به گزارش گروه وبگردی باشگاه خبرنگاران جوان، مسجد گوهرشاد در مشهد و در جنوب حرم علی ابن موسی الرضا(ع) به سال ۸۲۱ه.ق به دستور «گوهرشاد بیگم» همسر «شاهرخ» ساخته شد.

به دلیل ظرافت و زیبایی کاشی‌کاری و خط و اسلوب معماری مسجد گوهرشاد، این مسجد از شاهکارهای معماری ایران در دوره تیموری و به دلیل موقوفات بسیار و مجاورت با آرامگاه علی ابن موسی الرضا(ع) از مهم ترین و شلوغ ترین مسجدهای ایران به شمار می‌رود، به طوری که برخی آن را پُربازدیدترین مسجد ایران می دانند.

پیشینه ساخت مسجد

بیش از ۶۰۰ سال قبل «گوهرشاد آغا» که ۳۲ سال سن داشت هواي زيارت مشهد به دلش افتاد.

وی نذر کرده بود گردنبند الماس نشانش را خرج مسجدی کند که در سايه امام رضا (ع) بنا شود و اين گردنبند را به بازرگانی ايرانی فروخت و هزينه ساختش را از دارايی خود فراهم کرد.

چند هفته بعد کلنگ مسجد درست در ضلع جنوبي حرم علي بن موسي الرضا (ع) به زمين خورد، اين مسجد در سال ۸۱۲ هـ.ق در زميني به مساحت ۸۷۹۸ متر مربع ساخته شد تا هم نام گوهرشاد بیگم در تاریخ ماندگار شود و هم به همت او مسجد گوهرشاد افتخار معماری اسلامی باشد که قرن هاست پابرجا مانده است.

امیرزاده نیکوکار

«مهد علیا گوهرشاد آغا» یا گوهر شاد بيگم امیرزاده ای بود که در دوران تیموری زندگی می کرد.

پدرش امير غياث الدين ترخان، لقب ترخان را وقتی از چنگيزخان گرفت که در جنگ هاي مختلف شرکت کرده و از خود شجاعت نشان داده بود.

ترخان به ترک ها و مغول ها یا بزرگانی گفته می شد که مزایای موروثی را به ارث می بردند، از پرداخت مالیات معاف بودند و آنقدر در حکومت اعتبار داشتند که هر وقت می خواستند، می توانستند به دیدن سلطان بروند.

ترخان همچنین واسطه ای ميان سلطان و رعيت بود و گوهرشاد بیگم، یک ترخان زاده بود.

بعدها هم که به همسری شاهرخ میرزا پسر تیمور گورکانی درآمد، همچنان یکی از زنان قدرتمند و با نفوذ و ثروتمند ایران بود که عروس موسس حکومت تیموریان شده بود.

با این حال همه کمالات گوهرشاد در ثروت و قدرت خانواده اش خلاصه نمی شد. گوهرشاد را زنی ادب دوست، هنرپرور و خير می دانستند که به تاريخ و ادبيات علاقه داشت، فرزندان هنرمندی تربیت کرد و دارایی اش را همیشه صرف کار خير کرد.
 



بهترین معماران برای بهترین بناها

گوهرشاد وقتی تصمیم گرفت ماندگارترین میراث خود را به یادگار بگذارد، قوام الدين شيرازي سرشناس ترين معمار ايراني را استخدام کرد تا ساخت مسجد گوهرشاد را به او بسپارد.

قوام الدين هم حاصل سال ها تجربه و دانش خود را در بند اين مسجد به يادگار گذاشت تا نظم و تقارن و ظرافت اين بنا را تا ۶ قرن بعد هم به رخ بکشد، اسم گوهرشاد در دو محل با کاشي معرق نگاشته شده است يکي در قسمت بالاي در نقره اي که به «دارالسياده» مي رود و ديگری بر کتيبه ايوان مقصوره که به خط زيبای پسری وی شاهزاده بايسنقر است.

به دنبال ساخت این مسجد گوهرشاد بيگم موقوفات بسياري را در این مسجد ماندگار کرد: از مجموع درآمد رقبات، يک عشر، حق التوليه متولی تعیین کرد، يک عشر ديگر را برای کارکنان و ضابطان و عمال و معمار کنار گذاشت و سپرد که مابقي درآمد را صرف عمران و آبادی مسجد گوهرشاد کنند.

گوهرشاد بيگم آثار و ابنيه زيادی از خود به جا گذاشته است که مي توان به غیر از مسجد گوهر شاد مشهد از مسجد جامع، مدرسه و خانقاه شهر هرات نام برد که هر دو این مساجد از شاهکارهاي هنر و معماري و کاشيکاری قرن نهم هجري به شمار مي رود.

همچنين آثار ارزنده ای در حرم امام رضا (ع) و اطراف آن پديد آورد از جمله دو رواق «دارالحفاظ» و «دارالسياده» را بنا کرد که معمار اين دو رواق و دو مسجد در هرات و مشهد قوام الدين شيرازی بود، مدرسه و خانقاهی که گوهرشاد دستور احداث آن را صادر کرد محلی برای تحصيل علمای برجسته ای از خراسان بود.


پسران هنرمند گوهرشاد

پسران گوهرشاد بيگم نیز هر دو هنرمند به خصوص در زمينه خط بودند، یکی از پسران او به نام «ميرزا بايسنقر» خوش طبع و هنرپرور بود و در خط ثلث سرآمد ديگر خطاطان زمان خودش به حساب می آمد؛ به طوری که کتيبه پيش طاق مسجد گوهرشاد هم که به خط ثلث نوشته شده، از هنرهاي بايسنقر است.

بزرگ ترين قرآن موجود در ایران هم که طول هر صفحه آن دو زرع و نيم است با هنر دست بایسنقر ماندگار شده که اگر سری به آستان قدس رضوی بزنید، می بینید که هنوز هم برخي صفحات آن در موزه موجود است.

پسری که گوهرشاد تربیت کرد، مثل مادرش ادب دوست بود. او بانی زيباترين مکتب کتابیسازی در ايران بوده است و در زمان خود نسخه های نفيس و زيبا بسيار نوشته و به تصوير کشيده است، همچنين به جهت علاقه خاصي که به هنر نشان مي داد هنرمندان بسياری را حمايت مي کرد و گرد هم می آورد.

ميرزا سلطان ابراهيم پسر دیگر گوهر شاد هم مانند برادرش هنرمند بود و قرآني به خط نسخ بسيار عالی از او در کتابخانه رضوی به یادگار مانده است.

کتبيه هاي بسياری هم به خط او در بناهای تاریخی شيراز وجود دارد که از جمله «دارالصفا» و کتیبه موجود در بقعه ظهيری است.

همچنين ميرزا ابراهيم سلطان تمامی مصالح و زندگی تيمور را به فارسی و ترک جمع آوری و مقايسه و تدوين کرد و تحويل شرف الدين علي يزدی داد.

قتلی که پرونده گوهرشاد را بست

پرونده زندگی گوهرشاد آغا اما با قتلش به پایان رسید. او وقتی ۸۱ ساله بود، بر اثر وسوسه جمعي به دستور ميرزا سلطان ابوسعيد تيموری، برادرزاده همسرش در هرات به قتل رسيد و پيکرش در هرات و در مدرسه گوهرشاد که خود آن را ساخته بود، کنار مزار شوهرش به خاک سپرده شد.

بعدها پسرش، میرزا بایسنقر هم در این مدرسه دفن شد.

قیام مسجد گوهرشاد

مسجد گوهرشاد در طول تاریخ شاهد حوادث بسیاری بوده است که از قیام گوهرشاد به عنوان یکی از این رویداد های مهم می توان یاد کرد.

همزمان با بازداشت حاج آقا حسین قمی‌، در مشهد نیز به دستور حکومت‌، روحانیونی همچون شیخ غلامرضا طبسی و شیخ نیشابوری دستگیر شدند. صبح روز جمعه ۲۰ تیر ۱۳۱۴ نظامیان مستقر در مشهد برای متفرق ساختن مردم وارد عمل شدند و به روی آنان آتش گشودند و تعداد زیادی را کشتند و زخمی کردند، ولی مردم مقاومت کرده و سربازان نیز بنا به دستوری که به آنها رسیده‌، مراجعت کردند. به دنبال این حادثه مردم اطراف مشهد با بیل وداس و... به سوی مسجد حرکت کردند.


فردای آن روز جمعیت زیادتری در مسجد گوهرشاد تجمع کردند و علیه اقدامات دولت اعتراض کردند.

سران نظامی و انتظامی مشهد این بار بنا به دستور رضاخان باتجهیزات کامل و افراد فراوان در نقاط حساس مستقر شدند و تفنگ ها، سلاح های خودکار و حتی توپ هارا به منظور سرکوب مردم به میدان آوردند.

در حوالی ظهر مأمورین نظامی وانتظامی از هر سو به مردم هجوم آورده و در داخل مسجد به کشتار آنان پرداختند. در این واقعه تعداد بسیاری شهید، مجروح و بازداشت شدند.

کشتار مردم در این مسجد به اندازه‌ای بود که به نقل از شاهدان عینی چندکامیون جنازه از صحنه کشتار خارج کردند. یک روز پس از این فاجعه عملیات دستگیری علما و روحانیون آغاز شد و تعداد کثیری از آنان بازداشت و روانه زندان شدند.

گوهرشاد در طول تاریخ

مسجد گوهر شاد بارها و در زمان‌های مختلف، بر اثر عوامل طبیعی و انسانی صدمات فراوانی متوجه مسجد گوهرشاد شده است از جمله در زمین لرزه سال ۱۰۸۴، ایوان مقصوره صدماتی دید که بازسازی گشت و همچنین از جمله مرمت‌های دیگر مسجد پس از گلوله‌باران روس‌ها در سال ۱۳۳۰ هـ. ق بود که به صدمه دیدن گنبد و ایوان‌های مسجد منجر گردید که در سال ۱۳۳۹ قمری گنبد و ایوان مقصوره و ایوان‌های شرقی و غربی مسجد مرمت گردیدند.

‘گنبد ایوان مقصوره، در سال ۱۳۳۹ش برای مرمت اساسی تخریب گشت و ساخت مجدد آن توسط معماران ایرانی و زیر نظر مهندس «عباس آفرنده» و با رعایت همان ویژگی های گذشته و حفظ مشخصات اصلی آغاز گردید و در سال ۱۳۴۱ش خاتمه یافت که در همان زمان نیز سنگ های ازاره داخل ایوان مقصوره تعویض گردید و کف ایوان با سنگ های مرمر مفروش گشت و در سال ۱۳۴۵ش دور ساقه گنبد با کاشی معرق کتیبه‌ای مزین گردید.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز مرمت هایی در بخش های گوناگون مسجد جامع گوهرشاد مشهد صورت گرفته است و با مجموعه ای از آب نما و آب خوری در وسط صحن زینت یافته که بر زیبایی و شکوه مسجد بیش از پیش افزوده است.

این مسجد از حیث بنا و کاشی کاری ممتاز است و تمام در و دیوارهای آن مزین به اسماء جلاله، آیات قرآنی، احادیث شریفه، اشعار و مدح و ثنای ائمه اطهار (ع) است که با خط های ثلث، نسخ، نستعلیق، کوفی و بنایی خطاطان بزرگ همچون بایسنقر و امامی اصفهانی ترقیم یافته است.
lمنبع:مهر