به گزارش خبرنگار حوزه فناوری گروه علمی پزشکی باشگاه خبرنگاران جوان، شاید تاکنون بار‌ها از سر در پارک لاله تهران عبور کرده و با مجسمه‌ای روبرو شده باشید که دست‌هایش رو به بالا و در اطراف دست‌هایش منظومه شمسی است. بسیاری از ما شاید تا به حال اصلاً توجه نکرده باشیم که این مجسمه کدام شهیر نامدار ایران است. این مجسمه به واسطه استاد بزرگ بودن خیام در نجوم به این شکل ساخته شده است.

امروز ۲۸ اردیبهشت است که همه ساله به عنوان روز بزرگداشت حکیم عمر خیام گرامی داشته می‌شود. خیام نیشابوری در تاریخ ۲۸ اردیبهشت ۴۲۷ خورشیدی در نیشابور به دنیا آمد و در تاریخ ۱۲ آذر ۵۱۰ خورشیدی در نیشابور فوت کرد.

همه ما وقتی اسم خیام را می‌شنویم ناخودآگاه کتاب شعری با رباعیات زیبا را در ذهنمان تجسم می‌کنیم. اما این نوع شناخت از خیام (استاد بزرگ نجوم) یک شناخت سطحی است. در ادامه این گزارش به بیان توضیحاتی درباره جایگاه خیام و اقدامات او در نجوم و ریاضیات می‌پردازیم.

بیشتر بخوانید: ساخت اولین خانه مجهز برای زندگی روی ماه +تصاویر

حکیم عمر خیام فیلسوف، ریاضی‌دان، ستاره‌شناس و رباعی سرای ایرانی در دورهٔ سلجوقی است. وی پس از طی تحصیلات در حوزه‌های مختلف در رشته ریاضیات و نجوم متبحر شد و در این حوزه شیوه‌های خاصی را در حل مسائل مختلف ابداع کرد. حکیم عمر خیام به دلیل تبحر و دانش عظیمی که در این دو علم بدست آورده بود، ملکشاه سلجوقی از او خواست که به دربار سلجوقی برود. خیام در دربار سلوچی مقام و مرتبه‌ای بزرگ پیدا کرد.

تقویم جلالی

خیام نزد ملکشاه دست به انجام کار‌های علمی بسیاری زد که از میان آن‌ها می‌توان به نگارش تقویم جلالی اشاره کرد. حکیم عمر خیام بنا به درخواست ملکشاه رصدخانه ملکشاهی را ساخت و در صدد اصلاح تقویم موجود برآمد. تقویم جلالی به استناد پژوهش محققان و گفته‌های اخترشناسان، دقیق‌ترین گاهشمار جهانی است؛ در برابر تقویم اروپایی که در هر ۲۵۰۰ سال یک روز خطا دارد، گاهشمار جلالی در هر ۱۰ هزار سال یک ثانیه خطا دارد. گاهشمار هجری خورشیدی که مورد استفاده ما ایرانیان است، ۶ مارس ۱۰۷۹ میلادی (پانزدهم اسفندماه) توسط حکیم عمر خیام نیشابوری تکمیل و به تقویم جلالی معروف شده است، زیرا در زمان حکومت جلال‌الدین ملکشاه سلجوقی تنظیم شده بود. گاه‌شماری جلالی بر اساس گاه‌شماری یزدگردی و نیز اختلاف اول فروردین در گاه‌شماری یزدگردی با موضع اصلی خورشید و زمان دقیق ورود آن به نقطه اعتدال بهاری طراحی شده است.

این تقویم را یکی از دقیق‌ترین گاه‌شماری‌ها دانسته‌اند، زیرا تا پیش از تنظیم تقویم جلالی، «کبیسه»‌ها یا حساب نمی‌شدند یا به شکلی در تقویم جای می‌گرفتند که باز خود مشکلاتی را پدید می‌آورد؛ بنابراین، آنچه گاهشمار جلالی را برجسته کرده است، شیوه محاسبه کبیسه‌هاست. چنانکه می‌دانیم هر سال ۳۶۵ روز و پنج ساعت و ۴۸ دقیقه و ۴۹ ثانیه است و منظور از کبیسه همین پنج ساعت و اندی است که منجمان از قدیم در این فکر بوده‌اند که با آن، چه کنند. در دوره ساسانی، پس از هر ۱۲۰ سال، یک سال را به صورت چرخشی ۱۳ ماهه حساب می‌کردند.

به این معنا که پس از ۱۲۰ سال اول، فروردین دو ماه و بعد از ۱۲۰ سال دوم، اردیبهشت دو ماه و به همین ترتیب تا اسفندماه در نظر گرفته می‌شد تا کبیسه محاسبه شود. پس از اسلام این کار به فراموشی سپرده شد و در نتیجه، بین سال عرفی و سال حقیقی اختلاف به وجود آمد. تقویم جلالی که امروزه در میان ما ایرانیان رواج دارد از چنان اعتباری بر خوردار است که تاکنون کمتر به آن ایراد وارد شده است.

دستاورد‌های حکیم عمر خیام در نجوم

حکیم عمر خیام به دعوت جلال الدین ملکشاه سلجوقی و وزیرش نظام الملک به اصفهان رفت تا سرپرستی رصدخانه‌ اصفهان را بر عهده گیرد. وی در مدت اقامت هجده ساله در اصفهان زیج ملکشاهی را تهیه کرد (زیج=زیگ، جدول محاسبات نجومی) و در حدود سال ۴۵۸ طرح اصلاح تقویم را تنظیم کرد و تدوینگر و بنیانگذار تقویم جلالی شد. در این زمان خیام به عنوان اختربین در دربار مشغول بکار شد هرچند به اختربینی اعتقادی نداشت. پس از مرگ ملکشاه و کشته شدن نظام الملک، خیام مورد بی مهری قرار گرفت و کمک مالی به رصدخانه قطع شد!

دستاورد‌های حکیم عمر خیام در ریاضیات

خیام نیشابوری تحت حمایت و سرپرستی ابوطاهر، قاضی القضات سمرقند، کتابی درباره‌ معادلات درجه سوم نوشت و از آجا که با نظام الملک طوسی رابطه‌ نیکویی داشت کتابش را به او هدیه کرد. تحقیقات و مطالعات خیام در جبر در نوع خود تحسین برانگیز است، اما کشف دیر هنگام رساله‌ جبر او و همچنین توفیقات ریاضیدانان در این حوزه از ریاضیات تنها موجب شگفتی اندیشمندان به سبب جنبه‌ تاریخی آن شد.

اثبات اصل پنجم اقلیدس که شالوده‌ی هندسه‌ اقلیدسی است از دیگر دستاورد‌های علمی عمر خیام به شمار می‌رود. کشف و اثبات بسط دو جمله‌ای (n ^ a+b) و همچنین ابداع روشی در بدست آوردن ضرایب منجر به نام گذاری مثلث حسابی بهانه‌ای بود تا نام خیام در کنار نام بزرگان دیگری همچون نیوتن و پاسکال به ثبت برسد.

کشف کننده معادلاتی با بیش از یک جواب

خیام را در زمان خودش و سال‌ها بعد نیز به عنوان ریاضیدان، فیلسوف و منجم می‌شناختند. کشفیات او در ریاضیات، جبر و هندسه بسیار اهمیت داشت. خیام نخستین کسی بود که روی معادلات درجه اول، دوم و سوم تحقیق می‌کرد و با انتشار کتاب جبر نشان می‌داد معادلات درجه سوم ممکن است بیش از یک جواب داشته باشند. او همچنین اصل پنجم از هندسه اقلیدسی را در کتابی به همین نام ثابت کرد، کتابی که تنها نسخه کامل آن امروزه در کتابخانه لایدن در هلند نگهداری می‌شود.

در این میان اگر دوجمله‌ای‌های ریاضی دوران دبیرستان را به خاطر بیاورید، آن‌ها را «دوجمله‌ای‌های خیام-نیوتن» نام‌گذاری کرده بودند، از آن جایی که هر دو روی این عبارات مطالعات زیادی داشت و قواعدی را در ارتباط با آن‌ها کشف کرده‌اند. همچنین «مثلث خیام-پاسکال» که رابطه بیان ضرائب دو جمله‌ای‌ها بود را بیشترمان در دوران تحصیل خوانده‌ایم.

نام گذاری یکی از حفره‌های ماه به نام خیام

در لبه غربی ماه، دهانه‌ای برخوردی به قطر ۷۰ کیلومتر قرار گرفته که به افتخار عمر خیام، ریاضیدان، منجم و شاعر فارسی‌زبان نام‌گذاری شده است و هر از گاهی می‎توان آن را به سختی مشاهده کرد.

این دهانه با موقعیت ۵۸ درجه شمالی و ۱۰۲.۱ درجه غربی، عملاً در پشت ماه قرار گرفته است و بعضی وقت‌ها به دلیل حرکت رخگرد ماه در لبه قمر زمین قرار می‎گیرد؛ اگر در این شرایط وضعیت تابش نور خورشید مساعد باشد، می‎توان این دهانه را از لبه مشاهده کرد، اما تنها روش تماشای این دهانه به شکل کامل، عکس‎برداری از مدار ماه است.

اندازه این دهانه و تعدد دهانه‌های کوچک‌تر روی آن از عمر چند میلیارد ساله این دهانه حکایت دارد. نام این دهانه در سال ۱۹۷۰/۱۳۴۹ توسط اتحادیه بین‌المللی نجوم IAU به تصویب رسید.

نابغه‌ای که همانند سایرین در حد کوچه و بازار معرفی شد

خیام نیز همانند سایر شخصیت‌های شهیر ایرانی به خوبی معرفی نشد و باز هم به رسم قدیمی معرفی آن در حد نام گذاری کوچه و خیابان و بلوار و نصب مجسمه باقی ماند. حتی هالیوود درباره خیام دو فیلم سینمایی ساخته است که هیچ ‌کدام حق مطلب را ادا نمی‌کند.

انتهای پیام/