند؛ به این جهت، به امامان معصوم علیهم السلام به دیده محبت و عشق می‌نگریسته اند. حتی دشمنان آن بزرگواران با اعتراف به این حقیقت انکارناپذیر، بار‌ها زبان به ستایش پیشوایان معصوم گشوده و مناقب و افتخارات آنان را به دیگران یادآور شده اند.

در این فرصت، مروری کوتاه بر جایگاه معنوی حضرت زین العابدین علیه السلام در جامعه و برخی علل محبوبیت آن پیشوای راستین خلق در دل‌های مشتاق، خواهیم داشت باشد تا ما نیز با پرورش محبت روزافزون آن امام همام، دلهایمان را از زنگار جهل و خرافه‌ها زدوده و در پرتو دوستی اهل بیت علیهم السلام گام‌های سعادت آفرین به سوی کمال برداریم.

زندگی نامه و ولادت امام سجاد (ع)

امام سجاد (ع) در پنجم شعبان سال ۳۸ هجری قمری در مدینه چشم به جهان گشود. پدر ایشان امام حسین (ع) است. به گفته برخی مادر ایشان شهربانو، شاه‌زنان یا جهانشاه، دختر یزدگرد سوم پادشاه ساسانی ایران است. وی در روز عاشورا به‌شدت بیمار بود، به همین علت نتوانست در جنگ شرکت کنند و بعد از شهادت امام حسین (ع) و یارانش اسیر شد. نقش مهم امام سجاد (ع) در نهضت عاشورا، پیام‌رسانی خون شهیدان کربلا و حفظ دستاورد‌های آن انقلاب خونین بود. ایشان در مسجد شام خطبه‌ای خواند و خود، پدر و جد خویش را به مردم شناساند و به شامیان نشان داد که آنچه یزید و کارگزارانش بر سر زبان‌ها انداخته‌اند، درست نیست. امامت امام زین‌العابدین (ع) از عاشورای سال ۶۱ قمری آغاز شد و تا ۳۴ سال ادامه داشت.

ابعاد شخصیتی امام سجاد علیه السلام

بارزترین مشخصه زندگی امام سجاد علیه اسلام بندگی بی منت و عبادت خالصانه و عارفانه ایشان است؛ آن چنان که سبب شد تا لقب «زین العابدین» به آن حضرت داده شود.

در تأیید این ویژگی روایات چندی در منابع نقل شده است. از جمله آورده‌اند که آن حضرت، وقت وضو رنگ چهره‌اش دگرگون مى‌شد. علت را پرسیدند، فرمود: "أتدرون بین یدى من أرید أن أقوم، آیا مى‌دانید که در برابر چه کسى مى‌خواهم بایستم." در نقلی دیگر آمده است که چهره امام وقت نماز نیز دگرگون شده و رعشه بر اندامش می‌افتاد. وقتى علت را پرسیدند فرمود: إنى أرید الوقوف بین یدى ملک عظیم.

نقل‌های دیگر حاکی از آن است که حضرت تمرکزش را در نماز حفظ کرده و در وقت نماز، به هیچ وجه متوجه امری جز خداوند متعال نبود: یکبار در وقت نماز، دست فرزند امام شکست، او از درد فریاد مى‌زد، شکسته‌بند آوردند و استخوان دست را جا انداخت. بعد از آن امام دست بچه را دید که به گردنش آویزان است، در آن وقت بود که تازه متوجه شد که دست بچه شکسته است. آورده‌اند که روزى به هنگام نماز، مارى به سمت آن حضرت حرکت کرد، اما او تحرکّى به خود نداد. مار از میان دو پاى امام عبور کرد و او از جایش تکان نخورد و رنگش عوض نشد. در روایتی دیگر نقل شده است که حضرت در نماز بود که خانه آتش گرفت. فریاد زدند: یابن رسول الله! النار، آن حضرت سر برنداشت تا آتش خاموش شد. از حضرت پرسیدند: چه چیز باعث شد نهراسید. حضرت فرمود: هراس از آتش جهنم.

نوشته‌اند کسی جز علی بن ابی طالب و علی بن الحسین نمی‌توانست نمازی، چون نماز رسول خدا (ص) را به جای آورد: و لم یطق أحد أن یحکی صلاة رسول الله ص إلا علی بن أبی طالب و علی بن الحسین. همچنین نقل شده است که امام سجاد، برای نماز، لباس خشنی را انتخاب کرده و برای سجده، سر روی زمین می‌گذاشت، گاه به کوه جبان در مدینه می‌رفت و سر را روی سنگ‌های داغ می‌گذاشت و در حالی سر بر می‌داشت که از گریه، گویا صورتش را در آب گذاشته بود.

زمانى که از خدمتکار او خواستند تا او را توصیف کند، گفت: من هیچ‌گاه در روز براى او طعامى نیاوردم و در شب بسترى براى او نگستردم.

خواندن هزار رکعت نماز در شبانه روز امری است که به امام سجاد (ع) نسبت داده شده و امام باقر آن را تأیید کرده است.

چرا عبادت حضرت این چنین است؟

از مهم‏ترین عواملی که انسان را به سوی انجام عبادات بیشتر فرا می‏خواند، چشیدن طعم شیرین عبادت است و اگر انسان به مرتبه‏ای از کمال برسد که حلاوت عبادت را در اعماق وجود خود حس کند، هرگز وقت‏خود را در امور دیگر صرف نخواهد کرد، از این رو باید یکی از خواسته‏های ما از درگاه خداوند، این باشد که: «واذقنی حلاوه ذکرک; [پروردگارا]حلاوت و شیرینی یادت را به من بچشان.»

طبیعی است که امام سجاد علیه السلام با آن مقام بلند معنوی و غرق بودن در اقیانوس بی‏کران یاد خداوند و لبریز بودن وجود او از حلاوت ذکر حق، بیشتر وقت‏خود را به عبادت بپردازد. امام محمد باقر علیه السلام درباره عبادت پدر خود می‏فرماید: «بلغ من العباده ما لم یبلغه احد وقد اصفر لونه من السهر ورمضت عیناه من البکاء ودبرت جبهته من السجود و ورمت قدماه من القیام فی الصلاه (مناقب ابن شهر آشوب، دار الاضواء، ج‏۴، ص‏۱۶۲.) ; به حدی عبادت کرده بود که دیگران به آن حد عبادت نمی‏کنند و از شب زنده داری رنگش زرد گشته بود و از گریه چشمانش سرخ شده بود و از سجده پیشانی‏اش برجسته شده بود و از ایستادن برای نماز، پاهایش ورم کرده بود.»

این ویژگی امام سجاد علیه السلام چنان برجسته بود که علمای دیگر مذاهب زبان به تحسین او گشوده‏اند، چنان که مالک بن انس (رئیس مذهب مالکی از مذاهب چهارگانه اهل سنت) می‏گوید: «ولقد بلغنی انه کان یصلی فی کل یوم ولیله الف رکعه الی ان مات; به من خبر رسیده که علی بن الحسین علیهما السلام در شبانه روز، هزار رکعت نماز می‏خواند و این کار تا زمان وفات او ادامه داشت.»

خشوع در عبادت

امام زین العابدین، به خاطر معرفت کامل و عشق وافری که به معبود خویش داشت، و مقام الوهیت را به خوبی درک نموده بود، در هنگام امور عبادی به پروردگار خود توجه کامل پیدا می‏کرد و نسبت‏به تمام امور اطراف خود بی‏توجه می‏گشت، آن چنان قلب او سرشار از یاد و ذکر خدا می‏شد که فضای دل را بر دیگر مخلوقات تنگ می‏کرد.

ابو نعیم اصفهانی از علمای اهل سنت نقل می‏کند که: همواره پس از وضو گرفتن و قبل از اقامه نماز، علی بن الحسین را لرزه‏ای فرا می‏گرفت، از ایشان درباره این حالت‏سؤال شد، امام علیه السلام فرمودند: وای بر شما! آیا می‏دانید که به درگاه چه کسی می‏ایستم و با چه کسی می‏خواهم مناجات کنم؟»

همسر و فرزندان امام زین‌العابدین (ع)

امام سجاد (ع) پانزده فرزند شامل یازده پسر و چهار دختر داشتند. یکی از همسران امام زین‌العابدین، ام عبدالله دختر امام حسن مجتبی (ع) و فرزند ایشان امام محمدباقر (ع) بودند. اسامی همسران و فرزندان ایشان برگرفته از نوشته‌های شیخ مفید و طبرسی به شرح زیر است:

سخنان و احادیث امام سجاد (ع)

احادیث و سخنان زیادی از امام سجاد (ع) به یادگار مانده است که حدود سیصد حدیث در کتب اربعه شیعه نوشته‌شده است. در ادامه چند حدیث کوتاه از امام سجاد علیه‌السلام ذکرشده است:

• إنَّها [الصَّدَقَةَ]تَقَعُ فِی یَدِاللّه قَبلَ أن تَقَعَ فِی یَدِ السّائِلِ: صدقه، قبل از اینکه به دست نیازمند برسد، در دست خداوند قرار می‌گیرد.
• خَیْرُ مَفاتیحِ الاُمورِ الصِّدقُ وَ خَیْرُ خَواتیمِهَا الْوَفاءُ: بهترین شروع کار‌ها صداقت و راستگویی و بهترین پایان آن‌ها وفا است.
• إنَّ أرضاکُم عِندَاللّه ِ أسبَغُکُم عَلی عِیالِهِ: خداوند از آن کس خشنودتر است که خانواده خود را بیشتر در رفاه و نعمت قرار دهد.
• اِنَّ اللّه َ یُحِبُّ کُلَّ قَلْبٍ حَزینٍ وَ یُحِبُّ کُلَّ عَبْدٍ شَکورٍ: خداوند هر قلب محزون و هر بنده شکرگزار را دوست دارد.
• وَیلٌ لِمَن غَلَبَت آحادُهُ أعشارَهُ: وای به حال کسی که یکانش (گناهان) بر ده گانش (نیکی‌ها) چیره شود.

دعای سریع الاجابه امام سجاد (ع)

مرحوم حاج شیخ عباس قمی در کتاب جامع مفاتیح‌الجنان، دعای زیر را در خصوص اجابت سریع دعا از امام سجاد (ع) روایت کرده است:

إِلَهِی کَیْفَ أَدْعُوکَ وَ أَنَا أَنَا وَ کَیْفَ أَقْطَعُ رَجَائِی مِنْکَ وَ أَنْتَ أَنْتَ إِلَهِی إِذَا لَمْ أَسْأَلْکَ فَتُعْطِیَنِی فَمَنْ ذَا الَّذِی أَسْأَلُهُ فَیُعْطِینِی إِلَهِی إِذَا لَمْ أَدْعُکَ [أَدْعُوکَ]فَتَسْتَجِیبَ لِی فَمَنْ ذَا الَّذِی أَدْعُوهُ فَیَسْتَجِیبُ لِی إِلَهِی إِذَا لَمْ أَتَضَرَّعْ إِلَیْکَ فَتَرْحَمَنِی فَمَنْ ذَا الَّذِی أَتَضَرَّعُ إِلَیْهِ فَیَرْحَمُنِی إِلَهِی فَکَمَا فَلَقْتَ الْبَحْرَ لِمُوسَی عَلَیْهِ السَّلامُ وَ نَجَّیْتَهُ أَسْأَلُکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَنْ تُنَجِّیَنِی مِمَّا أَنَا فِیهِ وَ تُفَرِّجَ عَنِّی فَرَجاً عَاجِلاً غَیْرَ آجِلٍ بِفَضْلِکَ وَ رَحْمَتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ.

خدایا چگونه تو را بخوانم و حال‌آنکه من منم و چگونه امیدم را از تو قطع کنم و حال آنکه تو تویی، خدایا! آنگاه که از تو نخواهم که به من عطا کنی پس کیست که از او درخواست عطا کنم؟ خدایا! آنگاه که تو را نخوانم تا مرا اجابت کنی، پس کیست که او را بخوانم تا اجابتم کند؟، خدایا! آنگاه که به سوی تو زاری نکنم تا به من مهرآوری، پس کیست که به جانب او زاری کنم تا به من مهر آورد، خدایا! چنان که دریا را برای موسی (درود خدا بر او) شکافتی و نجاتش دادی، از تو درخواست می‌کنم بر محمّد و خاندانش درود فرستی و از آنچه در آن گرفتارم.

کتاب‌ها و دعا‌های امام سجاد (ع)

صحیفه سجادیه

این کتاب که به زبور آل محمد مشهور است شامل ۵۴ دعا و مناجات از امام سجاد (ع) است و درواقع ایشان در این دعا‌ها به روشن کردن راه درست در پرتو تربیت دین و قرآن و پاکیزه ساختن جان‌ها از آلایش اشاره می‌کند و از رفتار و گفتار ناشایست جامعه به خداوند پناه می‌برد. این کتاب به زبان‌های فارسی، انگلیسی، فرانسوی و … ترجمه‌شده است.

رساله حقوق

این رساله از امام سجاد (ع) مجموعه‌ای تربیتی و اخلاقی است که در آن ۵۱ حق شامل وظایف مختلف انسان در برابر خدا، خود و دیگران گفته‌شده است. برخی از حقوق نام‌برده در این رساله عبارت‌اند از: حق خدا، حق نفس، حق زبان، حق نماز، حق معلم، حق رعیت، حق زن، حق مادر، حق پدر، حق فرزند، حق بنده، حق هم‌نشین، حق همسایه و … است.

دعای سحر مشهور به دعای ابوحمزه

امام زین‌العابدین (ع) این دعا را در سحر‌های ماه رمضان می‌خواندند و چون ابوحمزه ثمالی این دعا را از امام سجاد (ع) نقل کرده است به این نام مشهور است.

زیارت امین الله

امام سجاد (ع) موقع زیارت مزار حضرت علی (ع) این زیارت‌نامه را خوانده است که یکی از معتبرترین زیارت‌ها است و در زیارت دیگر ائمه (ع) نیز می‌توان آن را خواند.

مقام امام سجاد (ع)

مقام امام زین‌العابدین (ع) در شهر نجف در کشور عراق و نزدیک مرقد صافی صفا و در ضلع غربی آستان مقدس علوی قرار دارد. این مکان درواقع محل توقف و اقامت ایشان برای زیارت امیر مؤمنان (ع) بوده است که بعد‌ها در آنجا مسجدی به نام مقام امام زین‌العابدین (ع) ساخته شد.

حجت الاسلام احمد شیخ بهایی کارشناس مذهبی گفت: امام زین العابدین نامشان علی و لقب شان سجاد است؛ ایشان فرزند امام حسین علیه السلام در کربلا حضور داشت؛ ولی در روز عاشورا به علت بیماری شدید نتوانستند در جهاد شرکت کنند؛ لذا اسیر شدند و با سایر اسرا به کوفه و شام برده شدند.

او می‌گوید: امام سجاد علیه السلام، پس از بازگشت به مدینه به مدت ۳۵ سال امامت شیعیان را به عهده داشتند و در طول دوره زندگی به خاطر اختناق شدیدی که از طرف حکومت ستمگر شام تحمیل شده بود، مبارزه غیرعلنی را در پیش گرفتند.

به گفته حجت الاسلام شیخ بهایی، یکی از این شیوه ها، انتقال معارف اسلامی در قالب دعا بود.

او به کتاب صحیفه سجادیه اشاره کرد و گفت: صحیفه سجادیه کتابی است که امام سجاد علیه السلام املا کرده‌اند، امام باقر علیه السلام نوشتند و امام صادق علیه السلام نیز حضور داشتند.

این کارشناس مذهبی می‌گوید: در این کتاب، ۵۴ دعای کوچک و بزرگ است که در موضوعات مختلف در قالب دعا راه زندگی را نشان می‌دهد.

به گفته حجت الاسلام شیخ بهایی، صفحیه سجادیه دعا برای مرزداران در قالب دعا شیوه مبارزه با دشمنان را ارائه می‌کند.

او به بخشی از این دعا‌ها اشاره کرد و گفت: دعای فرزند برای پدر و مادر و دعای پدر و مادر در حق فرزند دعا‌هایی هستند که در قالب دعا وظیفه پدر و مادر با فرزند را بیان می‌کند، دعای مکارم الاخلاق فضائل و رذائل را در قالب دعا بیان می‌کند، دعا در صلوات بر پیامبر که شیوه مبارزاتی پیامبر را و روشنگری پیامبر را بیان می‌کند، دعا در ختم قرآن که پر است از نکته‌های مربوط به قرآن، دعا در وداع ماه مبارک رمضان که فلسفه احکام و فلسفه روزه را بیان می‌کند، دعای حضرت در روز عرفه که مثل دعای امام حسین در روز عرفه است، دعا در توبه دعا درباره پناه بردن به خدا، دعا در بعد از نماز شب و دعا‌های دیگر که اختصاصی به زمان و مکان خاصی ندارد تا قیامت برای همه بشریت راه اصلاح تعالی و پیشرفت و تقرب به خدا را نشان می‌دهد.

حجت الاسلام شیخ بهایی می‌گوید: افسوس که عده‌ای از ما با توجه به ادعای شیعه بودن و پیرو امام سجاد بودن از صحیفه سجادیه بی‌خبریم؛ در حالی که از غیر مسلمانان کسانی با این کتاب به شدت مأنوس هستند و این کتاب چراغ راه زندگی و آشنایی و عشق به خداست.

نقش معنوی امام سجاد (ع) در امتداد نهضت کربلا

با بررسی دقیق در واقعه عاشورا و سیره امام سجاد (ع) درمی یابیم که امام سجاد (ع) در جاویدان ماندن این نهضت و قیام خونین که تا ابد در ذهن و جان بشریت نقش بسته است نقش بسیار مهم و اثرگذاری داشته است و البته از عهده این مسئولیت و رسالت به خوبی برآمده است. بعد از حادثه عاشورا، اسرا به کوفه و سپس به شام فرستاده شدند و امام سجاد (ع) و حضرت زینب (س) در فرصت‌هایی که به وجود می‌آمد سخنرانی کردند و پیام کربلا را به همگان رساندند. آن‌ها مظلومیت امام حسین (ع) ویاران باوفایشان و ظلم‌هایی که دشمنان یزیدی در حق ایشان انجام دادند را بیان کردند، این افشاگری‌های امام سجاد (ع) و حضرت زینب (س) توطئه یزید که خواری اهل بیت بود را خنثی کرد و قضیه به سود اهل بیت تغییر کرد. امام سجاد (ع) در طول زندگی از روش‌های مختلفی استفاده کردند تا واقعه جان سوز کربلا به فراموشی سپرده نشود. این اقدامات آثار و پیامد‌هایی به همراه داشت که از آن جمله می‌توان به تنفر مردم از امویان، قیام مختار، توابین و قیام‌های مختلفی که نشأت گرفته از قیام امام حسین (ع) بودند، اشاره کرد.

مهم‌ترین فعالیت‌های تأثیرگذار امام سجاد (ع) در صحنه علمی و فرهنگی دنیای اسلام

اساساً بزرگ‌ترین رسالت تمام پیامبران و جانشینان آن‌ها تحوّل فکری و فرهنگی و ارتقای سطح دانش و فرهنگ مردم و افراد جامعه بوده و هست، امام سجاد (ع) نیز در همین زمینه، علی‌رغم خفقان حاکم بر فضای جامعه آن روز، توانست رسالت خویش را در عرصه علمی و فرهنگی به بهترین وجه ممکن ایفا کند و آثار ارزشمندی از خود به یادگار بگذارد.

تلاش‌های آن‌حضرت در حوزه‌های مختلف قابل بررسی است.

الف) آثار مکتوب

برخی از آثار مکتوبی که از آن‌حضرت به جای مانده عبارت‌اند از:

۱. صحیفه سجادیه: صحیفه سجادیه که به خواهر قرآن، زبور آل محمد (ص) و انجیل اهل‌بیت (ع) شهرت دارد، سندش به امام محمد باقر (ع) و زید بن علی بن حسین می‌رسد، و شرح‌های بسیاری بر این اثر ماندگار نگاشته شده است که تنها در کتاب الذریعة از حدود هفتاد شرح یاد شده است.

۲. مناجات‌های پانزده‌گانه (مناجات خمسة عشر). ‏

۳. رساله حقوق: امام سجاد (ع) در این رساله به تمام ابعاد زندگی و روابط انسان با آفریدگار و خویشتن و خانواده و جامعه و حکومت و معلم و دیگر کسان پرداخته است. این رساله را ابوحمزه ثمالی، شاگرد امام سجاد (ع) نقل کرده است.

۴. مناجات انجیلیه: مناجات انجیلیه در برخی از کتاب‌های امامیه، از جمله در کتاب الصحیفة الثالثة السجادیة، تألیف علامه میرزا عبدالله اصفهانی نقل شده است.

علامه اصفهانی می‌گوید؛ «این مناجات مفصل‌ترین مناجاتی است که از امام سجاد (ع) بر جای مانده و من آن‌را در کتابی از مؤلفات قدماء امامیه دیده‌ام. این دعا معروف به انجیلیه است و وجه تسمیه آن این است که فقرات این دعا شبیه اکثر فقرات و مواعظ انجیل است که بر حضرت عیسی (ع) نازل شده، و نه انجیلی که هم‌اکنون بین مسیحیان است.

ب) زنده نگه‌داشتن یاد و خاطره عاشورا

یکی از فعالیت‌های فرهنگی امام زین العابدین (ع) زنده نگه‌داشتن فرهنگ عاشورا بود. شهادت امام حسین (ع) و یاران آن‌حضرت در افکار عمومی برای حکومت اموی بسیار گران تمام شد و مشروعیت آن‌را زیر سؤال برده بود؛ لذا امام سجاد برای آن‌که قیام عاشورا بتواند تأثیرش را بر فرهنگ عمومی مردم بگذارد و به دست فراموشی سپرده نشود، هم با نقل گزارش‌های کربلا و هم با سوگواری برای شهیدان و زنده نگه‌داشتن خاطره آنان، مبارزه را ادامه داد. چگونگی برخورد امام سجاد با این موضوع، اثر و نتیجه سیاسی داشت. یادآوری مکرر فاجعه کربلا نمی‌گذاشت ظلم و جنایت حکومت اموی از خاطره‌ها فراموش شود؛ در این‌جا به روایاتی اشاره می‌شود که بر این حقیقت دلالت دارند:

۱. از آن‌حضرت نقل شده است: زمانی که سپاه دشمن به سمت پدرم رو نمود، و قصد جنگیدن با پدرم و کشتن او را کرد، آن‌حضرت دستش را بلند نموده و دعا کرد: «اللَّهُمَّ أَنْتَ ثِقَتِی فِی کُلِّ کَرْبٍ وَ رَجَائِی فِی کُلِّ شِدَّة ...»؛ پروردگارا! تو در هر سختى و اندوهى، تکیه‌گاه من و در هر شدت و سختى، امید من هستى.

۲. فردی با نام منهال نقل می‌کند که در شام به امام سجاد (ع) عرض کردم:‌ای پسر رسول خدا! حال شما چطور است؟ چگونه شب را به صبح می‌آورید؟ امام فرمود: «وای بر تو، آیا هنوز نمی‌دانی که حال ما چگونه است؟! ما در این امت، مانند بنی اسرائیل گرفتار فرعونیان هستیم! مردان ما را کشته و زنان ما را زنده نگه‌داشته‌اند.‌ای منهال! عرب بر عجم می‌بالد که محمد مصطفی (ص)، از عرب است. قبیله قریش بر دیگر قبایل مباهات می‌کند که رسول خدا قریشی است. اما اینک ما فرزندان او هستیم که حقّمان غصب شده و خونمان به ناحق بر زمین ریخته شده است. ما را از شهر و دیارمان آواره کرده‌اند. پس "انا لله و انا الیه راجعون" از این مصیبت که بر ما گذشته است».

۳. امام هر وقت می‌خواست آب بیاشامد، تا چشمش به آب می‌افتاد، اشک از چشمانش سرازیر می‌شد. وقتی علت این کار را می‌پرسیدند، می‌فرمود: «هر وقت کشته شدن فرزندان فاطمه (س) را به یاد می‌آورم، گریه گلویم را می‌گیرد».

روزی خادم حضرت عرض کرد: آیا اندوه شما پایان ندارد؟! حضرت فرمود: «وای بر تو! یعقوب پیامبر که تنها یکی از دوازده پسرش ناپدید شده بود، در فراق فرزندش آن‌قدر گریست که چشمانش نابینا شد و از شدت اندوه کمرش خم شد، در حالی‌که پسرش زنده بود [و کاملاً از یافتن او ناامید نگشته بود]، ولی من ناظر کشته شدن پدرم، برادرم، عمویم و هفده نفر از بستگانم بودم که پیکرهایشان در اطرافم نقش زمین شده بود، پس چگونه ممکن است غم و اندوه من پایان یابد؟!».

اگرچه دوران امام سجاد (ع) به دوران تقیه معروف است، اما آن‌حضرت در نهان و آشکار، به بیان سیره و سخنان پیامبر (ص) و امام علی (ع) می‌پرداخت.

در حقیقت می‌توان سید الساجدین را احیاگر فقه و علوم آل محمد (ص) و زمینه‌ساز، و در واقع بنیان‌گذار مراکز علمی و مکاتب فرهنگی و فکری شیعه دانست. مکاتب و مراکزی که توسط شاگرد و فرزندش، امام باقر (ع) گسترش یافته، علوم اهل بیت (ع) را در دنیای آن روز منتشر کردند. نشر صحیح احکام و حلال و حرام‌های الهی، بیان معارف الهی، تربیت شاگردان و نیرو‌های عالم و شایسته، درس صبر و تحمل و مدارا، بی اعتنایی به دنیا، توجه به خداوند و راز و نیاز با خداوند، بخشی از معارف معرفتی و فرهنگی امام سجاد (ع) بوده است.

د) تربیت شاگردان

امام سجاد (ع) با تبیین معارف و فرهنگ اصیل تشیع، به مبارزه با جهل و خرافات و انحرافات فکری و اخلاقی جامعه پرداخت. آن‌حضرت در طی دوران امامت ۳۴ ساله خود، زمینه‌ها را برای طرح و گسترش علوم آل محمد (ص) آماده کرد. وی با ستایش علم و تکریم عالمان و تربیت شاگردانی؛ مانند امام باقر (ع) و زمینه‌سازی‌های فکری، فرهنگی، معرفتی، سیاسی، عبادی و...، زمینه را برای گسترش فقه و تفسیر و حدیث از طریق امام باقر و امام صادق (ع)، آماده ساخت.

در سایه تلاش‌های امام سجاد (ع)، افراد بسیاری از علم آن‌حضرت بهره‌مند شدند. به گونه‌ای که شیخ طوسی ۱۷۱ نفر را از اصحاب و راویان و شاگردان مکتب امام سجاد (ع) نام برده است.

بزرگانی؛ مانند ثابت بن دینار (ابوحمزه ثمالی)، ابوخالد کابلی، یحیی بن ام الطویل، سعید بن جبیر از شاگردان مکتب امام سجاد (ع) بودند.

مناظرات علمی

امام سجاد (ع)، با فقیهان مذاهب مختلف اموی، عثمانی، زبیری و... جلسه مذاکره، مباحثه و مناظره علمی برقرار می‌کرد و تعالیم حیات‌بخش اسلامی را برای آنان، بیان می‌کرد. آن‌حضرت در زمره امامانی است که در زمان امامت خود مناظرات متعددی با مخالفان و موافقان داشته است.

شهادت امام سجاد (ع)

امام زین‌العابدین (ع) بعد از گذشت ۴۰ سال از واقعه کربلا در روز ۱۲ یا ۲۵ محرم سال ۹۴ یا ۹۵ هجری قمری به دستور ولید بن عبدالملک و با خوراندن زهر به ایشان در شهر مدینه به شهادت رسیدند. قبر مطهر آن حضرت در قبرستان بقیع در مدینه کنار قبر امام حسن مجتبی (ع)، امام محمدباقر (ع) و امام جعفر صادق (ع) قرار دارد.

گزارش از صدیقه حاتمی