روزگاری در این محله درختی قدیمی زندگی می‌کرد. به همین خاطر اسمش را گذاشته‌اند درخت پیر. آب انبار هم به همین اسم شناخته می‌شود. آب انباری که امروز با تن زخمی و درِ بسته‌اش از علاقمندان میراث فرهنگی پذیرایی می‌کند.

پیگیری برای دیدن این آب انبار دست آخر به یکی از اهالی محل می‌رسد که به عنوان کلیددار انتخاب شده است اما چیز زیادی در این آب انبار انتظار بیننده را نمی‌کشد. وسایل اسقاطی همسایه‌ها و دورریزهای محله گوشه گوشه مخزن روی هم ریخته شده.

آب‌انبارها رایج‌ترین شاخصه‌های مناطق کویری هستند. قدمت این کهن‌ترین یادگاران معماری کویر به ۲ هزار سال پیش از میلاد می‌رسد. در قم اما داستان فرق می‌کند. آب‌انبارها علاوه بر میراث گذشته بودن، یک جور تقدس هم با خود دارند. سقایت در فرهنگ دینی امری با فضیلت شمرده می‌شود و جایگاه ویژه آب انبارها در قم قدیم گویای این حقیقت است.

همنشینی وقف و سقایت

آب انبار سلماسی کنار مسجد سلماسی و در کوچه‌ای به همین نام از شواهد همین نگاه مردم به این بناها است. این آب انبار نزدیک به ۷۰ سال پیش توسط حاج یحیی سلماسی ساخته شده و از موقوفات آستانه حضرت معصومه(س) است.

مسجد سلماسی همان مسجدی است که امام خمینی(ره) در دهه ۱۳۳۰ دروس خارج فقه خود را در آنجا طرح می‌کردند. نمای آجری به همراه سردر ساده و بی‌پیرایگی ستون‌ها و درب‌ها از ویژگی‌های این مسجد است. امروز هم رهگذران در حوالی این مسجد صدای دروس خارج فقه علما را می‌شنوند اما درب آب انبار مانند دیگر آب انبارها قفل است و کلید در دست یک خیاط.

آب انبار سلماسی در کنار مسجد، با یک ایوانک با گچ‌بری‌های زیبا شناخته می‌شود. در مرکز ایوان طاق‌هایی جناقی وجود دارد که درون آن با آجرهای لعابدار مزین شده و در مرکز آن یک لوح سنگی دیده می‌شود.

در قسمت پایین این طاق‌ها که در واقع قسمت ابتدای خیز طاق است یک حاشیه کتیبه‌دار از کاشی‌های خشتی به رنگ آبی و سفید تعبیه شده که متن این کتیبه به خط نستعلیق سفید رنگ است و شامل اشعاری در وصف و مدح امام حسین (ع) است.

این آب انبار نیز دارای یک بادگیر کوچک و ساده با چهار دریچه در چهار جهت اصلی جهت تهویه و خنک کردن آب مخزن است. وضعیت این آب انبار هم چندان بهتر از آب انبار درخت پیر نیست. محیطی متروکه که استفاده خاصی ندارد و تنها یک تابلوی یادمان آن را از بناهای مجاور متمایز کرده است.

آب انباری که سفره‌خانه شد

وضعیت آب انبار شادقلی‌خان مقداری از دو آب انبار قبلی بهتر است. این آب انبار توسط یکی از فعالان عرصه میراث فرهنگی به یک سفره‌خانه سنتی و نمایشگاه صنایع دستی بدل شده. از غلبه دود قلیان‌ها که بگذریم، محیط سنتی این بنا تا حدودی الگویی بهتر از دو بنای قبلی برای استفاده از میراث فرهنگی را به نمایش گذاشته است.

آب انبار شاه حمزه هم که در خیابان آذر و در نزدیکی امام‌زاده حمزه(ع) واقع شده وضعیتی مشابه با آب انبار درخت پیر دارد و کاربری بیش از انبار برای آن در نظر گرفته نشده است. آب انبار سید عرب در حوالی کوچه تکیه سید حسن ما بین خیابان آذر و چهار مردان یا همان خیابان عسکرخان قدیم، دیگر حتی شبیه به یک آب انبار نیست. ساختمانش بازسازی شده و در حال حاضر کاربری اداری ـ درمانی دارد.

هر چند بیشتر آب انبارهای قدیمی قم امروز زیر خروارها خاک از نظر مردم و کارشناسان دور مانده‌اند اما این بناها یکی از بهترین شاخص‌ها برای بهتر شناختن معماری کویر محسوب می‌شوند.

همسایگی مساجد و آب انبارها

کاظم فداییان، کارشناس معماری اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان قم در گفتگو با مهر از هم‌نشینی مساجد و آب‌انبارها در قم قدیم می‌گوید که نگاه خاص مردم به این مکان را تائید می‌کند. نمونه‌اش همنشینی مسجد و آب انبار سلماسی در کوچه‌ای به همین نام در خیابان ارم است.

به گفته وی معمولاً در هر محله و بر سر گذرهای پرتردد یک آب‌انبار وجود داشته که ملک آن نیز در اکثر مواقع موقوفه بوده است. مردم بر اساس اعتقاداتی که داشته‌اند، املاک خود را برای ساخت آب انبار وقف می‌کردند که این خود نشانه‌ای از مشارکت فعال مردم در اداره امور خود در گذشته شهرها بوده است.

این کارشناس میراث فرهنگی با اشاره به روش ساخت آب انبارها می‌گوید: آب‌انبارها در شهرهای مختلف بر حسب مسائل اجتماعی و اقلیمی شکل متفاوت دارند. در شهر قم آب انبارها را با مخازن چهار گوش و با یک یا دو بادگیر طراحی می‌کرده‌اند.

طاق گنبدی‌شکل از دیگر ویژگی‌های آب انبارهای قمی است که فداییان به آن اشاره می‌کند. سنگ، آجر، شفته آهک و ساروج مصالحی هستند که در این بناها استفاده می‌شده‌اند. آب‌انبارهایی که به جز مخزن، پاشیر، بادگیر، پیکان و سردر دارند.

این کارشناس معماری می‌گوید قدیمی‌ها پس از تهیه طرح مخزن، پی را به عرض یک متر کنده و شفته می‌ریخته‌اند تا خانه‌های اطراف ریزش نکند. مخزن با ملات ساروج پوشانده شده و آب‌بندی می‌شده. بادگیرها هم وظیفه تهویه مخزن و خنک نگه‌داشتن آب را به عهده داشته‌اند. دریچه‌هایی هم برای تخلیه لجن و ضدعفونی کردن مخزن تعبیه می‌شده است.

با وجود بحران آبی که این روزها همه را به نوعی نگران آینده قم کرده، آب‌انبارها نماد خوبی هستند برای ارزش و اهمیتی که قدیمی‌ها برای آب قائل بودند و مشارکت آنها در امر سقایت. این آب انبارها نشان می‌دهند مردم آن زمان مشکل آب را مشکل خودشان می‌دانستند و در حل آن به بهترین شکل که دخالت دادن مسئله وقف و نذر بود، همکاری می‌کردند. بهتر نیست به جای تبدیل کردن آب انبارها به انباری وسایل اسقاطی و دورریز، آنها را به نحوی زنده کرده و محل بازدید مردم قرار دهیم تا رسم زیبای حرمت آب و فضیلت سقایت، دوباره زنده شود؟