میراث فرهنگی افغانستان و زخمی که از تکفیری‌ها خورد + تصاویر

به گزارش خبرنگار حوزه افغانستان باشگاه خبرنگاران جوان؛ انفجار؛ مجسمه بودا تکه تکه شد. نهم مارچ 2001 بود؛ انگار هزاران کودک با هم گریه می‌کردند، وقتی طالبان به فتوای ملا محمدعمر به روی مجسمه‌های غول‌پیکر بامیان آتش گشودند. چرا اینقدر تاریخ مورد نفرت آن‌ها بود؟ آنها با تجهیزات مدرن نظامی مردم را مجبور به رعایت شئونات متحجرانه و احمقانه می‌‌کردند. آنان زنان را در میادین سنگسار کرده و از دادن هر گونه اختیارِ انتخاب سر باز می‌زدند. آن‌ها می‌خواستند آیندگان از یاد ببرند، در این سرزمین جریان فکری و دینی دیگری وجود داشته است و تفهیم کنند تنها راه آن‌ها درست‌ترین راه از هر چیزی در دنیاست.

 

بعد از گذشت پانزده سال افغانستانی‌ها به بامیان رفته و از متولیان حقوق بشر خواستار مجازات عاملان انفجار مجسمه بودا شده‌اند. گویی خلاء از دست دادن تاریخ چنان قلب‌هایشان را به درد آورده که همان رفتاری را انجام می‌دهند که آدم‌ها بعد از پایان زلزله انجام می‌دهند. زلزله زدگان بیش از هر چیز دیگری زیر خروارها خاک به دنبال آلبوم‌های خانوادگی‌شان هستند و تنها یک عکس از عزیزانشان می‌تواند، آرامش را به آن‌ها برگرداند.

مجسمه‌های بودا در بامیان مجسمه‌های بزرگی بودند که در دل کوه در استان بامیان افغانستان ساخته شده‌ بودند. این دو مجسمه به بلندی ۵۳ متر و ۳۵ متر، در کنار مجموعه‌ای از بناهای تاریخی در این محل برای زمانی طولانی از جاذبه‌های اصلی گردشگری در افغانستان بودند. تندیس کوچکتر در سال ۵۰۷ میلادی و تندیس بزرگتر در سال ۵۵۴ میلادی ساخته شده‌است. پیکر ۵۳ متری بودا در یک تالار و یا غار کوه‌سنگی قرار داشت. پیش از انفجار و نابودی پله‌هایی در پهلوی پیکره‌ها وجود داشت و گردشگران تا فرق سر بودای بزرگ بالا می‌رفتند و در آنجا سقف تالار با تصویرهای شخصیت‌های مدنیت‌های گوناگون رو به رو می‌شدند که با شخصیت‌های هند و اروپایی مانند تصویر رومی و رومن کاتولیکی شباهت داشتند.

پیکر ۳۵ متری بودا نیز در یک تالار و یا غارکوه سنگی قرار داشت. هنوز بزرگی تندیس‌ها حتی از سوی باستانشناسان معتبر مورد تعجب و حیرت است. اما گروه پژوهشی دانشگاه ارتش آلمان (مونیخ) بلندی این سازه را در سال ۲۰۰۳ میلادی اندازه‌گیری کردند که ارتفاع تاقچه‌ها ۵۸ متر و ۳۸ و ارتفاع پیکره‌ها که به همان اندازه می‌باشند. پژوهشگران دانشگاه نظامی مونیخ اندازه‌ها را، برای اندازه صلصل از پا تا سر ۵۳ متر و دیگری  را ۳۵ متر اندازه کردند. صلصل که همسر مامه شاه بود به روی تختی ایستاده بود. اگر با دقت به اعداد پیکره‌های بامیان نگاه کنیم؛ متوجه می‌شویم که یک عدد عکس عدد دیگراند. صلصل سمبول مرد گقته شده و شاه‌مامه سمبول زن است. درمیان این دو، ۸ واحد کوچک دیگری وجود دارد که نماد از فرزندان می‌باشد.

گفت‌‌وگوهای زیادی در مورد ساخت مجسمه‌های بودا در بامیان وجود دارد. باستان‌شناسان می‌گویند احتمالا این بناها در بین سال‌های 300 و 400 میلادی ساخته شده‌است. برخی‌ها هم با دقت بیشتر می‌گویند که مجسمه بزرگ بودا در قرن پنجم میلادی و مجسمه کوچک درنیمه دوم قرن سوم میلادی ساخته شده و دکورهای اطراف آن از جمله آشیانه‌ها در قرن بعدی تراشیده شده‌اند. اما بعضی باستان‌شناسان به این باورند که ساخت مجسمه‌های بودا ۸۰۰ سال قبل از میلاد صورت گرفته است. درقرن هجده و نوزده میلادی اکثری اسناد تاریخی افغانستان در رابطه با بودای بامیان و اقوام ترک‌تبار افغانستان٬ توسط سلاتین آن زمان نابود شده است.

تکفیری‌ها به دلایل معدودی آثار باستانی را تخریب می‌کنند.

1. گسترش و توالی چنین رخدادهای هولناکی نشانگر بی‌حد و حصر بودن کج اندیشی، انحراف و گمراهی گروهی است که فکر و کنش آن نتیجه‌ای جز خسارت و کشت و کشتار به بار نمی‌آورد. این گروه به دنبال ساختن آرمانشهری از گذشته در حال، به بالاترین بهای ممکن است که با ریختن خون انسان‌ها و نابودی دستاوردهای بشری برابری می‌کند. در قاموس تاریخ بشری بسیاری از گروه‌های جنایتکار و تمامیت‌خواه نام خود را به ثبت رسانده‌اند که طالبان و داعش نیز به آن ها پیوسته‌اند. خطر بزرگ اینجا است که داعش و داعش‌سانان حقیقت را نزد خود می‌پندارند و دیگر انسان‌هایی را که چون آنان نمی‌اندیشند، مستحق تباهی می‌دانند. 

2. تکفیری‌ها از نبرد با اندیشه انسان به نبرد با طبیعت و زیست او رفته‌اند؛ چرا که چنین گروه‌هایی به دلیل عقل‌ستیزی، بی‌توجهی به مقتضیات زمان و غرق شدن در افکار سیاه و بسته خود چیزی برای ارائه ندارد جز آنکه بر هر چیز ممکن چنگ اندازد. رهبران این گروه‌ها تنها می‌کوشند در دل دیگران هراس بیافکنند، اما با نمایش دادن اعمال شرم‌آور خود در رسانه‌ها از درون شیطانی خود پرده برمی‌دارند، گویی توهم ساختن دنیایی مطلوب در دیدگاه تنگ‌نظرانه این گروه‌ها هیچ غیر و دیگری را برنمی‌تابد. این گروه‌های تکفیری تروریستی مثل داعش و طالبان دایره طرد گسترده‌ای دارند؛ چنان که هیچ دین و آیین و مسلکی را جز آنچه خود می‌اندیشند و مطلوب می‌دانند جایز نمی‌دانند. البته این ویژگی همه گروه‌های تمامیت‌طلب و تکفیری است که خود را میان دیوارهای تاریک خود ساخته محصور کرده‌اند. چنین گروه‌هایی از هر وسیله‌ای بهره می‌برند تا به هدف خود برسند، زیرا در این نوع نگرش «هدف وسیله را توجیه می کند». گاهی این فکر به ذهن متبادر می‌شود که شاید روزی بیاید که این گروه‌تروریستی به حذف خود به دست خود برسد؛ چرا که ممکن است جنایت‌های هولناک؛ اما قابل تصور هم نتواند داعش را ارضا کند. 

3. با مطالعه تاریخ به این نکته می‌رسیم که تولد و رشد داعش و امثالهم در خلاء شکل نگرفته، بلکه چنین گروهی دارای ریشه‌های فکری است که از سده‌های نخست تا عصر کنونی را در بر می‌گیرد. برخی از ویژگی‌های فکری داعش همچون «نص‌گرایی افراطی و مخالفت با عقل‌گرایی»، «توجه نکردن به مقتضیات زمان»، «جستجوی اتوپیایی در گذشته»، «بی‌توجهی به مبانی فقهی»، «تکفیر گسترده دیگران»، «ظاهرگرایی و بی‌توجهی به عمق دین»، «ارایه تصویری خشن از دین»، «بدعت در دین» را می توانیم در اعمالی که مرتکب می‌شوند، به وضوح ببینیم. 

4. مبارزه با تکثرگرایی و گفتمان‌های دیگر از ویژگی‌های گروه‌های تمامیت‌خواه همچون طالبان و داعش است؛ گروه‌هایی که فضای اندیشه را محصور در دنیای خود می‌دانند و تفکری جز نگرش بنیادگرایانه شان را بر نمی‌تابند و نابود می‌کنند. به مسلخ بردن اندیشه با نگرشی سیاه که خروجی‌اش چیزی جز نابودی داشته‌ها و فرهنگ بشری نیست در عملکرد و مشی فکری و رفتاری همه تکفیری‌ها نمود می‌یابد. دلیل این مشی فکری و رفتاری این است که تکثرگرایی می‌تواند بزرگترین موانع را بر سر رشد تفکرات بنیادگرایانه ایجاد کند و این اندیشه‌ها را از سکه بیاندازد. به این ترتیب، گروه‌هایی همچون داعش و طالبان چیزی برای ارایه نخواهند داشت. تخریب آثاری که به عنوان میراث تمدن بشری ثبت شده؛ تنها به این بهانه صورت می‌گیرد که هر چیزی خارج از دایره تفکر بسته تکفیر محکوم به نابودی است. چنین تفکری حتی نمادها را خطرناک می‌داند؛ از این رو در پی نابودی نشانه‌ها و نمادهای تاریخی و تمدنی بشر است و گمان می‌برد که با از میان بردن نمادها می‌تواند اندیشه‌ها را هم از بین ببرد. 

5. داعش گروهی است که در تنگنای تفکر تک‌ساختی زاده شده، از عقل ستیزی زیست می‌کند و تنها از دریچه‌ای غیر عقلانی به رخدادها و تحولات می‌نگرد. تخریب آرامگاه بزرگان و آثار تاریخی ریشه در اندیشه‌های وهابی‌گری دارد که از دوران طالبان به آن جامه عمل پوشانده شد؛ با این تفاوت که داعش دایره غیریت‌سازی را گسترش داده و آن را تا به حدی رسانده که حتی هم‌کیشان را هم در بر می‌گیرد. این چنین است که میراث تمدنی اسلامی و غیر اسلامی پیش روی تیشه داعش از هر تفاوت و تمایزی خالی است. 

طالبان و داعش و اقدام‌های این گروه‌ها نماد و در واقع تجسم عینی یک تفکر است. این تفکر با هر چه غیر از خود مخالف است. نکته قابل تامل اینکه فرایند مخالفت پیروان چنین منش و دیدگاهی پیامدی چون گفت‌وگو برای رفع تعارض را بر نمی انگیزد، بلکه به تلاش برای تخریب و حذف مخالف منتهی خواهد شد. این تفکر غیریت‌ساز و غیرستیز که حتی نماد دیگری را برنمی‌تابد و آن را نشانه کفر و الحاد قلمداد می‌کند، قلمرویی نه در حد سرزمین زیر اشغال؛ بلکه عرصه عملی جهانی و ماورای زمانی خاص دارد. 

طی هزاره‌های گذشته این تفکر با شدت و ضعف از دوره زنده سوزی اصحاب اخدود تا کشتار رنگین پوستان آمریکا و سپس عصر حاضر و قتل عام مسلمانان روهینگیا در میانمار امتداد داشته و در قلب اروپا با راستگرایی افراطی پیوند خورده و با ظهور طالبان در دهه‌های قبل و داعش امروز به اوج خود رسیده است. نکته مهم توجه به زمینه‌های بروز و ظهور چنین دیدگاهی است که در بزنگاه‌های زمانی و مکانی می‌تواند به ابزارهای قدرت دست یابد و چنان پیش رود که همه درهای ممکن به روی جنایت را بگشاید.