ابن بطوطه که در سال ۷۳۴ هجری قمری قسمتی از خراسان را سیاحت کرده است، در کتاب تحفه الانظار، ضمن توصیف شهر مشهد می‌نویسد: «بر روی مرقد امام رضا (ع) صندوقی چوبی با صفحات نقره‌ای نصب شده.» این صندوق از سده‌های گذشته تا کنون دارای پوشش‌هایی پارچه‌ای بوده که صندوق مرقد مطهر را می‌پوشانده‌اند. این صندوق‌پوش‌ها به دو شکل حجم‌دار (مکعب مستطیل) و مستطیل شکل است.

مهدی قیصری نیک معاون امور موزه‌های آستان قدس رضوی، موزه و خزانه آستان قدس رضوی را دارای مجموعه‌های نفیسی از منسوجات دوره اسلامی عنوان می‌کند که در دوره‌های مختلف تاریخی به وسیله‌ی دوستداران و ارادتمندان امام رضا (ع) به حرم مطهر وقف و اهدا شده‌اند.

او افزود: بسیاری از آثار این مجموعه را علاوه بر ارزش‌های تاریخی و هنری، دارای ارزش‌های کاربردی است و قدیمی‌ترین «صندوق‌پوش زربفت» موجود در آستان قدس رضوی که به وسیله‌ی حاجی اسوار لاهیجی به تاریخ ۹۵۲ هجری قمری وقف حرم مطهر رضوی شده است، به عنوان یکی از آثار نفیس این مجموعه است.

این صندوق‌پوش که توسط میرنظام کاشانی در رشت بافته شده از جنس زری اطلسی به شکل مکعب مستطیل بوده و از دو قطعه مستطیلی به ابعاد ۱۲۰*۲۲۰ سانتی‌متر و مستطیلی به ابعاد ۶۳۵ *۱۲۰ سانتی‌متر تشکیل یافته است. زری اطلسی نوعی پارچه زربفت است که در آن تار‌ها و پود‌های زمینه از جنس ابریشم و پود نقش انداز از جنس گلابتون است. گاهی در بعضی پارچه‌های زربفت، فن زری اطلسی و زری دارایی هم‌زمان اجرا می‌شود. در زری دارایی، زمینه گلابتون و نقش انداز ابریشم است.

این صندوق‌پوش دارای حاشیه و کتیبه با طرح محرماتی است و با نقوش گیاهی و پرنده تزیین شده است. حاشیه‌های پهن افقی در چهار ردیف وجود دارد که دو ردیف وسط به رنگ مشکی و دو ردیف بالا و پایین به رنگ آبی الماسی است.

این ردیف حاشیه‌ها، نقوش محرماتی میانی را قطع می‌کند. در هر دو ردیف حاشیه‌ها، سوره مبارکه فتح به خط ثلث بافته شده است. نوار‌های عمودی محرماتی این صندوق‌پوش در رنگ‌های قرمز، مشکی، آبی الماسی، نباتی، طلایی و سبز روشن است.

در این نوار‌ها نقوش گیاهی و حرکات اسلیمی و کتیبه‌های نام اهداکننده، بافنده، محل بافت، تاریخ بافت، اسماء متبرکه و دعای نادعلی بافته شده است. هر کدام از این کتیبه‌ها، به‌صورت واگیره‌ای (بندی) در یک نوار محرمات تکرار شده‌اند. نام بانی اثر درکتیبه‌ای شعری چنین آمده است:
کرده است این تحفه نظر مرقد شاه جهان    کالجار حاجی اسوار از دیار لاهیجان

این کتیبه در دو مصرع و به طورعمودی و با کلمات زیر هم بافته شده است. در سطح بالایی این صندوق¬پوش، فقط کتیبه‌های نام بانی قرار دارد؛ اما در سطوح جانبی هر دو شکل کتیبه افقی و عمودی بافته شده است.

کتیبه‌های نام بافنده، تاریخ و محل بافت به صورت عمودی در یک نوار محرماتی و ادامه آن در فضای بین دو کتیبه بافته شده است. «شد به توفیق حی سبحانی عمل میر نظام کاشانی» کتیبه نام خالق این اثر هنری موجود در نوار محرماتی است. «عمل میر نظام کار رشت سنه ۹۵۲» نیز در فضای بین دو کتیبه نادعلی بافته شده است.

کتیبه‌های اسماء متبرکه «یا الله»، «یا محمد» و «یا علی» با سه طرح در حاشیه‌های محرماتی، به صورت عمودی و افقی در حاشیه‌های لبه اثر بافته شده است. متن «دعای نادعلی» در حالت بازوبندی در نوار‌های محرمات در سطوح بالایی و جانبی، با رنگ‌های متفاوت قرمز، مشکی، سبز، آبی و طلایی بافته شده است.

آیات سوره فتح به خط ثلث در سطوح صندوق‌پوش به صورت افقی در بالا و پایین به رنگ‌های آبی الماسی و مشکی در نقش‌های یکسان بافته شده‌اند. در حاشیه‌های محرماتی، نقوش گیاهی، پرنده، گل‌های ختایی و اسلیمی در رنگ‌های مختلف بافته و تکرار شده‌اند؛ اما بین دو حاشیه تکراری سوره فتح، نقوش به رنگ قرمز هستند.

در بافت این صندوق‌پوش هم مانند همه پارچه‌های زربفت، علاوه بر کاربرد نخ‌های گلابتون طلایی بسیار ظریف، از تاروپود ابریشمی در شش رنگ قرمز، سبز روشن، طلایی، نباتی، آبی الماسی و مشکی استفاده شده است. ابریشم به کار رفته در این اثر، با رنگ‌های طبیعی، گیاهی و معدنی رنگ‌آمیزی شده، گلابتون آن نیز زرین و سیمین است.

 

آستر صندوق‌پوش ابریشمی، بنفش ارغوانی و فن بافت کج‌راه است. دورتادور محل اتصال دو قطعه صندوق پوش، با قیطانی زیبا با مغز ابریشمی مشکی تزیین شده و پوشش گلابتونی با فاصله‌های نیم سانتی‌متر روی ابریشم تابیده شده است.

ضریح‌پوش مخمل مرواریدی و سرمه‌دوزی که به سفارش مهد علیا مادر ناصرالدین شاه قاجار در سال ۱۲۸۵ هجری قمری توسط بی‌بی جان زردوز دوخته شده است از دیگر آثار نفیس موزه فرش و منسوجات آستان قدس رضوی است.

 

معاون امور موزه‌های آستان قدس رضوی، مورد استفاده این ضریح‌پوش را برای پوشش شیروانی ضریح فولادی مرقد شریف امام رضا (ع) عنوان می‌کند. این اثر به نقوش گیاهی، بته جقه و حواشی کتیبه‌دار مزین است.

کتیبه‌ها شامل اشعاری به زبان فارسی و عربی در مدح امام رضا (ع) و مقام ائمه اطهار، نام واقف، دوزنده و تاریخ دوخت آن به خط نستعلیق است که با استفاده از گلابتون برجسته‌دوزی شده اند. علاوه بر ظرافت به کار رفته در دوخت این اثر ترکیب رنگی حاصل از کاربرد مروارید، گلابتون و سرمه بر روی زمینه مخمل ابریشمی لاجوردی بر نفاست آن افزوده است.