باشگاه خبرنگاران جوان شهرکرد گزارش می‌دهد؛
واگویی تمدن در کاوش‌های باستان شناسانه
سرزمین ایران با بیشترین پیشینه تاریخ و تمدن از نظر تعداد میراث ثبت شده جهانی در بین کشور‌های برتر دنیا قرار گرفته است.
به گزارش باشگاه خبرنگاران جوان از شهرکرد، زیر خاک، چمن‌ها و شاید زیر ریشه درختان و حتی گاه زیر کوه ها، تپه‌ها و اعماق دریا، مخفی شده اند؛ صندوقچه‌های اسراری که حرف‌هایی ناگفته از دیروز‌های خیلی دور دارند و حالا آب را که پس بزنی و یا سینه خاک را بشکافی، پرده از راز‌هایی بر می‌دارد که در گذر زمان خاک خورده اند؛ و زمین چه خوب، حق نمک را به جا آورده و برایشان امانت داری کرده است.
ایران جزو چند کشور اول جهان با بیشترین پیشینه تاریخ و تمدن در بین تمام کشور‌های جهان و از نظر تعداد میراث ثبت شده جهانی در بین کشور‌های برتر دنیا قرار گرفته است. در ایران بیش از ۳۰ هزار جاذبه گردشگری، طبیعی و فرهنگی وجود دارد.
چهارمحال و بختیاری از گذشته تاکنون پل ارتباطی مهمی میان دو منطقه فرهنگی جنوب و جنوب غرب ایران، فارس وخوزستان بوده است. برخلاف دیگر بخش‌های کوهستانی فلات ایران، این ناحیه از نظر باستان شناختی خیلی کم شناخته شده است.
بیشتر بخوانید
- آثاری که فقط در فهرست ملی قرار می‌گیرند/ بنای متعلق به پیش از اسلام در سایه بی توجهی در حال تخریب است
- پیوند تاریخ با طبیعت در چهارمحال و بختیاری/ پیرغار؛ جاذبه‌ای که به دل تاریخ راه دارد
- گنجینه‌ای از زیستگاه‌های طبیعی و زیستمندان آن در زمین، پنهان است
بخش میان کوه شهرستان اردل به دلیل داشتن ویژگی‌های طبیعی و جغرافیایی خاص در دوره‌های مختلف مورد توجه جوامع انسانی بوده است، در حقیقت موقعیت استراتژیک، دره‌های حاصلخیز، وجود منابع غنی آب‌های سطحی و زیرزمینی شامل رود‌ها و چشمه ها، شرایط زیست محیطی مناسبی را برای تشکیل استقرار‌ها در این منطقه از گذشته تا به امروز فراهم کرده است.
وجود دره‌های میانکوهی حاصلخیز که به خوبی مشروب می‌شوند نیز موید این مطلب است.
این منطقه دارای دو چشم انداز کاملاً متفاوت است. بخشی از آن باوجود رشته کوه چهل‌چشمه و گره با ارتفاعی بیش از ۳۵۰۰ متر دارای زمستان‌های سرد و تابستان‌های معتدل و بخشی با ارتفاعی کم بین ۱۱۰۰ تا ۱۸۰۰ متر در تابستان‌ها گرم و در زمستان‌ها سرد است.
این ویژگی‌های جغرافیایی و آب و هوایی باعث شده که منطقۀ میان کوه دارای چراگاه‌های بسیار غنی در بیشتر ماه‌های سال باشد و از این رو منطقه‌ای بسیار مستعد برای شکل گیری و توسعۀ جوامع انسانی با معیشت دامداری از دورترین ایام به این سو بوده است.
طی سه فصل بررسی این منطقه که در سال‌های ۱۳۸۷ تا ۱۳۹۰ انجام شد، شماره ۲۵ محوطه ایلام میانی شناسایی و ثبت شد.
بیشتر محوطه‌های شناسایی شده دوره ایلام میانی در دره‌های کوچک و بزرگ و دامنه ارتفاعات قرار گرفته اند و تمامی ویژگی‌های ریخت شناختیِ استقرار‌های کوچ نشینی امروزی را دارند و تنها در چند محوطه شواهدی از تداوم استقرار‌ها دیده می‌شود.
اینجا کم نیست زمین‌هایی که آدم ها، دست بر دل خاک شان برده اند، نه برای کشت و کار محصول؛ اینجا، دست به تیشه و بیلچه می‌شوند تا بذر کاوش بکارند و تاریخ باستانی و تمدن، از دل خاک درو کنند؛ شغلی که ظرافت و دقت در آن، حرف اول را می‌زند و کوچک‌ترین حرکت خطای قلمو، ماله و یا یک تکان اضافه الک‌های حفاری، ممکن است یک دنیا دانسته‌های تمدن بشری نهفته در خاک را به باد دهد.
کاوش‌هایی که با آن، از دل خاک تمدن بشری می‌روید
تا پیش از سال ۱۳۸۷ تنها یک محوطه مربوط به دوره نوسنگی در بخش‌های غربی استان چهارمحال و بختیاری شناسایی شده بود، بنابراین آگاهی ما از چگونگی یکجانشینی و توسعه معیشت کوچ نشینی در این منطقه بسیار اندک بود.
طی سال‌های ۱۳۸۷ تا ۱۳۹۰ طی سه فصل بخش میان کوه در جنوب غرب شهرستان اردل که از کوهستانی‌ترین بخش‌های استان چهارمحال و بختیاری است، برای نخستین بار بررسی باستان شناختی شد که نتایج قابل توجهی در برداشت؛ از جمله می‌توان به شناسایی ۶۰۰ محوطه مربوط به دوره پارینه سنگی میانی تا دوره قاجاریه اشاره کرد که از این تعداد شمار ۹ محوطه مربوط به دوره نوسنگی است. بیشتر محوطه‌های شناسایی شده نوسنگی در دره‌های سرخون و هلوسعد واقع شده اند.
همان گونه که با توجه به وضعیت طبیعی منطقه قابل پیش بینی بود، بیشتر محوطه‌های شناسایی شده در تمامی دوره‌ها از نوع پراکندگی سفال بدون ارتفاع محسوس هستند. این محوطه‌ها بر اساس ریخت شناسی و مشاهدات امروزی درباره کوچ نشینان منطقه، و نیز شمار اندک یافته‌های سطحی آن‌ها از نوع کوچ نشینی هستند.
بیشتر محوطه‌های شناسایی شده دوره نوسنگی در دره‌های کوچک و بزرگ و دامنه ارتفاعات قرار گرفته اند و تمامی ویژگی‌های ریخت شناختی استقرار‌های کوچ نشینی امروزی را دارند و تنها در چند محوطه شواهدی از تداوم استقرار‌ها دیده می‌شود.
با بررسی محوطه‌های نوسنگی مشخص می‌شود که تمامی آن‌ها دوره استقراری کوتاهی داشته اند، به این معنا که پس از این دوره یا متروک شده اند یا تنها برای مدت کوتاه دیگری مسکونی بوده اند.
سفال نوسنگی این منطقه با اندک شباهت به سفال موشکی و جری در فارس و سفال نوسنگی خوزستان بیشترین همخوانی را با سفال قلعه رستم نشان می‌دهد که احتمالا منشا محلی دارد. در بین فرهنگ‌های نوسنگی قدیم جنوب غرب، سفال‌های قلعه رستم و بیشترین شباهت را با محوطه‌های نوسنگی قدیم میان کوه دارند.
روییدن ناگفته‌های تاریخ از دل خاک این سرزمین
سال ۱۳۸۷ در بررسی‌های باستان شناختی شهرستان اردل ۱۹۰ اثر تاریخی فرهنگی کشف و مستندسازی شد.
اسفندیار حیدری پور رئیس وقت سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی وگرشگری چهار محال و بختیاری اظهار داشت: گروه باستان شناسی شهرستان اردل به منظور بررسی و شناسایی آثار تاریخی استان و در راستای تهیه نقشه باستان شناسی کشور در فصل اول کار در دو ماه طی بررسی پیمایشی و روشمند، ۱۹۰ اثر فرهنگی کشف و مستند سازی شد.
او قدیمی ترین اثر شناسایی شده در میان این آثار را متعلق به دوران نوسنگی عنوان کرد و افزود: در بررسی شهرستان اردل آثاری از دوران‌های مختلف تاریخی همچون عصر آهن، هخامنشی، اشکانی، ساسانی و اسلامی نیز شناسایی شده است.
حیدری پور تقسیم بندی آثار شناسایی شده را شامل ده غار و اشکفت، ۳۳ بردگوری، ۹۷ تپه و محوطه، ۲۳ گورستان، ۱۳ سازه شامل پل و بنا، ۱۱ چل و یک کتیبه دانست و تصریح کرد: از دیگر آثار دو مجموعه اثر شامل روستای قدیمی دوازده امام، گورستان و بنای امامزاده و مجموعه دوم شامل پل، کتیبه و بردگوری‌های کاج را در بر می‌گیرد.
او افزود: خانه کافران در دره گرم روستای سرپیر و دیواره‌های سخره‌ای آن و همچنین قلعه بادره سمی در دره‌ای به همین نام بعد از روستای اشترکی شمس که کار مستند سازی آن‌ها به صورت کامل انجام شد.
حیدری پور بیان داشت: در روستا‌های محدوده سد بهشت آباد شامل بهشت آباد، سنگ بیل، شیخ محمود و چم کاج تعداد ۲۶ اثر شناسایی و ثبت شد.
او از بررسی و شناسایی دو منطقه که دارای چل بودند شامل محدوده دره چاه بر روی تپه ماهور‌ها و منطقه‌ی دیناران بر روی تپه ماهور‌های موسوم به لافراخه اشاره کرد و افزود: چل‌ها همگی در راس تپه قرار داشته و از انباشت سنگ‌های آهکی لاشه برروی هم تشکیل شده اند.
همچنین در برخی از این چل‌ها قالب گور حالت چهار چینه سنگی، بیضی یا مستطیل شکل هستند و همچنین در بررسی‌های شهرستان فارسان این چل‌ها نیز مشاهده شده که دوره‌ی تاریخی آن‌ها اشکانی و ساسانی در نظر گرفته شده است.
رئیس وقت سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی وگرشگری چهار محال و بختیاری در ادامه از کشف استودان‌ها که در اصطلاح عامیانه منطقه به بردگوری معروف هستند اشاره و خاطرنشان کرد: برخی از این استودان‌ها در سخره‌های آهکی و یا در سنگ‌هایی از نوع کنگلومرا در اشکال بیضی و بدون جهت ساخته شده اند که دهانه اغلب گور‌ها مربع، فضای داخلی مسطح و فضای بیرونی آن‌ها منحنی شکل است.
حیدری پور ارتفاع ورودی این بردگوری‌ها را نسبت به بستر سخره از ۵۰ سانتی متر تا ارتفاع شش متر متغیر دانست.
شهرستان اردل در ۷۰ کیلومتری شهرکرد مرکز استان چهارمحال و بختیاری واقع شده که دارای سه بخش مرکزی، میانکوه و شلیل است.
این شهرستان دارای دو رودخانه بزرگ بهشت آباد و کوهرنگ است و پوشش گیاهی شهرستان اردل علاوه بر درختان خودرو بلوط، انجیرکوهی، گردو و بادام است.
کشف بزرگ‌ترین محوطه پیش از تاریخی در شهرستان اردل
علی‌اصغر نوروزی باستان‌شناس و عضو هیات علمی پژوهشکده باستان‌شناسی کشور گفت: بزرگ‌ترین محوطه پیش از تاریخی در شهرستان اردل چهارمحال و بختیاری کشف شد.
او افزود: با بررسی‌های موردی باستان‌شناسان میراث‌فرهنگی چهارمحال و بختیاری، محوطه باستانی مهمی با وسعت ۱۰ هکتار در اطراف شهر کاج از توابع شهرستان اردل شناسایی شد.
نوروزی اضافه کرد: این محوطه باستانی در باریکه‌ای محصور در مسیر ارتباطی بهشت‌آباد به کاج واقع شده است و مدارک معتبری از استقرار‌های انسانی مهم دوره‌های مختلف پیش از اسلام را در بر دارد.
او گفت: شواهد باستان‌شناسی و مطالعات اولیه آثار سطحی بیانگر این مهم است که بخش مهمی از این محوطه به دوره فراپارینه سنگی با بیش از ۱۰ هزار سال قدمت تعلق داشته که البته با انجام کاوش در این محل احتمال کشف آثار قدیمی‌تر نیز احتمال دارد.
نوروزی افزود: در دوره شناسایی شده، در رژیم غذایی انسان تغییراتی حاصل و شاهد اضافه شدن حیوانات کوچک به فهرست غذایی انسان‌ها هستیم.
باستان‌شناس و عضو هیئت علمی پژوهشکده باستان‌شناسی کشور افزود: در واقع در دوره فراپارینه سنگی، انسان‌ها به شکار حیوانات کوچک‌تر و گردآوری غلات وحشی و ماهیگیری روی آوردند.
او گفت: با توجه به نزدیکی این منطقه به منابع آب و از جمله رودخانه کارون برای فعالیت‌های مرتبط با ماهیگیری، مسیر‌های مواصلاتی و شرایط ایده‌آل محیطی به سبب دارا بودن آب و هوای مطلوب، این منطقه در طول تاریخ همواره شاهد استقرار اقوام مختلف بوده است.
نوروزی گفت: از دیگر شواهد باستان‌شناسی کشف شده در این محل سفال‌های دوره‌های پیش از تاریخی نوسنگی، مس و سنگ و دوره مفرغ تا دوران اسلامی، در کنار شواهد معماری است.
او افزود: این محوطه باستانی به‌لحاظ گسترش در سطح دارای ارزش‌های مهم باستان‌شناسی است که می‌تواند مکان مهمی برای مطالعه فرایند گذار از دوران پارینه سنگی به نوسنگی و روند ایجاد نخستین استقرار‌های انسانی در این بخش از زاگرس باشد.
باستان‌شناس و عضو هیئت علمی پژوهشکده باستان‌شناسی کشور تصریح کرد: به همین منظور از بُعد استانی و ملی، محل کشف شده دارای ارزش مطالعاتی و تاریخی و فرهنگی فراوانی است.
نوروزی افزود: تاکنون آثار متعددی نظیر بردگوری کاج ۲ از دوره‌های مختلف در شهرستان اردل شناسایی شده است.
او ادامه داد: این بردگوری که در جنوب روستای کاج قرار دارد با شماره ۳۸۸۱ سال ۱۳۸۰ در فهرست آثار ملی کشور ثبت شده است.
نوروزی گفت: برای حفاظت و نگهداری، مطالعه و معرفی این آثار، کمک و همراهی مردم و مسئولان منطقه بسیار تعیین کننده و تأثیرگذار خواهد بود.
حفظ آثار تاریخی به لحاظ طیف وسیعی از مزایای فرهنگی و اجتماعی دارای اهمیت است؛ از رفاه اجتماعی و فرهنگی ساکنان منطقه حمایت می‌کند، غرور مدنی جوامع را ارتقا می‌دهد و به همان اندازه می‌تواند وسیله‌ای برای دست‌یابی به اهداف اقتصادی بلندمدت همچون رشد و احیای مجدد شهرها، مشاغل کوچک و تأمین مسکن باشد.
اهمیت حفاظت از آثار تاریخی به عنوان سند‌هایی ماندگار برای داشتن تصویری شفاف از زندگی گذشتگان بسیار با اهمیت است.
این آثار در برخی از موارد به دلیل تاریخ ساز بودن از ارزش مهمی برخوردارند که حفاری‌های غیر اصولی و عدم حفاظت از آن‌ها به تاریخ بشریت در بخشی از جهان لطمه وارد کرده است.
گزارش از افسانه احمدی فارسانی
انتهای پیام/ف
