موقعیت ایران نه تنها در منطقه جنوب غرب آسیا بلکه در جهان به لحاظ قرار گرفتن در مجاورت بزرگترین کانون تولید مواد افیونی در جهان، آسیب پذیرترین شرایط را در میان کشورهای جهان دارد. نزدیک به 80 درصد از مواد افیونی جهان که به صورت غیرقانونی مصرف می‌شوند، در افغانستان تولید می‌شود و براساس گزارش‌ها لااقل 50 درصد از این مواد به قصد ترانزیت وارد کشور ما می‌شود. لااقل در سه دهه اخیر، بزرگترین کانون کشت خشخاش و تولید مرفین و هروئین در جهان، در منطقه یا موسوم به هلال طلایی فعال بوده است. 

 

با این توصیفات به نظر می‌رسد که در حال حاضر، افغانستان بزرگترین کشور تولید کننده خشخاش و مواد مخدر غیرقانونی در جهان است به طوری که طبق آمار موجود، در سال 2011 بیش از صد هزار هکتار از زمین های زراعی این کشور، تحت پوشش خشخاش بوده است. مهم‌ترین آسیبی که ایران با آن روبروست، بیش از 930 کیلومتر مرز مشترک با افغانستان است. این اشتراک مرزی طولانی شرایط را برای ایران بحرانی ساخته است و عملاً بسیاری از اقدامات مقابله‌ای نسبت به مواد مخدر در ایران را با چالش‌ها و موانع جدی روبرو ساخته است.

عبدالرضا رحمانی فضلی وزیر کشور  که همزمان وظیفه دبیری ستاد مبارزه با مواد مخدر در دولت فعلی را نیز بر عهده دارد، در اجلاس اخیر دفتر مبارزه با مواد مخدر و جرم سازمان ملل که چندی پیش در وین برگزار شد، مدعی شده که این هم مرزی از مهم‌ترین دلایل آسیب‌پذیری ایران از جریان تولید و قاچاق مواد مخدر در محدوده هلال طلایی است. به گفته وی، این مرز طولانی مشترک، نظارت بر مرزها و کنترل ورود و صدور افراد را با معضل روبرو ساخته است. مشکل مضاف از دید وی، وجود گروهک‌های تروریستی و زیرزمینی همچون القاعده است که ظاهراً چندان میلی به همکاری با دولت مرکزی و دولت‌های دیگر برای مقابله با مواد مخدر ندارند و نه تنها در این مسیر تلاشی ندارند بلکه سنگ‌اندازی نیز می‌کنند.

دبیر ستاد مبارزه با مواد مخدر ایران همچنین گفته است: «رویکرد قدرت‌های خارجی در برخورد با مسأله کشت خشخاش در افغانستان به ویژه پس از واقعه 11 سپتامبر باعث افزایش سطح زیر کشت شده است. برخورد دوگانه آن‌ها و خصوصاً آمریکا در مقابله با کشت، ناشی از واکنش‌های جبرانی در انتقال محل کشت خشخاش از افغانستان به سایر مناطق جهان ازجمله آسیای شرقی، مرکزی و آمریکای جنوبی است زیرا این مراکز، منابع اصلی تأمین هروئین مصرفی بازار پررونق آمریکا و کشورهای غربی هستند و در نتیجه آن‌ها را با تهدید جدی‌تری مواجه می‌کند. از این رو برخوردهای انفعالی قدرت‌های بزرگ با معضل کشت گیاهان تخدیری و تولید مواد مخدر در افغانستان نشان می‌دهد که آن ها تمایلی به برخورد جدی با این پدیده شوم ندارند.» 

فراتر از این‌ها باید گفت غربی‌ها و به‌ویژه آمریکا به‌رغم همه ادعاهایی که دارند، نسبت به روند تولید و قاچاق مواد مخدر در افغانستان، نه تنها کاملاً بی‌تفاوتند بلکه احساس توفیق اجباری نیز دارند. استفاده ابزاری قدرت‌های جهانی از مواد مخدر علیه کشورهای مخالف با هدف تضعیف و جلوگیری از رشد و توسعه صورت دیگری از تأثیر قدرت‌زایی مواد مخدر در حوزه سیاست است.

وزیر کشور در اجلاس وین به این نکته نیز اشاره کرد که سودآوری و ارزش افزوده بالای قاچاق مواد مخدر از دلایل عمده وقوع موارد زیاد قاچاق مواد مخدر در مرز شرقی ایران است. قاچاقچیان با پذیرش مشکلات و خطرپذیری ناشی از مجازات تعیین شده، مبادرت به این جرم می‌کنند. این افراد در روزهای اول و با چند مرتبه معامله، وارد جرگه قاچاقچیان نمی‌شوند بلکه با انجام دادن داد و ستدهای متعدد، دارای سرمایه و تجربه می‌شوند و سپس در چرخه بزهکاری سازمان یافته می‌افتند تا از این طریق بتوانند با پذیرش کمترین حد خطر، به بیشترین میزان سود برسند. بدین‌ترتیب باید گفت هیچ گروه یا شبکه قاچاق مواد مخدر به یک‌باره شکل نگرفته و نمی‌گیرد بلکه با تحصیل منابع مالی هنگفت و تجربه کافی اقدام به قاچاق می‌کنند. با ازدیاد منافع مالی، اهداف قاچاقچیان از مسأله مالی فراتر رفته و وارد حوزه سیاست و قدرت شده و بعضاً در مقام ایجاد مزاحمت علیه حاکمیت برآمده‌اند.» 

در تحلیل موفقیت‌ها یا عدم موفقیت‌های ایران در مبارزه با مواد مخدر، باید سهمی مهم را برای شرایط جغرافیایی و ژئوپولتیکی ایران در منطقه هلال طلایی قائل شد. همانطور که ذکر شد، ایران به خاطر قرار گرفتن در مجاورت بزرگترین کانون تولید مواد افیونی و همچنین واقع شدن در مسیر ترانزیت نزدیک به یک دوم مواد تولیدی افغانستان، حساس‌ترین موقعیت ژئوپولتیکی را در میان سایر کشورهای منطقه و حتی جهان دارد.

سرزمین ایران، مناسب‌ترین، تقریباً آسان‌ترین و نزدیک‌ترین مسیر قاچاق مواد مخدر به قصد کشورهای اروپایی است. وضع توپوگرافی خاص ایران، عملاً کنترل مرزها را با چالش جدی مواجه ساخته است. این در حالی است که ایران تاکنون اقدامات مهندسی متنوعی را در نوار مرزی در نظر گرفته و به اجرا گذاشته است و نزدیک به 50 هزار نفر از نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران، در مرزها به ویژه مرزهای شرقی مشغول به فعالیت دیدبانی و نظارت و کنترل هستند اما همچنان با ورود و قاچاق مواد مخدر و روانگردان به کشور مواجه هستیم.

باید اضافه کرد که یکی از معضلات مهمی که ایفای نقش فعال ایران در منطقه و در جهان در راستای مقابله با مواد مخدر را با مانع جدی مواجه می‌کند و آن را کم‌رنگ می‌سازد، داشتن بیشترین همسایه است. ایران به همراه چین پس از روسیه دارای بیشترین کشورهای همسایه است (15 کشور) چنین موقعیتی فضای سرزمینی ایران را برای ورود انواع مواد مخدر اعم از طبیعی و صنعتی و همچنین خروج مواد طبیعی مانند مواد افیونی و حشیش مستعد کرده است و از این روست که کشور ما همواره به عنوان مناسب‌ترین کشور برای ترانزیت مواد مخدر و روانگردان به شمار می‌رود. در عین حال برخی چالش‌ها در داخل نیز ایفای نقش فعالانه ایران برای مبارزه با مواد مخدر و روانگردان را مانع شده است. می‌توان این معضلات داخلی را عبارت دانست از:

1- محروم بودن استان‌های شرقی و نبودن فرصت‌های شغلی در این استان‌ها، گرایش به مواد مخدر و قاچاق مواد مخدر را با هدف کسب درآمد فراهم کرده است.

2- بافت مذهبی حاکم بر استان سیستان و بلوچستان زمینه‌ساز گرایش به قاچاق مواد مخدر است. علما و بزرگان این استان، خرید و فروش مواد مخدر را بلامانع می‌دانند و لذا این نوع دیدگاه موجب از بین رفتن قبح داد و ستد قاچاق مواد مخدر در حساس‌ترین نقطه یعنی مبادی ورودی شده است.

3- جوان بودن ترکیب جمعیتی ایران، به عنوان یک عامل متغیر ژئوپولتیکی، بیشترین آسیب‌پذیری را در گرایش افراد به قاچاق و اعتیاد موجب شده است.

4- سیاست‌های کلان، استراتژی‌ها و برنامه‌های ملی آن‌گونه که باید و شاید طرح‌ریزی نشده‌اند یا به اجرا درنیامده‌اند و همین امر، فعال بودن نقش ایران در مبارزه با مواد مخدر را کم رنگ کرده است.   

  

5- عدم وفاق و هماهنگی و گاه اعمال سلیقه‌های انتفاعی و انحصاری بخشی‌نگر میان دستگاه‌های دست اندرکار و عضو ستاد مبارزه با مواد مخدر از چالش‌های مأموریت مبارزه با مواد مخدر و روانگردان در ایران بوده است.