کمبود آب در جهان

70% کره زمین را آب پوشانده است. اما این آب با آنچه ما کم داریم، فرق می­‌کند. تنها 3% از آب کره زمین برای نوشیدن، استحمام، مصارف کشاورزی و صنعتی مناسب است (همان چیزی که به آب شیرین معروف است) و از این میزان نیز، دوسوم آن در یخچال­‌های قطب شمال و جنوب خاک می­‌خورد. از این آمار، مشخص می‌­شود که فقط 1% از آب کره زمین برای ما براحتی قابل استفاده است و باقی آن را باید با صرف هزینه‌­های بیشتر، آن هم در برخی مصارف خاص بکار ببریم.

طبق آمار سازمان ملل میزان مصرف جهانی از این یک ­درصد آب در طول 50 سال اخیر، سه برابر شده است. هم اکنون حدود 1 میلیارد نفر دسترسی به آب شرب سالم ندارند و بیش از 2.5 میلیارد نفرِ دیگر نیز دست­کم یک ماه در سال با کمبود آن مواجه هستند. در کل حدود 2.5 میلیارد نفر به خاطر آب غیربهداشتی در معرض بیماری­‌هایی چون وبا و تب هستند. از این مقدار، 2 میلیون نفر هر ساله به همین دلیل جان خود را از دست می­‌دهند.

طبق آمار دیگری از سازمان توسعه و همکاری اقتصادی وابسته به سازمان ملل تا سال 2030 میلادی 47% از مردم جهان در مناطقی زندگی می‌کنند که با مشکل جدی کم­‌آبی روبرو است. متأسفانه در تمام سالیان اخیر، این اعداد هرساله افزایش یافته است و اگر با همین فرمان پیش برویم، دیر یا زود به دره‌­ای سقوط می­‌کنیم خشک و مرگبار. به گونه‌­ای که گزارش آژانس امنیت ملی آمریکا در مارس 2012 میلادی نشان می­‌دهد تا سال 2030 میلادی میزان تقاضا برای آب شیرین 40% بیش از منابع فعلی است.

کمبود آب یا کم‌­آبی یعنی وضعیتی در یک منطقه که در نتیجه آن، هر نفر به کمتر از 1000 متر مکعب آب برای مصرف سالانه خود دسترسی داشته باشد که اگر به کمتر از 500 متر مکعب برسد، بی‌­آبی نامیده می­‌شود. همین روزها در دهلی پایتخت هند از کشورهای به اصطلاح تازه توسعه یافته در گروه بیست، مشکلات سیستم آبرسانی مزید بر گرمای هوا شده و کم‌­آبی بی‌سابقه­‌ا‌ی گریبان مردم را گرفته است. در این میان مافیا دست بکار شده، با 2000 تانکر به صورت غیرقانونی از لوله­‌ها آب برداشته و به قیمت گزاف به کسانی می­‌رسانند که دسترسی به آب لوله­‌کشی ندارند یا آب­شان قطع شده است. این جدا از 900 تانکری است که مسئولان شهری برای آبرسانی به مردم می­‌فرستند.

ظاهراً جمعیت فزاینده دهلی کار دستش داده است زیرا در 20 سال اخیر، از 9 میلیون به 17 میلیون رسیده است و بدتر از آن اینکه، 40% از ساکنان کنونی شهر از مهاجرانی هستند که به صورت پراکنده و بدون این که در جایی ثبت شود، همسایه دهلوی­‌ها شده­‌اند. با این حال مسئولان شهری، ایالت­‌ها اطراف را متهم می‌­کنند به اینکه نتوانستند در این سال­‌ها آب بیشتری به دهلی برسانند. باید دید نخست وزیر جدید هند که دفتر کارش حداکثر 10 کیلومتر با خانه‌­های بی‌­آب دهلی فاصله دارد، چه راهکاری برای حل این معضل دارد.

در آمریکا هم که بیش از نصف مصرف آب به بخش خانگی برمی­‌گردد، همه مناطق و ایالات آن در چندسال اخیر به نوعی با مشکل آب مواجه شده است. سازمان محیط زیست آمریکا روش‌­های مختلفی را به مردم کشورش پیشنهاد داده تا بتوانند بدون سختگیری بر خود از مصرف آب در خانه­‌ها و واحدهای تجاری بکاهند. در ایالات متحده در حال حاضر 7 ایالت (تگزاس، اوکلاهما، آریزونا، کانزاس، نیومکزیکو، نوادا و کالیفرنیا) در شرایط بحران آبی قرار دارند و با خشکسالی دست به گریبان هستند.

نقشه وضعیت خشکسالی در ایالت‌های مختلف آمریکا تا پایان سال 2013

علل اصلی کمبود آب در جهان چیست؟

کمبود آب علل متعددی دارد، اما مهمترینِ آنها از این قرار است:

· افزایش جمعیت: شاید اولین کسی که نسبت به خطر افزایش جمعیت در نسبت با منابع اندک هشدار داد، توماس مالتوس در قرن 18 باشد. حتماً می­‌دانید که در 50 سال اخیر، جمعیت جهان به بیش از دو برابر افزایش یافته است. یکی از علل عمده آن را باید در رشد بهداشت عمومی به ویژه کاهش مرگ نوزادان، کودکان و مادران جست. در واقع تولدها زیاد نشده، بلکه مرگ و میر کم شده است. با این حال همه تخم­‌مرغ­‌ها را نمی‌توان در سبد افزایش جمعیت گذاشت، زیرا مثلاً درآمریکا روند کاهش آب شیرین در یک قرن اخیر، دو برابر روند افزایش جمعیت بوده است.

نمودار توزیع مصرف آب در بخش‌های مختلف

· هدررفتن آب در بخش کشاورزی: کشاورزی حدود 70% از آب قابل شرب کره زمین را مصرف می‌­کند. حدود سه‌­پنجم از این میزان هدر می­رود! علت این هدررفتن گاهی خیلی ساده است، مانند چکه‌­کردن لوله­‌ها؛ و گاهی پیچیده­‌تر است مانند عدم تناسب گیاه با زمین. در واقع برخی گیاهان که نیازمند آب بیشتری برای رشد هستند، در زمین­‌های خشک مورد کشت قرار می‌­گیرند و این به معنای نیاز به مصرف آبِ بیشتر است. همه در تلاش‌­اند تا با ترویج روش­‌های نوین آبیاری و دستکاری ژنتیک در گیاهان برای افزایش ثمر آن، از میزان آبی که لازم است در کشاورزی استفاده شود بکاهند. با این حال جمعیت روزافزون جهانی نهنگی است که هر چه به آن بدهی باز هم دو قرت و نیمش باقی است. هند، چین، استرالیا، اسپانیا، آمریکا و ... که کشاورزیِ گسترده‌­ای دارند، تا چندی دیگر مجبور خواهند بود به هزار روش از آب مصرفی در کشاورزی بکاهند، کاری که البته کمابیش آغاز کرده‌­اند.

· آلوده‌­شدن آب­‌های قابل شرب: کشاورزی کنونی نه تنها بسیاری از منابع آبی را هدر می­‌دهد، بلکه آفت‌­کش‌­ها و کودهایی در آن مورد استفاده قرار می‌­گیرد که در آب­‌های سطحی رها می­‌شود و آن را آلوده می­‌کند. صنایع گسترده در کشورهای توسعه­‌یافته و در حال توسعه نیز برای کاهش هزینه تولید خود از مدیریت پسماندشان دریغ می­‌کنند و آن را بی­‌ملاحظه در رودخانه­‌ها، دریاچه­‌ها و دریاها خالی می­‌کنند. انسان­ها علاوه بر اینکه با افزایش جمعیت موجب گسترش صنایع برای تأمین غذا، خانه و پوشاک خود شده­‌اند و افزایش مصرف آب را به صورت غیرمستقیم افزایش داده­‌اند، با فاضلاب تصفیه­‌نشده­ خود نیز مستقیماً موجب آلودگی آب­‌ها می­‌شوند. لازم به ذکر است آلودگی­ به آبهای زیرزمینی هم نفوذ می­‌کند. بدتر از همه اینکه بسیاری از این آلودگی­‌ها به سرعت قابل شناسایی نیست و پس از اینکه چندسال بعد موجب بیماری افراد و گونه­‌های جانوری شد، تازه خود را نشان می­‌دهد.

· تغییرات آب و هوایی: عمده این تغییرات در یک کلمه خلاصه می­‌شود: گرم شدن جو زمین یا آنچه آن طرفِ آبی­‌ها به آن اتمسفر می­‌گویند. صنایع گسترده و گازهای گلخانه‌­ای به ویژه دی­‌اکسید کربن، دمای میانگین کره زمین را افزایش داده‌­اند. در نتیجه اگر چه بارش­‌ها کمتر شده، به علت گرما (که فاصله مولکول­‌های آب را بیشتر می­‌کند) یخچال­‌ها در دو قطب، ذوب شده و سطح آب­‌های آزاد در حال بالاآمدن است. پس بسیاری از شهرهای ساحلی باید سکنه خود را تخلیه کنند. تناقض دیگر این است که این تغییرات موجب خشکی در برخی قسمت­‌های کره زمین شده و راه‌­افتادن طوفان و سیل در قسمت­‌های دیگر شده است.

عواقب وخیم کم‌­آبی

سه پیامد اصلی برای کم‌­آبی وجود دارد که هر روز در حال گسترش است:

· مرگ و بیماری انسان­‌ها: پیشتر در این مورد گفته شد، اما اضافه می­‌کنیم طبق برآورد سازمان ملل، با روند فعلی تا سال 2025 حدود دو سوم جمعیت جهان با تهدید کم‌­آبی و 1.8 میلیارد نفر با مصیبت بی­‌آبی روبرو خواهند بود. جدا از این، کم­‌آبی موجب کاهش محصول کشاورزی و فعالیت صنایع می­‌شود که به صورت غیرمستقیم بر زندگی انسان­‌ها اثر منفی می‌­گذارد.

· نابودی زیست‌­بوم­‌ها و کاهش تنوع زیستی: در 20 سال اخیر بیش از نصف تالاب­‌های کره زمین خشک شده است تالاب­‌ها برخلاف تصور اولیه، زمین­‌های بسیار بابرکتی هستند، یعنی اولاً محل تغذیه، رشد و زندگیِ بسیاری از پستانداران، پرندگان، ماهی‌­ها و بی‌­مهره‌گان هستند، ثانیاً منبع کشت برنج محسوب می‌­شوند که برای تغذیه جمعیت جهان جایگاه کلیدی دارد، ثالثاً آب را تصفیه می­‌کنند و رابعاً در جلوگیری از بروز طوفان و سیل، بسیار کارآمدند.

طی دهه­‌های اخیر، روند کم‌­آبی به حدی رسیده که بسیاری از رودخانه­‌ها تنها در چند ماه از سال جریان داشته و بسیاری از دریاچه­‌ها دائماً کوچکتر می­‌شوند. دریاچه آرال در سه دهه اخیر وسعتی چون دریاچه میشیگان آمریکا را از دست داده است. هم کاهش آب آن، هم استفاده از آن در کشاورزی و هم آلوده­‌شدنش موجب غلظت نمک در آن شده است. از بین‌­رفتن دریاچه­‌هایی که این چنین بواسطه فعالیت­ انسان­‌ها تخریب می‌شوند، ناگهان سوپاپ اطمینان یک منطقه را از آن می­‌گیرد، در نتیجه مرگ و میر انسان­‌ها و نابودی گونه‌­های جانوری افزایش می­‌یابد.

· وقوع جنگ آب میان کشورها: بیشتر ما ایرانی­‌ها از بزرگترهایمان که شغل اصلی­شان کشاورزی بوده است، چیزهایی در مورد منازعه ده بالا و ده پایین بر سر سهم آب شنیده‌­ایم، در مورد آن خوانده‌­ایم ویا متأسفانه آن را تجربه کرده‌­ایم. اکنون این مسأله را در عرض و طول دهکده جهانی تصور کنید که هر روز استراتژیست­‌ها از خطر وقوع «جنگ آب» خبر می‌­دهند. حتی هیلاری کلینتون وزیر خارجه وقت آمریکا در سال 2012 میلادی اعلام کرد:«این تهدیدها واقعی است و دغدغه‌­های جدی در حوزه امنیت ملی ایجاد می‌­کند.»

متأسفانه طبق برآوردها کمبود آب در نقاطی جدی­‌تر خواهد بود که هم­‌اکنون نیز دچار منازعات سیاسی هستند. به نظر می­‌ر‌‌سد هم­ اکنون یکی از علل عمده تصاحب بلندی‌های جولان توسط رژیم صهیونیستی تأمین امنیت آب برای صهونیست­‌ها است. منازعه سنگال و موریتانی بر سر رود سنگال و مناقشات سوریه و عراق بر سر فرات در چند دهه اخیر نیز، از اولین نشانه‌­های وقوع جنگ آب در آینده نزدیک است. جالب اینجاست که یکی از معروف­ترین جنگ‌­های آب بر سر دجله و فرات رخ داده است. 2025 سال پیش از میلاد در همین منطقه (استان ذی­قار کنونی در عراق) دو شهر سومری با نام‌­های اوما و لاگاش با فاصله حدود 30 کلیومتر از یکدیگر قرار داشتند که پس از منازعات متمادی، قراردادی بر سر استفاده از حق‌آبه این رودخانه­‌ها و کشاورزی بر زمین­‌های حاصلخیز اطراف آن بسته بودند. با تجاوز اوما از این قرارداد، لاگاش به آن شهر حمله کرد و پادشاه آن را شکست داد. در حکاکی­‌های سنگیِ آن منطقه، تصویر لاشخورهایی در حال پرواز نقش بسته که سر بریده‌­شده سربازان اوما را به دندان گرفته‌اند. آیا دوباره چنین جنگ‌­هایی در انتظار مردم جهان است؟

همه این پیام‌ها و تهدیدها موجب شده حتی شرکت­‌های خصوصی نیز دست بکار شوند تا بلکه خود را تبرئه کنند. طبق گزارش آژانس جهانیِ آب، از سال 2011 میلادی تا کنون بیش از 84 میلیارد دلار توسط این شرکت­‌ها در سراسر جهان برای حفظ و مدیریت آب مصرفی خود سرمایه‌­گذاری کرده‌اند.

کمبود آب، چه سابقه‌­ای در ایران دارد؟

شاید وقتی کوروش پادشاه هخامنشی در مورد ایران دعا کرد که «خداوندا این سرزمین را از دشمن، خشکسالی و دروغ محفوظ بدار» در ذهنش خاطره خشکسالی‌­هایی که دیده یا از پدرانش شنیده بود، مرور می­‌کرد. بنابراین کمبود آب در ایران چیز جدیدی نیست. با این حال ما به آخرین دوره خشکسالی، یعنی خشکسالی در چند دهه اخیر نظر داریم که البته از سال 1386 شدت بیشتری یافته است.

بیش از 50 سال پیش در 1971 میلادی اجلاسی بین‌­المللی در رامسر برگزار شد و طی آن نمایندگان دولت­‌ها کنوانسیونی را با نام «مرداب­‌ها و اهمیت بین­‌المللی آن به ویژه پرندگان زیستگاه» به امضا رساندند. این قرارداد از آن پس به «کنوانسیون رامسر» معروف شد که هدف از آن حفظ مرداب­‌ها به دلیل عملکردهای زیست­‌محیطی حیاتی آن است. این کنوانسیون با 5 سازمان بین­‌المللی به ویژه «سازمان حیات وحش جهان» (WWF) همکاری می­‌کند که هدف عمده آنها مقابله با کم‌­آبی و حفظ گونه­‌های پرندگان است. تا کنون 2000 محل با جایگاه بین‌­المللی شناسایی شده‌­اند. این بدان­ معنا است که از دست‌­رفتن تالاب در یک کشور، در واقع همه کشورهای جهان را در هر جای کره زمین متأثر می­‌سازد. کنوانسیون رامسر دولت­‌های عضو را متعهد می‌­سازد نسبت به این وظیفه بین‌­المللی یعنی حفظ تالاب­‌های خود و گونه­‌های جانوری آن از نابودی و آلودگی، همه تلاش خود را بکار گیرند.

زیست­‌بوم منطقه را نیز باید یکی از ریشه‌­های کم­‌آبی ایران دانست. چند دهه است که خاورمیانه بیش از سایر نقاط جهان با مشکل کم‌­آبی دست و پنجه نرم می­‌کند. طبق برآورد سازمان ملل تا سال 2025 میلادی 30 کشور با مشکل جدی کم‌­آبی روبرو خواهند بود که 18 مورد آن در همین حوالی است، مثل مصر، اسرائیل، سومالی و یمن. ایران نیز مانند سوریه، اردن و عراق جداً با معضل بیابان‌­زایی روبرو است. اردن در سالیان اخیر به شدت با کمبود آب­‌های زیرزمینی مواجه شد و در نتیجه 30% به هزینه آب مصرفی افزود. عربستان نیز بر اثر کمبود آب­‌های زیرزمینی، بالاخره تصمیم­ گرفت قید خودکفایی را زده، سطح زیر کشت خود را تا سال 2016 میلادی کاهش داده و بجای آن 15 میلیون تن گندم، برنج و ذرت وارد کند.

طبق گزارش بانک جهانی، ایران از میان 192 کشور جهان در جایگاه 62 از لحاظ منابع آبی قرار دارد (129 میلیارد متر مکعب) اما با توجه به جمعیت بالای کشور ما، سرانه منابع آب در کشور ما از 122 کشور دنیا کمتر است. میانگین سرانه منابع آب در جهان 3.6   برابر ایران است.

عیسی کلانتری از وزرای سابق کشاورزی با تأکید بر وضعیت وخیم ایران در حوزه آب، می­‌گوید «اگر تخریب سریع و شگفت‌­آور منابع آب زیرزمینی با روند کنونی ادامه یابد، ایران با تاریخ هفت‌­هزارساله‌­اش تا 20 سال دیگر غیرقابل سکونت خواهد بود.» وی افزوده است این کم­‌آبی تهدید بزرگتری از بحران هسته­‌ای، اسرائیل یا آمریکا برای ایران است.

مهمترین عوامل کمبود آب در ایران کنونی چیست؟

اولین مرحله برای شناخت این پدیده شوم، بررسی مهم­ترین عوامل آن است:

· جغرافیای خشک و وابسته به بارش: گفتیم که زیست‌­بوم خاورمیانه که ما در آن قرار داریم، یکی از ریشه­‌های اصلی خشکسالی است اما در اینجا به یک مشکل خاص یعنی وابستگی ایران به بارشی که دائماً از آن کاسته می­‌شود، برمی­‌خوریم. 85% از وسعت کشور در منطقه فراخشک، خشک و نیمه‌­خشک قرار دارد. به بیان دیگر ایران شامل یک فلات مرکزی خشک است که از نظر تغذیه آبی، کاملاً وابسته به دو رشته‌­کوه البزر و زاگرس است (دو استثنا در این مورد، جلگه مازندران و خوزستان است). رودخانه‌­ها عموماً از این دو رشته­‌کوه سرچشمه می‌­گیرند و ذخایر آبی نیز در فصول گرم، همان برف و یخی است که در ارتفاعات این دو از زمستان سال گذشته باقی مانده است.

حالا تصور کنید نه تنها میزان بارش در ایران یک­‌سوم میانگین جهانی است، بلکه در سال­‌های اخیر دائماً از کاهش میزان بارش خبرهایی بگوش می‌رسد و ارقام مختلفی اعلام می­‌شود. همین دو ماه پیش توکلی نماینده مجلس در شورای عالی آب اعلام کرد در چند سال گذشته 20 تا 25% از بارش­‌ها کاسته شده است. البته هر شهر و شهرستانی وضعیت خاص خود را دارد. مثلاً فرماندار بانه ابتدای امسال از کاهش 18 درصدی بارش در این منطقه خبر داد که در نتیجه آن، حجم آب سد سبدلوی بانه از 3 میلیون و 200 هزار متر مکعب در سال 1391، به یک میلیون و 200 هزار کاهش یافته است. این مسأله بسیاری از کشاورزان منطقه را با مشکل مواجه ساخته است.

· هدررفتن آب در کشاورزی: آبیاری غرقابی در ایران و کشت نامناسب یکی از معضلات ما و بسیاری از کشورهای خاورمیانه است. 85% از آب مصرفی خاورمیانه در بخش کشاورزی مصرف می­‌شود که این عدد در ایران به 90% می‌­رسد. این در حالی است که کشاورزی تنها 15% از تولید ایران را شامل می­‌شود. درست است که یکی از علل مصرف بالای آب در کشاورزی این منطقه، آب و هوای خشک آن است، اما می‌­توان با روش‌­های نوین از این میزان مصرف کاست، بدون اینکه که دچار کاهش محصولات کشاورزی شویم.

متأسفانه کشاورزان زحمتکش ما در بسیاری از بخش‌­های کشور، هنوز اطلاع کاملی از آبیاری جدید نداشته یا سرمایه و یا تمایل لازم را برای بهره‌گیری از آن ندارند. با وجود شعارهای دولت یازدهم مبنی بر اصلاح کشاورزی و حل مشکل کم­‌آبی، تحریم نفتی و کمبود بودجه مجال چندانی برای مسؤولان باقی نگذاشته است. "فایننشال تایمز" در مقاله خود پیرامون کم­‌آبی در ایران، اصلاح نظام کشاورزی ایران را در یک دهه آتی نیازمند سرمایه­‌گذاری 100 میلیارد دلاری دانسته است.

· استفاده غیراصولی از آب­های زیرزمینی: یکی از مهم­ترین ذخیره‌­های آبی ایران، آب­‌های زیرزمینی هستند که از دیرباز به وسیله قنات در فلات مرکزی حفظ شده و جریان می‌­یافت. متأسفانه بر اثر کاهش بارش، بسیاری از کشاورزان و واحدهای صنعتی مجبور به حفر چاه‌­های غیرمجاز و آبکشی بیش از حد از آن شده‌­اند که شاید یکی دو سال مشکل آنها را حل کند، اما به مرور بر مشکلات آنها می­‌افزاید. زیرا آب­‌های زیرزمینی، آب­‌های سطحی و بارش در یک چرخه قرار دارند و استفاده غیراصولی از هر کدام، بلافاصله اثر منفی بر دو مورد دیگر دارد. چهار دهه پیش تنها 50 هزار حلقه چاه در ایران وجود داشت که سالانه حدود 9 میلیارد متر مکعب از آنها برداشت می­‌شد، اما اکنون بیش از 650 هزار حلقه ایجاد شده که سالانه بیش از 60 میلیارد متر مکعب از آنها برداشت می‌­شود!

فایننشال تایمز ضمن نقل قول از کاوه مدنی استاد ایرانی در دانشگاه دولتی لندن می­‌نویسد ایران از 2000 سال پیش صنعت قنات را به دنیا معرفی کرده، اما متأسفانه بر اثر افزایش جمعیت، رشد مراکز صنعتی در فلات مرکزی، پمپاژ آب از آب‌­های زیرزمینی به صورت غیرقانونی و غیراصولی و نهایتاً تغییرات کلی در آب و هوا، 36 هزار رشته قنات­ در ایران خشکیده و مقنی‌­ها نیز با افراد جوان جایگزین نشده‌­اند. برای مثال در 50 سال اخیر 40 قنات در جنوب تهران متروک شده و به جای آن 1400 پمپ مشغول آبرسانی به سبزی­کاران و جمعیتِ رو به رشد است. البته نگهداری قنات‌­ها نیز کم‌خرج نیست. تنها لایروبی قنات 7 کیلومتری کریم‌­آباد در جنوب تهران، سالانه 50 میلیون هزینه دارد.

نماینده مجلس در شورالی عالی آب در این مورد می­‌گوید:«اثر منفی برداشت‌های بی رویه آب روی آبدهی چاه‌ها و ممنوعه شدن دشت‌ها بسیار فزاینده بوده است تا جایی که متوسط آبدهی چاه‌­ها تقریبا به یک سوم رسیده است... کاهش ذخایر آب زیرزمینی و افت سطح آب باعث کاهش زه‌کشی رودخانه‌ها و تخلیه چشمه‌ها و زه‌­آب‌های دشت‌ها به رودخانه‌ها شده است و به همین خاطر در جریان سطحی در رودخانه‌ها با وجود بارندگی حدود نرمال در برخی از حوضه‌های آبریز با کاهش شدید مواجه هستیم و یکی از دلایل خشک شدن تالاب‌ها و دریاچه‌های کشور همین امر است.»

· افزایش بی­‌رویه جمعیت و مصرف آب در واحدهای مسکونی: ابتدای سال جاری، معاون وزیر نیرو در امور آب و آبفا اعلام کرد مصرف آب در تهران، اراک، اصفهان، اراک، شیراز، قزوین، قم، کرج، کرمان، مشهد، همدان و یزد بیش از مخازن آب در این شهرها است. این در حالی است که 517 شهر دیگر نیز مصرفی برابر با مخازن خود دارند و اگر همین روند ادامه پیدا کند، آنها هم با همین مشکل مواجه خواهند شد. لازم به ذکر است 5 میلیون مشترک روستایی و 14 میلیون مشترک شهری در ایران وجود دارد. این جدا از واحدهای تجاری، صنعتی و کشاورزی است.

افزایش جمعیت موجب شده بسیاری از رودخانه­‌ها با کمبود آب و حتی خشکی فصلی مواجه شوند. در این مورد می­‌توان انتقال آب زاینده‌­رود برای مصرف شهرهای اطراف و در نتیجه خشک­‌شدن آن در سال 1379 اشاره کرد. اخیراً نیز مدیرعامل شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور از خشک‌شدن سد لار و لتیان خبر داد که آب شرق تهران را تأمین می­‌کنند. لازم به ذکر است است هم‌­اکنون آب 3057 مشترک پرمصرف در تهران به مدت 7 ساعت در طول روز قطع می‌شود.

· لوله­‌کشی غیراستاندارد در مناطق شهری: همین الآن که گزارش حاضر را می­‌خوانید، طبق آمار رسمی، 30% از آب تصفیه­‌شده به دلیل فرسودگی لوله­‌ها هدر می­رود. جدا از این، آب لوله­‌کشی در شهرهای ما تنها به صورت تصفیه‌­شده ارائه می­‌شود و مردم مجبورند برای آبیاری باغچه­ و شستن حیاط و خودرو خود نیز از همان آب شیرین استفاده کنند. در این مورد تنها وزارت نیرو و شرکت آبفا باید برای رفع این معضل اقدام کنند. زاهدان، کاشان و بجستان از شهرهایی هستند که توزیع دوگانه آب را تجربه کرد‌ه‌­اند و می­‌توان از این تجربه برای انتخاب بهترین راه، سود جست.

· تغییرات آب و هوایی در کره زمین که پیش‌­تر توضیح داده شد، اما به نظر می‌­رسد با توجه به مواردی که گفته شد، نمی‌­توان همه تقصیر را گردن کره زمین انداخت!

نتایج کمبود آب در ایران چیست؟

· عدم دسترسی مردم به آب: بسیاری از مردم به آب شرب سالم دسترسی ندارند یا باید از تانکرها آب دریافت کنند. رئیس شورای شهر چالوس ادعا می­‌کند 80% از مردم شهر هچیرود به دلیل کاهش شدید آب در چاه‌­ها و قطع آب لوله‌­کشی با بحران روبرو بوده و تانکرها به آنان آب می‌رسانند. این مسأله به بروز نارضایتی­‌هایی منجر شده است. فرشاد جعفری رئیس شورای شهر کلاردشت نیز از کمبود آب آشامیدنی در تابستان به دلیل فرسودگی لوله‌­ها و حضور گردشگران خبر داد و افزود 8 روستا از 19 روستای این منطقه از طریق تانکر، آب دریافت می­‌کنند. مدیر عامل آب و فاضلاب شهرستان رامسر نیز از قطعی آب در شب‌­ها برای مناطق جواهرده، اربه کله، لرسانور و هفت شهیدان خبر داد. مدیرعامل آب استان مازندران علت اصلی این مشکلات را کاهش 30 درصدی بارش و آبدهی رودخانه‌­ها دانست. حمیدرضا جانباز مشاور وزیر نیرو اخیراً اعلام کرده است به بیش از 7 هزار روستا در کشور با تانکر آبرسانی می‌­شود که برخی از آنها 14 سال است با کم‌­آبی دست و پنجه نرم می­‌کنند.

· تخریب محیط زیست: دریاچه ارومیه و تالاب‌­های مهمی چون هامون و گاوخونی خشک شده‌­اند یا در معرض نابودی قرار دارند. برای مثال فایننشال تایمز در مورد دریاچه ارومیه هشدار داده است که با کاهش سریع ارتفاع آب دریاچه از 1996 تا کنون، میزان ذخایر آن از 31 میلیارد متر مکعب به 1.5 میلیارد رسیده است. 80 هزار پمپ آب زیرزمینی و 37 بند در اطراف دریاچه که عمدتاً برای مصارف کشاورزی است، موجب شده آب ورودی به دریاچه بسیار کاهش یابد. دولت یازدهم از آغاز بکار خود کمیته ویژه‌­ای را برای حل بحران دریاچه ارومیه تشکیل داده است. تالاب هامون نیز در سیستان و بلوچستان که زمانی با دو سه رودخانه پرآب اطرافش، گرمی و خشکی هوای سیستان و بلوچستان را تعدیل می‌­کرد، سال­ها است خشک شده و منبع پراکندگی گردوغبار در منطقه شده است. دولت ایران، بازسازی سد کجکی در افغانستان را علت اصلی کم­‌آبی رود هیرمند و خشکی تالاب هامون می­‌داند، اما ضیایی معاون آب در وزارت آب و انرژی افغانستان بیان داشته که حق‌­آبه ایران کم نشده و علت اصلی روند خشکی رودخانه، کانال­‌ها و چاه‌­هایی است که در امتداد هیرمند و شهرهای اطراف آن در ایران حفر شده است. به نظر می‌­رسد باز هم پای سوءمدیریت در میان است نه تحریم­‌های بین­‌المللی!

· کاهش آب­‌های سطحی: بسیاری از رودخانه­‌های مهم تنها در فصول خاصی از سال جریان دارند و یا به کلی خشک شد‌ه­‌اند. در این مورد می‌توان علاوه بر زاینده­‌رود، از رودخانه قره­‌سو در استان اردبیل نام برد که با وجود 285 کلیومتر طول از رشته‌­کوه تالش تا روخانه مرزی ارس، دست‌به‌گریبانِ خشکسالی است و به حالت نیمه­‌خشک درآمده است. رودخانه قزل­اوزن و تالوار نیز در شهرستان بیجار در معرض خشکی کامل قرار گرفته است. عفیفی مدیر جهاد کشاورزی شهرستان با بیان این معضل، علت اصلی آن را برداشت غیرقانونی آب توسط کشاورزان و باغداران و مدیریت نامطلوب بر منابع آبی دانست.

· مرگ گونه­‌های جانوری: بسیاری از گونه‌­های جانوری یا از بین رفته‌­اند یا دست­کم از ایران رخت بربسته­‌اند، مانند آهو و میش­‌مرغ در استان کردستان که متأسفانه علاوه بر خشکسالی و بیابان­‌زایی، صید بی­‌رویه نیز بلای جان­شان شده است. بر اثر خشکی زاینده‌­رود و در نتیجه آن، خشک‌شدن تالاب گاوخونی که اکنون تنها زه‌آب برخی زمین­‌های کشاورزی اطراف را دریافت می‌­کند، دیگر پرندگان مهاجری که از روسیه و قفقاز به جنوب کشور می‌­رفتند، در این تالاب اقامت نمی‌­کنند. به عنوان مثالی دیگر باید از ماهی‌­های رودخانه قره­‌سو در مشکین­‌شهر نام برد که بر اثر خشکی رودخانه ناشی از خشکسالی و بهره­‌برداریِ بیش از حد برای مصارف کشاورزی، در چند ماه اخیر تلف شدند. مدیر کل حفاظت محیط زیست استان اردبیل، این ماهیان را شامل ماهی سیاه، سس‌ماهی، ماهی برکه‌­ای، شاه­‌کولی و کپور ماهی دانست.

· بیابان­‌زایی و گردوغبار: خشک­‌شدن زمین، جنگل‌­زدایی و بیابان­‌زایی علاوه بر تخریب زمین، موجب گسترش گردوغبار در فضای کشور شده است. لازم به ذکر است یکی از علل دیگر بیابان­‌زایی، کشت بیش از حد در یک زمین توسط کشاورزان و چرای بیش از حد دام در آن است. تنها در اصفهان، ده­‌ها هزار هکتار از زمین­‌های کشاورزی خشک شده و حدود 500 میلیون اصله درخت در چند سال اخیر از بین رفته است. به گفته مدیر کل سازمان حفاظت محیط زیست استان اصفهان، خشک­شدن تالاب گاوخونی وضعیتی را ایجاد کرده که با وزش هر باد، گرد و غبار در مناطق اطراف آن حتی شهر اصفهان پراکنده می‌­شود، جدا از اینکه شوربودن این گردوغبار و نشستن آن بر زمین­‌های کشاورزی اطراف، بر باردهی زمین­‌های کشاورزی نیز اثر منفی گذاشته است.

· کاهش محصولات: بر اثر خشک­‌شدن چاه­‌ها، 10% از تولید غلات طی سال 1386 تا 1391 شمسی کاسته شد. هم‌­اکنون نیز یک­‌چهارم زمین‌های زیرِکشت با استفاده غیراصولی و بیش­‌ازحد از آب­‌های زیرزمینی سر پاست که عواقب ناگوار خود را در سال­‌های بعد نشان خواهد داد.

· بیکاری و معضلات اجتماعی: بسیاری از کشاروزان بر اثر کم‌­آبی مجبورند به کشت دیم دست بزنند یا کشاورزی خود را تعطیل کنند. برای مثال با خشک­‌شدن زاینده‌­رود، کشاورزان اصفهان (حدود 2 میلیون نفر) به ویژه در شرق این استان با معضل جدی مواجه شده‌­اند و بسیاری از آنها به علت بیکاری مجبور شده‌­اند کشاورزی را رها کرده و عجالتاً به کارهای دیگری بپردازند.

تمدن­هایی که کمبود آب را جدی نگرفتند و ...

بی‌­آبی چیز جدیدی نیست. تمدن­‌هایی بوده‌­اند که صدها سال عمر کرده‌­اند و آثار فاخری از خود برجای گذاشته‌­اند که هنوز دانشمندان را در حیرت خود نگه داشته است. اما بر اثر تغییرات آب و هوا و کمبود آب، رخت از تاریخ بربسته‌­اند و صفحات آن را به تمدن­‌های بعدی سپرده‌­اند.

شاید عجیب­ترین مورد، تمدن دره سند باشد. هنوز این سرزمین که از هند تا ایران کشیده می‌­شده است، پر از جلگه­‌های معروف و سرسبز است و گاهی از وفور باران در سیل فرومی‌­غلتد. اما تمدن دره سند 3000 سال پیش نابود شد. دانشمندان علت اصلی آن را تغییر الگوی باران و کاهش محصول می­‌دانند. طبیعی است جمعیت 5 میلیونی آن که در دوره خود عدد بسیار بزرگی بوده و دست­کم 10% جمعیت جهان محسوب می‌­شده، نیازمند آب و غذای فراوانی بوده است. هم‌­اکنون نیز یکی از مشکلات اصلی در کم‌­آبی، جمعیت زیاد کره زمین است.

یکی دیگر از تمدن­هایی که تغییرات آب و هوایی را دست­کم گرفته و مانند بشر امروزی، با وجود این‌­همه تهدید طبیعی به کشتار یکدیگر افتادند، تمدن معروف مایا در آمریکایی مرکزی است. شهرها، خیابان­ها، بناهای تاریخی با مهندسی پیشرفته، زمین­های وسیعِ زیر کشت، کاربرد وسیع ریاضی و نگارش و تقویم و ... هر کسی را به تحسین وا­می­‌دارد. شهرهای تمدن مایا در حدود 900 میلادی از سکنه خالی شد و اکنون تنها زبان مایایی و برخی سنن آن به جا مانده است.

آب واقعاً مایه حیات است و ارزش آن را زمانی حس می­کنیم که آن را از دست می­‌دهیم. علت آن این است که هیچ چیز جای آب را نمی­‌گیرد. کاش به صورت طبیعی دچار فقدان آن می­‌شدیم. مشکل اینجا است که خدا همیشه نعمت می­‌دهد و این ما هستیم که از آن بد استفاده می‌­کنیم.

به هر حال چالشی که ما با آن روبرو هستیم، یافتن راه‌­های حفظ، مدیریت و توزیع مناسب منابع آب شیرین است. متأسفانه ایران در بین 133 کشور جهان در رتبه­‌بندی مدیریت منابع آب، بر پله 132 ایستاده است. واشنگتن­‌پست سه نشانه مدیریت ناکارآمد بر منابع آبی را فناوری نامناسب در حوزه کشاورزی، یارانه‌های سنگین دولت بر حوزه آب و فقدان برنامه ریزی بلند مدت می­‌داند.

به نظر می­‌رسد باید برای کاهش مصرف آب از روش‌­های متنوعی بهره گرفت و الا به زودی با مشکلات لاعلاجی روبرو خواهیم بود:

· آگاهی­‌بخشی: اولین قدم آن است که همه بدانند مشکل آب دامن آنها را نیز خواهد گرفت. «همه» شامل مردم، نخبگان و مسئولان دولتی می‌شود.

· همکاری جهانی: مشکل کم‌­آبی یکی از مشکلات بین­‌المللی است یعنی هم علل آن و هم پیامدهایش از مرزها می­‌گذرد بنابر این جز از طرق بین‌­المللی قابل حل نیست.

· پیشگیری از گسترش کم­‌آبی با وضع مقررات سخت، ابتکارات علمی و تلاش سازمان‌های مردم‌نهاد (سمن): درخواست رئیس سازمان حفاظت محیط زیست در شهریور سال جاری برای تشکیل اتاق­‌های فکر میان نمایندگان دولت و تشکل­‌های مردم­‌نهاد و همچنین تأکید وی بر لزوم تلاش برای بکارگیری ایده‌­های دانشگاهی برای حل مشکل کم‌­آبی، طلیعه اقدامات مثبت در این زمینه است. خانم ابتکار همچنین به دستور دولت به صنایع بزرگ برای نصب تجهیزات مناسب خبر داد و هشدار داد در صورت عدم تعامل مثبت آنها تا آخر سال جاری، تذکر دریافت کرده و حتی شاید برخی از آنها تعطیل شوند. باید دید آیا این ضرب‌­الاجل دولت نیز مانند ضرب­‌الاجل نیروی انتظامی به خودروسازان برای ارتقای استانداردهای خود دائماً تمدید خواهد شد یا نه! اگر در کشور ما سمن­‌ها از قدرت عمل بیشتری برخوردار شوند، می­‌توانند با درخواست تحریم کالاهای شرکتی که از روش‌­های ضدمحیط­‌زیستی در تولید محصول خود بهره می‌­گیرد، آن شرکت را مجبور به تغییر روش خود می­‌کردند.

· وجود یک نظام جامع و اولویت­­‌گذاری بر اصلاح بخش کشاورزی: فشار زیاد بر شهروندان برای صرفه­‌جویی در مصرف آب، در کشوری چون ایالات متحده صحیح است که حدود نیمی از مصرف آب به واحدهای مسکونی برمی­‌گردد. اما در ایران 90% آب توسط بخش کشاورزی مصرف می‌شود و حتی اگر همه مردم در خانه­‌های خود و حتی واحدهای تجاری و صنعتی صرفه‌­جویی کنند، مشکلی حل نمی­‌شود. پس دولت و صداوسیما به جای این­گونه اقدامات و تبلیغات یا انداختن تقصیر به گردن کشورهای همسایه یا کره زمین، بهتر است هر چه زودتر راه چاره‌­ای برای اصلاح نظام کشاورزی در ایران ابداع کنند. به نظر می‌­رسد علاوه بر روش­‌های نوین آبیاری، محدودسازی کشاورزی در ایران به چند محصول راهبردی و انتقال عمده شاغلان این حوزه به حوزه‌های جدید ‌مانند توریسم و علم و فناوری سه راهکار منطقی و غیرقابل اجتناب برای کشور خشکی مانند ایران است. در واقع ما نیازمند همفکری و همکاری همه در حوزه‌­های مختلف هستیم که تشکیل شورای عالی آب، می­تواند طلیعه آن باشد.

· حرکت به سمت افزایش منابع آبی با سرمایه‌­گذاری در این زمینه: اگر تنها به فکر افزایش منابع آبی باشیم، مثلاً پروژه انتقال آب خلیج فارس را به داخل فلات ایران پیگیری کنیم، علاوه بر اینکه هزینه­‌های سنگینی به صورت سالیانه برای این پروژه و شیرین­‌سازی آب از جیب مردم و دولت خواهد رفت، این کار بدان معنا است که از تغییر خود عاجزیم و تنها می­‌خواهیم همه چیز را با خود هماهنگ کنیم. با این حال اگر مواردی که پیش­تر گفته شد مانند پیشگیری از افزایش مصرف به ویژه در بخش کشاورزی نتیجه نداد، می­توانیم در برخی نواحی ساحلی از شیرین­‌سازی آب استفاده کنیم، یا از برخی کشورهای دیگر آب وارد کنیم. ضمن اینکه می­توان با سیاست‌­های مختلف در بلندمدت به افزایش آب­‌های زیرزمینی و سطحی یاری رساند.

اگر دست روی دست گذاشته و منتظر بقیه باشیم، شاید زودتر از بقیه تلف شویم. فکر سفر به کشورهای دیگر یا اتهام­‌زنی به این و آن را از سر بیرون کنیم و به خود، کشور و آینده‌­مان بیاندیشیم. ظاهراً مجبوریم پیش از اینکه همه گزینه‌­هایمان را از دست بدهیم، عجالتاً یک یا دو گزینه را فدا کنیم.

منابع و مآخذ:

· http://environment.nationalgeographic.com/environment/freshwater/freshwater-crisis/

· http://fararu.com/fa/news/202359

· http://icana.ir/Fa/News/250691

· http://io9.com/5928085/10-civilizations-that-disappeared-under-mysterious-circumstances

· http://isna.ir/fa/news/

· http://joseph_berrigan.tripod.com/ancientbabylon/id46.html

· http://thewaterproject.org/water-in-crisis-middle-east

· http://www.aljazeera.com/indepth/features/2011/06/2011622193147231653.html

· http://www.dw.de/

· http://www.entekhab.ir/fa/news/59482

· http://www.epa.gov/WaterSense/pubs/supply.html

· http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13930624001088

· http://www.ft.com/cms/s/2/8e42bdc8-0838-11e4-9afc-00144feab7de.html#slide0

· http://www.ft.com/intl/cms/s/0/5a5579c6-0205-11e4-ab5b-00144feab7de.html#axzz3DYQGZYnL

· http://www.ghatreh.com/news/nn22077040

· http://www.ireconomy.ir/fa/page/13745

· http://www.jamejamonline.ir/newspreview/1647883199906005113

· http://www.mehrnews.com/TextVersionDetail/2126693

· http://www.tabnak.ir/fa/news/422574

· http://www.tabnak.ir/fa/news/433252

· http://www.tadbirkhabar.com/society/46480

· http://www.theguardian.com/global-development/2013/jul/06/water-supplies-shrinking-threat-to-food

· http://www.un.org/waterforlifedecade/scarcity.shtml

· http://www.washingtonpost.com/world/asia_pacific/water-shortages-lead-to-tanker-mafia-in-india/2014/09/08/307950a6-3710-11e4-a023-1d61f7f31a05_story.html

· http://www.worldwildlife.org/threats/water-scarcity

· https://www.yjc.ir/fa/news/4793743

· https://www.yjc.ir/fa/news/4801278

·